اِبْن‌ِ اَفْضَل‌، ابوعلى‌ احمد بن‌ افضل‌ شاهنشاه‌ بن‌ امير الجيوش‌ بدرالجمالى‌ ارمنى‌ (مق 526 ق‌/1131م‌)، ملقب‌ به‌ الاكمل‌ (ابن‌ جوزي‌، يوسف‌، 8/146) و امير الجيوش‌ (ابن‌ تغري‌ بردي‌، 5/237)، وزير الحافظ لدين‌الله‌ فاطمى‌، از سرگذشت‌ وي‌ پيش‌ از وزارت‌ آگاهى‌ چندانى‌ در دست‌ نيست‌، جز آنكه‌ گفته‌اند الا¸مر خليفة فاطمى‌ پس‌ از قتل‌ افضل‌، همة فرزندان‌ او و از جمله‌ ابوعلى‌ احمد را به‌ زندان‌ افكند. وي‌ دربند بود تا پس‌ از قتل‌ الا¸مر، لشكريان‌ او را از بند رها ساختند (ابن‌ خلكان‌، 3/235). به‌ گفتة مقريزي‌ (1/357)، سپاهيان‌ بر هزار ملوك‌، وزير الحافظ خليفة جديد شوريدند و ابن‌ افضل‌ را به‌ وزارت‌ برداشتند (16 ذيقعدة 524ق‌/21 اكتبر 1130م‌)، ولى‌ ابن‌ اثير (10/665) بر آن‌ است‌ كه‌ خليفه‌ خود، ابوعلى‌ احمد را به‌ وزارت‌ نشاند، و ابن‌ اياس‌ (1/224) معتقد است‌ كه‌ ابن‌ افضل‌ پس‌ از قتل‌ الا¸مر، الحافظ را از اندرون‌، كه‌ در آنجا محبوس‌ بود (ابن‌ تغري‌ بردي‌، 5/239) بيرون‌ آورد و به‌ خلافت‌ با او بيعت‌ كرد، اما اين‌ نظر مورد تأييد ساير مورخان‌ نيست‌.
ابن‌ افضل‌ چون‌ به‌ وزارت‌ نشست‌، رشتة كارها را به‌ استقلال‌ در دست‌ گرفت‌ و از آمد و شد كسان‌ به‌ نزد خليفه‌ جلوگيري‌ كرد (ابن‌ تغري‌ بردي‌، 5/239). آنگاه‌ نام‌ خليفه‌ را از خطبه‌ بيفكند و گفت‌ تا به‌ نام‌ خود وي‌ با القاب‌ «ناصر امام‌ الحق‌، هادي‌ القضاة الى‌ اتباع‌ الحق‌، مولى‌ الامم‌ و مالك‌ فضيلتى‌ السيف‌ و القلم‌» (ابن‌ اثير، 10/672؛ قس‌: ابن‌ تغردي‌ بردي‌، 5/238، كه‌ «هادي‌ العصاة» آورده‌ است‌) خطبه‌ خواندند. روش‌ عادلانة او در كار ملكداري‌ و برافكندن‌ ستمگريها و بازگرداندن‌ اموال‌ مصادره‌ شده‌ و ساير نيكيهايش‌ از سوي‌ يكى‌ از ستايشگران‌ او تأييد شده‌ (ابن‌ قلانسى‌، 229) و ديگران‌ نيز شجاعت‌ و بلند همتى‌ و سخاوت‌ و شعر دوستى‌ و را ستوده‌اند (ابن‌ تغري‌ بردي‌، 5/239؛ ابن‌ سعيد، 86، 87).
روزگار كوتاه‌ وزارت‌ ابن‌ افضل‌ را برخى‌ دورة فترت‌ خلافت‌ فاطميان‌ شمرده‌اند (زامباور، 145)، چه‌ او به‌ رغم‌ آنكه‌ نژاد ارمنى‌ داشت‌ و پدر و جدش‌ بر مذهب‌ اهل‌ تسنن‌ بودند (ذهبى‌، 2/428) به‌ مذهب‌ اماميه‌ گرويد و گفت‌ تا بر منابع‌ به‌ جاي‌ اسماعيل‌ بن‌ جعفر بن‌ محمد الصادق‌ (ع‌) به‌ نام‌ امام‌ غايب‌ منتظر خطبه‌ خواندند و سكه‌ زدند (ابن‌ خلكان‌، 3/236؛ دواداري‌، 6/508). در عين‌ حال‌ گفت‌ تا «حى‌ على‌ خيرالعمل‌» را از اذان‌ بيفكنند (ابن‌ خلكان‌، همانجا). اين‌ كارها موجب‌ كينه‌ورزي‌ اميران‌ و داعيان‌ فاطمى‌ نسبت‌ به‌ ابن‌ افضل‌ شد تا آنكه‌ به‌ روايت‌ درست‌تر در نيمة محرم‌ 526/دسامبر 1131 و به‌ قولى‌ در 525ق‌/1131م‌ (ابن‌ تغري‌ بردي‌، 5/247) و حتى‌ به‌ قولى‌ ديگر در 527ق‌/1133م‌ (ابن‌ جوزي‌، 8/146؛ دواداري‌، 6/511) يكى‌ از غلامان‌ خليفه‌ در ميدان‌ بازي‌ او را به‌ ناگاه‌ كشت‌ و سرش‌ را به‌ نزد خليفه‌ فرستاد (ابن‌ اثير، 10/673؛ ابن‌ تغري‌ بردي‌، 5/239، 240). پس‌ از قتل‌ وزير خانة او را غارت‌ كردند و خليفه‌ بقية اموال‌ او را كه‌ گفته‌اند 300 هزار دينار بود، مصادره‌ كرد (ابن‌ اثير، همانجا؛ ابن‌ جوزي‌، 8/147). به‌ روايت‌ ديگر، پس‌ از قتل‌ الا¸مر قرار شد كه‌ الحافظ تا تولد فرزند الا¸مر كه‌ در شكم‌ مادر بود، بر مسند خلافت‌ بنشيند و اگر پسري‌ از خليفة پيشين‌ در وجود آمد، او خليفة راستين‌ باشد، اما حافظ حال‌ و روز اين‌ كودك‌ را از همگان‌ پنهان‌ داشت‌. از اين‌ رو ابن‌ افضل‌ او را تهديد كرد و همين‌ معنى‌ سبب‌ شد كه‌ خليفه‌ يكى‌ از غلامان‌ خود را مأمور قتل‌ وزير سازد (دواداري‌، 6/505، 511). درستى‌ اين‌ روايت‌ محل‌ ترديد است‌، چه‌ از كارهايى‌ كه‌ ابن‌ افضل‌ در روزگار وزارتش‌ كرده‌، مى‌توان‌ دريافت‌ كه‌ وي‌ مى‌كوشيده‌ تا خلافت‌ را از خاندان‌ فاطمى‌ بيرون‌ كند. افكندن‌ نام‌ اسماعيل‌ از خطبه‌ كه‌ فاطميان‌ خود را به‌ او منسوب‌ مى‌ساختند و نيز حذف‌ نام‌ الحافظ مؤيد اين‌ معنى‌ است‌.
مآخذ: ابن‌ اثير الكامل‌، بيروت‌، 1402ق‌/1982م‌؛ ابن‌ اياس‌، محمد، بدائع‌ الزهور، به‌ كوشش‌ محمد مصطفى‌، قاهره‌، 1402ق‌/1982م‌؛ ابن‌ تغري‌ بردي‌، النجوم‌ الزاهرة، قاهره‌، 1348- 1358ق‌؛ ابن‌ جوزي‌، يوسف‌، مرا¸ة الزمان‌، حيدرآباد دكن‌، 1370ق‌/ 1951م‌؛ ابن‌ خلكان‌، وفيات‌ الاعيان‌، به‌ كوشش‌ احسان‌ عباس‌، بيروت‌، 1970م‌؛ ابن‌ سعيد، على‌، المُغرب‌ فى‌ حلى‌ المَغرب‌، به‌ كوشش‌ حسن‌ نصار، قاهره‌، 1970م‌؛ ابن‌ قلانسى‌، ابويعلى‌، ذيل‌ تاريخ‌ دمشق‌، بيروت‌، 1908م‌؛ دواداري‌، عبدالله‌، كنز الدرر، به‌ كوشش‌ صلاح‌الدين‌ منجد، قاهره‌، 1380ق‌/1961م‌؛ ذهبى‌، شمس‌الدين‌ محمد، العبر، بيروت‌، 1405ق‌/1985م‌؛ زامباور، ادوارد ريتر، معجم‌ الانساب‌ ، ترجمة محمد زكى‌ محسن‌ بيك‌ و ديگران‌، بيروت‌، 1400ق‌/1980م‌؛ مقريزي‌، احمد، خطط، بولاق‌، 1370ق‌. صادق‌ سجادي‌ تايپ‌ مجدد و ن‌ * 1 * (رب) 5/3/76
ن‌ * 2 * (رب) 7/5/76