اِبْن‌ِ سَنَد، عثمان‌ (1180- بعد از 1242ق‌/1766- بعد از 1826م‌)، ملقب‌ به‌ بدرالدين‌، مورخ‌، اديب‌، شاعر و فقيه‌. وي‌ در نجد به‌ دنيا آمد، ولى‌ كحاله‌ (معجم‌، 6/256؛ مستدرك‌، 457) محل‌ تولد وي‌ را جزيرة فيلكه‌ از توابع‌ كويت‌ امروزي‌ و اصل‌ او را از نجد دانسته‌ است‌. ابن‌ سند در جوانى‌ در جست‌وجوي‌ دانش‌، راهى‌ عراق‌ شد، نخست‌ در بصره‌ اقامت‌ كرد و از اين‌ رو به‌ بصري‌ نيز شهرت‌ دارد (كحاله‌، معجم‌، 6/255؛ زركلى‌، 4/206)، آنگاه‌ به‌ بغداد رفت‌ و در ادب‌، تاريخ‌ و اصول‌ و فقه‌ چيره‌دست‌ شد و به‌شهرت‌ رسيد. برخى‌ او را حنبلى‌دانسته‌اند (مراغى‌، 3/143)، اما بروكلمان‌ II/791) S, او را مالكى‌ خوانده‌ است‌. وي‌ به‌تصوف‌ نيز گرايش‌داشت‌، چنانكه‌ او را از پيروان‌ طريقت‌نقشبندي‌ به‌ شمار آورده‌اند (بغدادي‌، ايضاح‌، 2/498؛ همو، هديه‌، 1/661؛ بانكيپور، ؛ XIII/166 نك: ادامة همين‌ مقاله‌). وي‌ در بغداد به‌ داوود پاشا فرمانرواي‌ عثمانى‌ پيوست‌ و در شمار نزديكان‌ وي‌ درآمد و كتابى‌ نيز در اخبار و احوال‌ او تأليف‌ كرد (مراغى‌، همانجا) و گويا تا پايان‌ عمر در خدمت‌ او باقى‌ ماند. بروكلمان‌ II/739) در مورد شخصيت‌ ابن‌ سند به‌ اشتباه‌ رفته‌ و گمان‌ كرده‌ است‌ كه‌ عثمان‌ بن‌ سند بصري‌ و عثمان‌ بن‌ سند مالكى‌ دو تن‌ بوده‌اند.
اگرچه‌ ابن‌ سند اشعار بسياري‌ سروده‌، اما شهرت‌ او مرهون‌ تأليفات‌ تاريخى‌ اوست‌. چنانكه‌ كتابهاي‌ وي‌ از منابع‌ اصلى‌ تاريخ‌ عراق‌ در سده‌هاي‌ اخير به‌ شمار مى‌رود (سركيس‌، 2/313). بسياري‌ از نويسندگان‌ معاصر در نوشته‌هاي‌ خود از آثار وي‌ سود جسته‌اند، از جمله‌ عزاوي‌ در تاريخ‌ العراق‌ بين‌ احتلالين‌ (6/7، 62، 156)، على‌ خاقانى‌ در كتاب‌ شعراء الحلّة (2/240)، سركيس‌ در مباحث‌ عراقية (1/197، 200، 2/25، جم) و سليمان‌ نوار در كتاب‌ داود باشا والى‌ بغداد (ص‌ 99، 229، 352) از آثار وي‌ بهره‌ گرفته‌اند.
تاريخ‌ درگذشت‌ ابن‌سند به‌ درستى‌ روشن‌نيست‌ و سالهاي‌ 1240ق‌/ 1824م‌ (طلس‌، 222)، 1242ق‌/1826م‌ (مراغى‌، 3/143)، 1248ق‌/ 1832م‌ و 1250ق‌/1834م‌ ذكر كرده‌اند (طلس‌، همانجا) و حتى‌ بروكلمان‌ II/791) S, مرگ‌ او را در 1257ق‌/1841م‌ دانسته‌ است‌ كه‌ اندكى‌ بعيد به‌ نظر مى‌رسد، اما يقين‌ داريم‌ كه‌ او تا رمضان‌ 1242/ آوريل‌ 1827 زنده‌ بوده‌ است‌، چه‌ بنابر برخى‌ اسناد ديوانى‌، در اين‌ تاريخ‌، به‌ وي‌ هدايايى‌ تقديم‌ شده‌ است‌. افزون‌ بر اين‌ كتاب‌ مطالع‌ السعود وي‌ اخبار سال‌ 1242ق‌ را نيز در بر دارد (سركيس‌، 2/98، حاشيه‌).
آثار چاپى‌: اصفى‌ الموارد من‌ سلسال‌ احوال‌ الامام‌ خالد يا اصفى‌الموارد فى‌ احوال‌ الشيخ‌ خالد، در احوال‌ شيخ‌ خالد نقشبندي‌. اين‌ كتاب‌ در 1313ق‌/1895م‌ در قاهره‌ چاپ‌ شده‌ است‌؛ اوضح‌ المسالك‌ فى‌ فقه‌ الامام‌ مالك‌، چاپ‌ بمبئى‌، 1360ق‌/1941م‌؛ كه‌ همان‌ مختصر العمروسى‌ است‌ كه‌ ابن‌ سند با اضافاتى‌ آن‌ را به‌ نظم‌ درآورده‌ است‌؛ تفهيم‌ المتفهم‌، شرح‌ تعليم‌ المتعلّم‌، چاپ‌ قازان‌ شوروي‌، 1896م‌؛ مطالع‌ السعود بطيب‌ اخبار الوالى‌ داود يا مطالع‌ السعود فى‌ اخبار اعلم‌ الوزراء و اعظمهم‌ داود كه‌ توسط امين‌ حلوانى‌ مدنى‌ خلاصه‌ شده‌ و در 1304ق‌ در بمبئى‌ تحت‌ عنوان‌ مختصر مطالع‌ السعود بطيب‌ اخبار الوالى‌ داود چاپ‌ سنگى‌ شده‌ و در 1371ق‌/1951م‌، در قاهره‌ به‌ كوشش‌ محب‌الدين‌ خطيب‌ تحت‌ عنوان‌ خمسة و خمسون‌ عاماً من‌ تاريخ‌ العراق‌ به‌ چاپ‌ دوم‌ رسيده‌ است‌؛ سبائك‌ العسجد فى‌ اخبار احمد نجل‌ رزق‌ الاسعد، بمبئى‌، 1315ق‌/1897م‌، كه‌ مختصري‌ از كتاب‌ پيشين‌ است‌ و ظاهراً توسط خود مؤلف‌ فراهم‌ آمده‌ است‌.
آثار خطى‌: الف‌ - در فقه‌ و حديث‌: بهجةالبصر لنثر نخبة الفكر در مصطلحات‌ حديث‌، محفوظ در انستيتوي‌ خاورشناسى‌ شوروي‌ ( خالدوف‌،.(I/72 بغدادي‌ ( هديه‌،1/661) آن‌ را بهجةالنظر فى‌ نظم‌ نخبة الفكر ذكر كرده‌، ولى‌ خود ابن‌ سند عنوان‌ اول‌ را ياد كرده‌ است‌ (نك: دارالكتب‌، 1/264)؛ تحفة التحقيق‌ لمعرفة الصديق‌، فى‌ الغاز الفرائض‌ به‌ خط مؤلف‌ كه‌ در عباسية بصره‌ محفوظ است‌ (خاقانى‌، مخطوطات‌، 2/132)؛ الغرر شرح‌ بهجة البصر در دارالكتب‌ (همانجا) كه‌ مؤلف‌ آن‌ را در 1236ق‌/1820م‌ نوشته‌ و بر آن‌ تعليقاتى‌ افزوده‌ كه‌ در خزانة رباط محفوظ است‌ (زركلى‌، 4/206)؛ الفائض‌ فى‌ علم‌ الفرائض‌ در عباسية بصره‌ (خاقانى‌، مخطوطات‌، 2/52)؛ ب‌ - در تصوف‌: الرسالة فى‌ التصوف‌، اين‌ كتاب‌ را يكى‌ از آثار كم‌نظير در شناسايى‌ نكات‌ برجستة تصوف‌ دانسته‌اند كه‌ عمدتاً دربارة فضايل‌ شيخ‌ خالد نقشبندي‌ نوشته‌ شده‌ است‌ ( بانكيپور،)؛ XIII/166-7 ج‌ - در ادب‌: جلاء الغشيان‌ عن‌ مقلة الانسان‌ در نحو، محفوظ در عباسية بصره‌ (خاقانى‌، مخطوطات‌، 2/64)؛ الجواهر الفريد فى‌ العروض‌، در عباسية بصره‌ (همان‌، 2/131)؛ شرح‌ الجوهر الفريد (طلس‌، 201). اين‌ اثر به‌ خط مؤلف‌ است‌ و چنانكه‌ از عنوان‌ آن‌ برمى‌آيد، شرح‌ قصيدة اوست‌ در عروض‌؛ الصارم‌ القرضاب‌ فى‌ نحر من‌ سب‌ اكارم‌ الاصحاب‌ كه‌ ديوان‌ شعر اوست‌ و چندين‌ نسخه‌ از آن‌ در ازهريه‌ (ازهريه‌، 5/177)، دانشگاه‌ ملك‌ سعود ( فهرس‌،5/142) و عباسية بصره‌ (خاقانى‌، مخطوطات‌، 2/134) موجود است‌. پاره‌اي‌ ديگر از اشعار او نيز ضمن‌ مجموعه‌اي‌ در عباسية بصره‌ (همان‌، 2/103) مضبوط است‌؛ منظم‌ الجوهر فى‌ مدائح‌ حمير (زركلى‌، 4/206)؛ نظم‌ مغنى‌ اللبيب‌ ابن‌ هشام‌ كه‌ حدود 000 ،5بيت‌ است‌؛ نظم‌ الورقات‌ لامام‌ الحرمين‌ و شرح‌ آن‌ (همانجا)؛ مجموعه‌اي‌ از رسائل‌ او شامل‌ فكاهة السامر و قرة الناظر، نسمات‌ السحر، روضة الفكر در دارالكتب‌ نگهداري‌ مى‌شود (همانجا)؛ د - در تاريخ‌: الغرر فى‌ وجوه‌ القرن‌ الثالث‌ عشر (همانجا).
آثار منسوب‌: منظومة فى‌ فقه‌ المالكية (بغدادي‌، هديه‌، 1/661). اين‌ منظومه‌ ظاهراً همان‌ اوضح‌ المسالك‌ است‌، به‌ ويژه‌ آنكه‌ بغدادي‌ در ميان‌ كتب‌ ابن‌ سند از اوضح‌ المسالك‌ ياد نكرده‌ است‌.
مآخذ: ازهريه‌، فهرست‌؛ بغدادي‌، ايضاح‌؛ همو، هديه‌؛ خاقانى‌، على‌، شعراء الحلة اوالبابليات‌، نجف‌، 1372ق‌/1952م‌؛ همو، مخطوطات‌ المكتبة العباسية فى‌ البصرة، عراق‌، 1380ق‌/1961م‌؛ دارالكتب‌، فهرست‌؛ زركلى‌، اعلام‌؛ سركيس‌، يعقوب‌، مباحث‌ عراقية، بغداد، 1367ق‌/1948م‌؛ سليمان‌ نوار، عبدالعزيز، داود باشا والى‌ بغداد، قاهره‌، 1387ق‌/1967م‌؛ طلس‌، محمد اسعد، الكشاف‌ عن‌ مخطوطات‌ خزائن‌ كتب‌ الاوقاف‌، بغداد، 1372ق‌/1953م‌؛ عزاوي‌، عباس‌، تاريخ‌ العراق‌ بين‌ احتلالين‌، بغداد، 1372ق‌/1954م‌؛ فهرس‌ مخطوطات‌ جامعة الملك‌ سعود، رياض‌؛ كحاله‌، عمر رضا، مستدرك‌، بيروت‌، 1406ق‌؛ همو، معجم‌ المؤلفين‌، بيروت‌، 1957م‌؛ مراغى‌، عبدالله‌ مصطفى‌، فتح‌ المبين‌، بيروت‌، 1394ق‌/1974م‌؛ نيز:
Bankipore; GAL, S; Khalidov.
محمدجواد پورمرادي‌
تايپ‌ مجدد و ن‌ * 1 * زا
ن‌ * 2 * زا