اِبْن‌ِ اَشْعَث‌، محمد بن‌ محمد كوفى‌ مصري‌ (ابوعلى‌)، محدث‌ و فقيه‌ امامى‌ سدة 3 و 4ق‌/9 و 10م‌. با همة شهرتى‌ كه‌ ابن‌ اشعث‌ در سلسلة راويان‌ شيعى‌ و سنى‌ دارد، از زندگى‌ و احوال‌ او چندان‌ چيزي‌ دانسته‌ نيست‌. همين‌ قدر مى‌دانيم‌ كه‌ وي‌ كوفى‌ است‌ و در مصر زندگى‌ مى‌كرده‌، اما روشن‌ نيست‌ كه‌ در چه‌ تاريخ‌ و چرا و چگونه‌ به‌ مصر كوچيده‌ و در چه‌ زمانى‌ درگذشته‌ است‌. ابن‌ اشعث‌ از راويان‌ معتبر و بنام‌ شيعى‌ است‌ كه‌ نام‌ او در سلسلة راويان‌ سدة 3 و 4ق‌ آمده‌ است‌. در اين‌ باره‌ مى‌توان‌ به‌ اثر معروف‌ ابن‌ قولويه‌ (د 367ق‌/978م‌) كامل‌ الزيارات‌ (ص‌ 14)، و تهذيب‌ الاحكام‌ (6/30، 265-266)، استبصار (3/24- 25) و فهرست‌ (ص‌ 61) تأليف‌ شيخ‌ طوسى‌ (د 460ق‌/1068م‌) رجوع‌ كرد.
مشهورترين‌ اثر روايى‌ او كتاب‌ جعفريات‌ يا اشعثيات‌ است‌. وي‌ اين‌ مجموعه‌ را كه‌ هزار حديث‌ دارد و به‌ اسماعيل‌ بن‌ موسى‌ بن‌ جعفر(ع‌) كه‌ او نيز در مصر مى‌زيسته‌، منسوب‌ است‌، از طريق‌ فرزند وي‌ موسى‌ بن‌ اسماعيل‌ روايت‌ كرده‌ است‌ (همو، فهرست‌، 61). اين‌ كتاب‌ هر چند تأليف‌ او به‌ شمار نمى‌آيد، اما به‌ دليل‌ اينكه‌ او آن‌ را روايت‌ كرده‌ و به‌ شهرت‌ رسانده‌ و پس‌ از آن‌ بسياري‌ از محدثان‌ از طريق‌ وي‌ آن‌ مجموعه‌ را روايت‌ كرده‌اند، به‌ اشعثيات‌ شهرت‌ يافته‌ است‌. نيز به‌ دليل‌ اينكه‌ مجموعة احاديث‌ آن‌ از امام‌ جعفر صادق‌ (د 148ق‌/765م‌) روايت‌ شده‌ به‌ جعفريات‌ نيز معروف‌ شده‌ است‌ (نوري‌، 3/291). محمدحسن‌ نجفى‌ صاحب‌ جواهر (د 1266ق‌/1850م‌) در انتساب‌ اين‌ مجموعه‌ به‌ ابن‌ اشعث‌ ترديد كرده‌ است‌، اما ميرزا حسين‌ نوري‌ ادعا مى‌كند كه‌ محدثانى‌ چون‌ مجلسى‌ (د 1111ق‌/1700م‌)، ملاحسين‌ فيض‌ كاشانى‌ (1090ق‌/ 1679م‌) و شيخ‌ حر عاملى‌ (1104ق‌/1693م‌) به‌ نسخة اشعثيات‌ دسترسى‌ نداشته‌اند، ولى‌ او به‌ آن‌ دست‌ يافته‌ و از اين‌ رو در تدوين‌ كتاب‌ مستدرك‌ الوسائل‌، از اين‌ كتاب‌ استفاده‌ كرده‌ است‌. نوري‌ در خاتمه‌ نشان‌ مى‌دهد كه‌ اين‌ كتاب‌ از ابن‌ اشعث‌ است‌ (3/290-296). اين‌ كتاب‌ در 1370ق‌/1951م‌ همراه‌ با قرب‌ الاسناد در ايران‌ چاپ‌ شده‌ است‌.
ابن‌ اشعث‌ آثار ديگري‌ نيز در باب‌ تفسير قرآن‌ و احكام‌ نماز از موسى‌ ابن‌ اسماعيل‌ روايت‌ كرده‌ است‌ (خوانساري‌، 6/120-121). چنانكه‌ از گفتة سيد بن‌ طاووس‌ (664ق‌/1266م‌) در جمال‌ الاسبوع‌ برمى‌آيد، روايات‌ كتاب‌ رواية الابناء عن‌ الا¸باء من‌ آل‌ رسول‌ الله‌ نيز از ابن‌ اشعث‌ است‌ و حتى‌ وي‌ احتمال‌ داده‌ است‌ كه‌ ابن‌ اشعث‌ مؤلف‌ كتاب‌ باشد (افندي‌ اصفهانى‌، 5/483). جز اينها تأليف‌ ديگري‌ به‌ نام‌ الحج‌ به‌ ابن‌ اشعث‌ منسوب‌ است‌ (نجاشى‌، 268). در اين‌ كتاب‌ رواياتى‌ كه‌ از راويان‌ اهل‌ سنت‌ در مورد حج‌ وارد شده‌، گرد آمده‌ است‌.
از استادان‌ روايى‌ ابن‌ اشعث‌ جز ابوالحسن‌ موسى‌ بن‌ اسماعيل‌ از كس‌ ديگري‌ ياد نشده‌ است‌، اما برخى‌ كسانى‌ كه‌ از وي‌ روايت‌ كرده‌اند عبارتند از: محمد بن‌ سهل‌ بن‌ احمد بن‌ عبدالله‌ ديباجى‌ كه‌ كتاب‌ الاشعثيات‌ را از او روايت‌ كرده‌ است‌، ابومحمد هارون‌ بن‌ موسى‌ تلعكبري‌، ابوالمفضّل‌ شيبانى‌، على‌ بن‌ جعفر بن‌ حمّاد، ابومحمد عبدالله‌ ابن‌ محمد بن‌ عبدالله‌ بن‌ عثمان‌ معروف‌ به‌ ابن‌ سقّاء و عبدالله‌ بن‌ احمد ابن‌ عدي‌ (نوري‌، 3/292، 293). رجال‌ شناسان‌ شيعى‌ ابن‌ اشعث‌ را موثق‌ دانسته‌اند (نجاشى‌، 268؛ حلى‌، 333)، اما برخى‌ از رجال‌ شناسان‌ اهل‌ سنت‌ او را ضعيف‌ ياد كرده‌اند (ابن‌ حجر، 5/362). گويا تضعيف‌ او تنها به‌ دليل‌ تشيع‌ او بوده‌ است‌.
مآخذ: ابن‌ اشعث‌، محمد، الاشعثيات‌، همراه‌ قرب‌ الاسناد حميري‌، تهران‌، مكتبة نينوي‌ الحديثه‌؛ ابن‌ حجر عسقلانى‌، احمد، لسان‌ الميزان‌، حيدرآباد، 1331ق‌؛ ابن‌ قولويه‌، جعفر، كامل‌ الزيارات‌، به‌ كوشش‌ عبدالحسين‌ امينى‌، نجف‌، 1356ق‌؛ افندي‌ اصفهانى‌، عبدالله‌، رياض‌ العلماء، به‌ كوشش‌ محمود مرعشى‌ و احمد حسينى‌، قم‌، 1401ق‌؛ حلى‌، حسن‌، رجال‌، تهران‌، 1342ش‌؛ خوانساري‌، محمدباقر، روضات‌ الجنات‌، بيروت‌، دارالكتاب‌ العربى‌؛ ذهبى‌، شمس‌الدين‌ محمد، ميزان‌ الاعتدال‌، به‌ كوشش‌ على‌ محمد بجاوي‌، بيروت‌، 1382ق‌، 4/27-28؛ طوسى‌، محمد، الاستبصار، به‌ كوشش‌ حسن‌ موسوي‌ خرسان‌ و محمد آخوندي‌، تهران‌، 1390ق‌؛ همو، تهذيب‌ الاحكام‌، به‌ كوشش‌ حسن‌ خرسان‌، تهران‌، 1362ش‌؛ همو، فهرست‌، به‌ كوشش‌ محمود راميار، مشهد، 1351ش‌؛ نجاشى‌، احمد، رجال‌، قم‌، مكتبة الداوري‌؛ نوري‌، حسين‌، مستدرك‌ الوسائل‌، تهران‌، 1321ق‌. حسن‌ يوسفى‌ اشكوري‌ تايپ‌ و مجدد و ن‌ * 1 * (رب) 11/2/75
ن‌ * 2 * (رب) 6/5/76