اِبْن‌ِ سُنّى‌، ابوبكر احمد بن‌ محمد بن‌ اسحاق‌ دينوري‌ (ح‌ 280- 364ق‌/893 - 975م‌)، محدث‌ِ شافعى‌. خاندان‌ او از موالى‌ عبدالله‌ بن‌ جعفر بن‌ ابى‌ طالب‌ بوده‌ و سمعانى‌ (7/279) نسب‌ او را ضبط كرده‌ است‌. احتمالاً اصل‌ او از دينور بوده‌ است‌. ابن‌ سنى‌ براي‌ كسب‌ حديث‌ مسافرتهايى‌ به‌ نقاط مختلف‌ از جمله‌ بغداد، كوفه‌، بصره‌، حرّان‌، دمشق‌، عمان‌، مصر (ابن‌ سنى‌، 3، 6، 36، 133، 145، 162؛ ابن‌ عساكر، 7/184) و جزيرة ابن‌ عُمر (سبكى‌، 3/39) داشته‌ است‌؛ چنانكه‌ ذهبى‌ ( سير،16/255) از او به‌ عنوان‌ رحّال‌ ياد كرده‌ است‌. تنوع‌ مشايخ‌ او در عمل‌ اليوم‌ و الليلة احتمال‌ سفرهاي‌ ديگري‌ را نيز مطرح‌ مى‌كند. با توجه‌ به‌ يك‌ سند ثبت‌ شده‌ در جامع‌ الاصول‌ مجدالدين‌ ابن‌ اثير (1/122) و با توجه‌ به‌ شاگردان‌ ابن‌ سنى‌ مى‌توان‌ حدس‌ زد كه‌ او پس‌ از پايان‌ سفرهايش‌ به‌ دينور بازگشته‌ و در آنجا مسكن‌ گزيده‌ است‌. با توجه‌ به‌ اطلاع‌ ما از اقامت‌ او در 363ق‌ در دينور (همانجا) محتمل‌ است‌ كه‌ ابن‌سنى‌ يك‌ سال‌ بعد در همانجا وفات‌ يافته‌ باشد.
ابن‌ سنى‌ از مشايخ‌ بسياري‌ در بلاد مختلف‌ اخذ حديث‌ كرده‌ كه‌ در آن‌ ميان‌ مى‌توان‌ از محدثان‌ بزرگى‌ چون‌ نسائى‌، ابويَعلى‌ موصلى‌، محمد ابن‌ جرير طبري‌، ابوبكربن‌ ابى‌داوود سجستانى‌، ابوالقاسم‌ بَغَوي‌، قاضى‌ مَحاملى‌ و احمد بن‌ عُمَير بن‌ جوصاي‌ دمشقى‌ نام‌ برد (براي‌ اطلاع‌ از اسامى‌ آنان‌ نك: ابن‌ سنى‌، جم؛ ابن‌ عساكر، همانجا). در اين‌ ميان‌ ابن‌ سنى‌ بيش‌ از همه‌ تحت‌تأثير نسائى‌ قرار داشته‌ و در برخى‌ منابع‌ از او به‌ عنوان‌ صاحب‌ نسائى‌ ياد شده‌ است‌ (نك: نووي‌، 1/157؛ سبكى‌، 3/39).
ابن‌ سنى‌ نه‌ تنها در آثارش‌ كارهاي‌ نسائى‌ را دنبال‌ كرده‌ است‌، بلكه‌ عمده‌ترين‌ راوي‌ سنن‌ نسائى‌ در مشرق‌ زمين‌ به‌ شمار رفته‌، و سنن‌ متداول‌ كه‌ به‌ چاپ‌ رسيده‌، روايت‌ اوست‌ (نك: نسائى‌، سنن‌، 7/181، 286؛ ابن‌ اثير، مجدالدين‌، همانجا؛ ابن‌ اثير، عزالدين‌، 1/10)؛ اما روايت‌ او از نسائى‌ در مغرب‌ رواج‌ نداشته‌ است‌ (نك: ابن‌ عطيه‌، ابن‌ خير، جم). نزديك‌ترين‌ شاگرد ابن‌ سنى‌ قاضى‌ ابونصر احمد بن‌ حسين‌ كسّار دينوري‌ است‌ كه‌ آثار و مَرويّات‌ او به‌ خصوص‌ عمل‌ اليوم‌ و الليلة ابن‌ سنى‌ و سنن‌ نسائى‌ از طريق‌ او رواج‌ يافته‌ است‌ (نك: ابن‌ سنى‌، 2؛ ابن‌ اثير، مجدالدين‌، همانجا؛ ابن‌ اثير، عزالدين‌، همانجا؛ خطيب‌، 81، 105، 135). از ديگر شاگردان‌ و راويان‌ او ابوالقاسم‌ على‌ بن‌ عمر اسدآبادي‌ راوي‌ كتاب‌ القناعة (ابن‌ عساكر، همانجا؛ ظاهريه‌، 446، به‌ نقل‌ از نسخة القناعة )، قاضى‌ ابوبكر احمد بن‌ عبدالله‌ بن‌ على‌ بن‌ شاذان‌ دينوري‌ (ابن‌ ماكولا، 4/501)، ابوالحسن‌ محمد بن‌ على‌ حسنى‌ هَمَدانى‌ و ابوعلى‌ حمد بن‌ عبدالله‌ اصفهانى‌ (ابن‌ عساكر، همانجا) را بايد نام‌ برد.
استماع‌ او از مشايخى‌ چون‌ ابوخليفه‌ فضل‌ بن‌ حباب‌ جمحى‌ و ابويعلى‌ موصلى‌ كه‌ در 305 و 307ق‌ به‌ ترتيب‌ در 100 سالگى‌ و 97 سالگى‌ درگذشته‌اند (نك: ذهبى‌، تذكره‌، 2/671، 708)، اين‌ امكان‌ را براي‌ ابن‌ سنى‌ فراهم‌ آورد تا از محدّثانى‌ كه‌ در فاصلة 220-230ق‌ يعنى‌ حدود 50 -60 سال‌ پيش‌ از تولد وي‌ وفات‌ يافته‌ بودند، تنها با يك‌ واسطه‌ روايت‌ كند كه‌ از آن‌ جمله‌ مى‌توان‌ از عبدالله‌ قَعْنَبى‌ (د 221ق‌)، ابوالوليد طَيالسى‌ (د 227ق‌)، خَلَف‌ بن‌ هشام‌ (د 227ق‌) و مُسدِّد بن‌ مُسَرهد (د 228ق‌) نام‌ برد (نك: ابن‌ سنى‌، 2، 26، 69، 136، جم)، ولى‌ بخشى‌ ديگر از احاديث‌ ابن‌ سنى‌ با واسطه‌هاي‌ بيشتري‌ بوده‌ است‌، به‌ عنوان‌ نمونه‌ در چندين‌ موضع‌ با سه‌ واسطه‌ از حيوة بن‌ شريح‌ (د 224ق‌) روايت‌ كرده‌ است‌ (ص‌ 26، 42، 55). از نظر دقت‌ در نقل‌ احاديث‌ از جمله‌ استعمال‌ اصطلاحات‌ مربوط به‌ نحوة تحمل‌ حديث‌، ضبط ترديد راوي‌ و تفكيك‌ لفظ حديث‌ در موارد تلفيق‌ سند (به‌ عنوان‌ نمونه‌ نك: ابن‌ سنى‌، 10، 23، 41) دقت‌ موجود در آثار نسائى‌، در عمل‌ اليوم‌ و الليلة ابن‌ سنى‌ كمتر ديده‌ مى‌شود. از نظر رجالى‌، ذهبى‌ ( سير،همانجا، تذكره‌، 3/939) او را ثقه‌ شمرده‌ است‌، ولى‌ ابن‌ حجر او را برخلاف‌ نسائى‌ كه‌ در رجال‌ سند خود سختگير بوده‌، در اين‌ مورد متساهل‌ دانسته‌ است‌ (ابن‌ علان‌، 4/49) و سخن‌ او چندان‌ هم‌ دور از واقعيت‌ نيست‌ (براي‌ يك‌ بررسى‌ بر روي‌ اسناد ضعيف‌ عمل‌ اليوم‌ و الليلة ابن‌ سنى‌ نك: حماده‌، 108، 114). همچنين‌ سيوطى‌ در الجامع‌ الصغير (جم) بسياري‌ از اسناد طب‌ النبّى‌ ابن‌ سُنى‌ را ضعيف‌ شناخته‌ است‌.
آثار:
الف‌ - چاپى‌: عمل‌ اليوم‌ و الليلة، مشتمل‌ بر احاديثى‌ دربارة اعمال‌ و اذكار روزانه‌. اساس‌ كار ابن‌ سنى‌ در اين‌ تأليف‌ (با 773 حديث‌) كتابى‌ با همين‌ عنوان‌ از استادش‌ نسائى‌ با 1141 حديث‌ است‌ كه‌ برگرفته‌هايش‌ از كتاب‌ نسائى‌ 133 حديث‌ را تشكيل‌ مى‌دهد و احاديث‌ منقول‌ با اسناد آنها عيناً در كتاب‌ نسائى‌ (جم) ديده‌ مى‌شود. با صرف‌ نظر از تغييرات‌ اندكى‌ كه‌ ابن‌ سنى‌ در ابواب‌ كتاب‌ نسائى‌ داده‌ و احاديث‌ كمى‌ كه‌ بر آن‌ افزوده‌ است‌، مى‌توان‌ كتاب‌ ابن‌ سنى‌ را به‌ اصطلاح‌ اهل‌ حديث‌ «مستخرج‌ِ» كتاب‌ نسائى‌ دانست‌، اما چنانكه‌ گفته‌ شد اسناد مستخرج‌ِ ابن‌ سنى‌ از نظر قوت‌ با اسناد نسائى‌ برابري‌ نمى‌كند. با اينهمه‌ معلوم‌ نيست‌ از چه‌ جهت‌ زكى‌الدين‌ مُنذِري‌ (د 656 ق‌) و محيى‌الدين‌ نَوَوي‌ (676 ق‌) كتاب‌ ابن‌ سنى‌ را بر نسائى‌ ترجيح‌ داده‌اند (حاجى‌ خليفه‌، 2/1173، به‌ نقل‌ از عمل‌ اليوم‌ و الليلة منذري‌؛ نووي‌، 1/157). كتاب‌ عمل‌ اليوم‌ و الليلة ابن‌ سنى‌ چندين‌ بار از جمله‌ در 1315 و 1358ق‌ در حيدرآباد دكن‌ و در 1969م‌ به‌ كوشش‌ عبدالقادر احمد عطا در قاهره‌ به‌ چاپ‌ رسيده‌ است‌. مختصري‌ از آن‌ نيز در كتابخانه‌هاي‌ واتيكان‌ و فاتح‌ موجود است‌ (نك: I/198 .(GAS,
ب‌ - خطى‌: 1. رياضة المتعلم‌، در آداب‌ يادگيري‌، كتابخانة برلين‌ ( آلوارت‌،شم (7 )146 )؛ 2. الصراط المستقيم‌، مجموعه‌اي‌ از كلمات‌ پيامبر(ص‌) در مناسبتهاي‌ مختلف‌، كتابخانة چستربيتى‌ ( آربري‌،شم 3303 )؛ 3. طب‌ النبى‌، مجموعة احاديثى‌ در طب‌، كتابخانة فاتح‌ ، GAS) همانجا). بسياري‌ از احاديث‌ اين‌ كتاب‌ را سيوطى‌ در الجامع‌ الصغير نقل‌ كرده‌ است‌ (به‌ عنوان‌ نمونه‌ ص‌ 1/13، 37، جم). احتمالاً ابن‌ سنى‌ در تأليف‌ آن‌ از كتاب‌ الطب‌ نسائى‌ (ابن‌ عطيه‌، 86) بهره‌ گرفته‌ است‌؛ 4. فضائل‌ الاعمال‌، مشتمل‌ بر احاديثى‌ در اين‌ باره‌، كتابخانة ازهريه‌، 1/573)؛ 5. القناعة، در وصف‌ قناعت‌ و فضيلت‌ آن‌ و مشتمل‌ بر احاديث‌ و اشعار در اين‌ موضوع‌. كتابخانة ظاهريه‌ (ظاهريه‌، 446)؛ دو اثر يكى‌ تحت‌ عنوان‌ الايجاز فى‌ الحديث‌ و ديگري‌ تأليفى‌ در خصوص‌ روايت‌ برادران‌ از يكديگر نيز به‌ او نسبت‌ داده‌ شده‌ است‌ (نك: سخاوي‌، 3/178؛ حاجى‌ خليفه‌، 1/205). ذهبى‌ و در پى‌ او ابن‌ ناصرالدين‌ دمشقى‌ (د 842 ق‌) كتاب‌ المُجَتبى‌ (يا المجتنى‌ ) را كه‌ امروزه‌ با عنوان‌ سنن‌ نسائى‌ متداول‌ است‌ و يكى‌ از صحاح‌ سته‌ به‌ شمار مى‌رود، تأليف‌ ابن‌ سنى‌ دانسته‌اند (نك: ذهبى‌، تذكره‌، 3/940؛ همو، سير، 16/256؛ ابن‌ عماد، 3/48). قدر مسلم‌ اين‌ است‌ كه‌ كتاب‌ المجتبى‌ برگزيده‌اي‌ از كتاب‌ السنن‌ الكبير نسائى‌ است‌ كه‌ هنوز نسخة كاملى‌ از آن‌ شناخته‌ نشده‌ است‌ (البته‌ بخش‌ الايمان‌ و الصلح‌ به‌ قولى‌ مختص‌ به‌ المجتبى‌ است‌، نك: ابن‌ خير، 115، 116)، اما برخلاف‌ گفتة ذهبى‌ جمعى‌ از متقدمان‌ چون‌ ابوعلى‌ غَسّانى‌ (د 498ق‌)، ابن‌ خير اشبيلى‌ (د 575 ق‌) و مجدالدين‌ ابن‌ اثير جَزَري‌ (د 606 ق‌) به‌ صراحت‌ گزينش‌ و تأليف‌ المجتبى‌ را به‌ شخص‌ نسائى‌ نسبت‌ داده‌ و ابن‌ سنى‌ را تنها راوي‌ آن‌ شمرده‌اند (نك: ابن‌ خير، 116، 126؛ ابن‌ اثير، مجدالدين‌، 1/116). در تأييد اين‌ نظر بايد افزود كه‌ كتاب‌ المجتبى‌ در مغرب‌ به‌ روايت‌ عبدالكريم‌ بن‌ احمد و وليدبن‌ قاسم‌ از نسائى‌ رواج‌ داشته‌ است‌ (نك: ابن‌ خير، 117؛ قس‌: سندرزين‌ عبدري‌ در العمدة ابن‌ بطريق‌، 22؛ براي‌ توضيحات‌ بيشتر نك: حماده‌، 60 - 78).
مآخذ: ابن‌ اثير، عزالدين‌، اسدالغابة، قاهره‌، 1280ق‌؛ ابن‌ اثير، مجدالدين‌، جامع‌ الاصول‌، به‌ كوشش‌ محمد حامد الفقى‌، قاهره‌، 1370ق‌/1950م‌؛ ابن‌ بطريق‌، يحيى‌، العمدة، قم‌، 1407ق‌؛ ابن‌ خير اشبيلى‌، محمد، الفهرسة، به‌ كوشش‌ فرانسيسكو كودرا، بغداد، 1963م‌؛ ابن‌ سنى‌، احمد، عمل‌ اليوم‌ و الليلة، حيدرآباد دكن‌، 1358ق‌؛ ابن‌ عساكر، على‌، تاريخ‌ مدينة دمشق‌، به‌ كوشش‌ عبدالغنى‌ الدقر و مطاع‌ الطرابيشى‌، دمشق‌، 1404ق‌/1984م‌؛ ابن‌ عطيه‌، عبدالحق‌، الفهرس‌، به‌ كوشش‌ محمد ابوالاجفان‌ و محمد الزاهى‌، بيروت‌، 1983م‌؛ ابن‌ علان‌، محمد، الفتوحات‌ الربانية، قاهره‌، 1347ق‌/ 1929م‌؛ ابن‌ عماد، عبدالحى‌، شذرات‌ الذهب‌، قاهره‌، 1350ق‌؛ ابن‌ ماكولا، على‌، الاكمال‌، حيدرآباد دكن‌، 1405ق‌/1984م‌؛ ازهريه‌، فهرست‌؛ حاجى‌ خليفه‌، كشف‌؛ حماده‌، فاروق‌، مقدمه‌ بر عمل‌ اليوم‌ و الليلة (نك: نسائى‌ در همين‌ مآخذ)؛ خطيب‌ بغدادي‌، احمد، شرف‌ اصحاب‌ الحديث‌، به‌ كوشش‌ محمد سعيد خطيب‌ اوغلى‌، آنكارا، 1971م‌؛ ذهبى‌، محمد، تذكرةالحفاظ، حيدرآباد دكن‌، 1333-1334ق‌؛ همو، سير اعلام‌ النبلاء، به‌ كوشش‌ شعيب‌ ارنؤوط و ديگران‌، بيروت‌، 1404ق‌/1984م‌؛ سبكى‌، عبدالوهاب‌، طبقات‌ الشافعية الكبري‌، به‌ كوشش‌ محمود محمد الطناحى‌ و عبدالفتاح‌ محمد الحلو، قاهره‌، 1383ق‌/1964م‌؛ سخاوي‌، محمد، فتح‌ المغيث‌، بيروت‌، 1403ق‌/1983م‌؛ سمعانى‌، عبدالكريم‌، الانساب‌، حيدرآباد دكن‌، 1396ق‌/1976م‌؛ سيوطى‌، الجامع‌ الصغير، قاهره‌، 1373ق‌/1954م‌؛ ظاهريه‌، خطى‌ (ادب‌)؛ نسائى‌، احمد، السنن‌، قاهره‌، 1312ق‌؛ همو، عمل‌ اليوم‌ و الليلة، به‌ كوشش‌ فاروق‌ حماده‌، بيروت‌، 1407ق‌/ 1987م‌؛ نووي‌، محيى‌الدين‌، «حلية الابرار»، الفتوحات‌ الربانية (نك: ابن‌ علان‌، در همين‌ مآخذ)؛ نيز:
Ahlwardt; Arberry; GAS.
بخش‌ علوم‌ قرآنى‌ و حديث‌
تايپ‌ مجدد و ن‌ * 1 * زا
ن‌ * 2 * زا