اِبْن‌ِ سَرْج‌، ابوجعفر محمد بن‌ سَنان‌ بن‌ سرج‌ بن‌ ابراهيم‌ تَنوخى‌ شَيزَري‌ (212-293ق‌/827 -906م‌)، مقري‌، محدّث‌ و قاضى‌ حنفى‌ شام‌. اگرچه‌ تاريخ‌ تولد او در منابع‌ تصريح‌ نشده‌، ولى‌ با توجه‌ به‌ اينكه‌ ابن‌ عساكر (15/405) وفات‌ او را در 293ق‌ و در 81 سالگى‌ ضبط كرده‌، مى‌توان‌ تاريخ‌ ولادت‌ او را به‌ دست‌ آورد. براساس‌ پاره‌اي‌ قراين‌ مى‌توان‌ نتيجه‌ گرفت‌ كه‌ او عمدتاً در شيزر (شام‌) اقامت‌ داشته‌ (مثلاً نك: اندرابى‌، 127)، ولى‌ براي‌ استماع‌ از برخى‌ مشايخ‌ دمشق‌ به‌ آنجا رفته‌ است‌ (نك: ابن‌ عساكر، 15/403). او قرائت‌ كسائى‌ از قاريان‌ هفتگانه‌، شيبة بن‌ نصاح‌ از قاريان‌ شاذّ مدينه‌ و احتمالاً قرائت‌ ديگر قاريان‌ را نزد مشايخى‌ چون‌ احمد بن‌ جُبير انطاكى‌، ميمون‌ بن‌ حفص‌ كوفى‌ و به‌ خصوص‌ ابوموسى‌ عيسى‌ بن‌ سليمان‌ شيزري‌ كه‌ هر سه‌ از شاگردان‌ كسائى‌ بوده‌اند، فراگرفت‌ (نك: اندرابى‌، ابن‌ عساكر، همانجاها؛ ابن‌ جزري‌، غاية، 2/150). روايت‌ او به‌ خصوص‌ از كسائى‌ در سده‌هاي‌ 5 و 6ق‌/11 و 12م‌ مورد عنايت‌ مقريانى‌ چون‌ ابوعمرو دانى‌، هُذَلى‌، اندرابى‌، ابن‌ سِوار، و سبط خياط قرار داشته‌ و در آثار ايشان‌ ثبت‌ گرديده‌، ولى‌ در آثار متأخر متروك‌ شده‌ است‌ (قس‌: ابن‌ جزري‌، النشر، 1/167-172). از مهم‌ترين‌ راويان‌ او در قرائت‌ ابن‌ شنبوذ شايان‌ ذكر است‌ (براي‌ فهرستى‌ از آنان‌ نك: ابن‌ عساكر، 15/404؛ ابن‌ جزري‌، غاية، همانجا).
در حديث‌ نيز وي‌ از مشايخى‌ چون‌ هشام‌ بن‌ عمار، مسيّب‌ بن‌ واضح‌، عبدالوهاب‌ بن‌ نجدة حوطى‌ و عيسى‌ بن‌ سليمانى‌ شيزري‌ استماع‌ و روايت‌ كرده‌ است‌ (نك: طحاوي‌، 2/288، 369، 3/146، 176، جم؛ براي‌ فهرستى‌ از آنان‌ نك: خطيب‌ بغدادي‌، 1/360؛ ابن‌ عساكر، همانجا). در ميان‌ كسانى‌ كه‌ از او روايت‌ حديث‌ كرده‌اند، نيز مى‌توان‌ از محدّثان‌ برجسته‌اي‌ چون‌ ابوجعفر طحاوي‌ و سليمان‌ بن‌ احمد طبرانى‌ ياد كرد (نك: طحاوي‌، همانجاها؛ طبرانى‌، 2/44؛ براي‌ فهرستى‌ از آنان‌ نك: خطيب‌ بغدادي‌، ابن‌ عساكر، همانجاها). برخى‌ از احاديث‌ او را مى‌توان‌ در مطاوي‌ كتب‌ حديث‌ چون‌ مشكل‌ الا¸ثار طحاوي‌ يافت‌. ابن‌ عساكر (15/404- 405) نيز شماري‌ از احاديث‌ وي‌ را گرد آورده‌ است‌. در قرائت‌، ابن‌ جزري‌ ( غاية،2/150) او را ضابط (دقيق‌) شمرده‌، اما در حديث‌، ذهبى‌ روايت‌ او را به‌ گونه‌اي‌ ضعيف‌ دانسته‌ است‌ (نك: المغنى‌، 2/590؛ قس‌: همو، ميزان‌، 3/575). البته‌ دليلى‌ وجود ندارد كه‌ اين‌ گفته‌ را طعنى‌ در شخص‌ ابن‌ سرج‌ بدانيم‌. جز قاري‌ و محدّث‌، ابن‌ سرج‌ تا حدودي‌ به‌ عنوان‌ يك‌ فقيه‌ نيز مطرح‌ بوده‌ است‌. او فقه‌ حنفى‌ را از استادش‌ عيسى‌ بن‌ سليمان‌ شيزري‌ و او از محمد بن‌ حسن‌ شيبانى‌ فرا گرفت‌ (ابن‌ جزري‌، غاية، 1/680 -609، 2/151). ابن‌ سرج‌ يكى‌ از مشايخى‌ است‌ كه‌ طحاوي‌ فقيه‌ بزرگ‌ حنفى‌ فقه‌ محمد بن‌ حسن‌ شيبانى‌ را از ايشان‌ فرا گرفته‌ است‌ (نك: همان‌، 2/151). در منابع‌ به‌ مذهب‌ فقهى‌ ابن‌ سرج‌ تصريح‌ نشده‌، ولى‌ اولاً از نقش‌ او در انتقال‌ مذهب‌ حنفى‌ از محمد بن‌ حسن‌ بن‌ طحاوي‌ و ثانياً چون‌ نزديك‌ترين‌ استاد ابن‌ سرج‌ كه‌ بيشترين‌ تأثير را بر او گذاشته‌، يعنى‌ عيسى‌ بن‌ سليمان‌ شيزري‌، حنفى‌ بوده‌ (نك: همان‌، 1/608)، چنين‌ مى‌نمايد كه‌ او نيز حنفى‌ بوده‌ است‌. ابن‌ سرج‌ مدتى‌ قاضى‌ شيزر بوده‌ (همان‌، 2/150؛ قس‌: ابن‌ ماكولا، 4/453) و به‌ رغم‌ اينكه‌ مذهب‌ حنفى‌ در شام‌ رواج‌ چندانى‌ نداشت‌، ظاهراً اعطاي‌ منصب‌ قضا به‌ حنفيان‌ امري‌ متداول‌ بوده‌ است‌ (قس‌: مقدسى‌، 180).
مآخذ: ابن‌ جزري‌، محمد، غاية النهاية، به‌ كوشش‌ گ‌. برگشترسر، قاهره‌، 1352ق‌/ 1933م‌؛ همو، النشر فى‌ قراءات‌ العشر، به‌ كوشش‌ على‌ محمد ضباع‌، قاهره‌، كتابخانة مصطفى‌ محمد؛ ابن‌ عساكر، على‌، تاريخ‌ مدينة دمشق‌، مصر، دارالنّشر؛ ابن‌ ماكولا، على‌، الاكمال‌، به‌ كوشش‌ عبدالرحمان‌ بن‌ يحيى‌ معلمى‌، حيدرآباد دكن‌، 1381ق‌/1962م‌؛ اندرابى‌، احمد بن‌ ابى‌ عمر، قراءات‌ القرّاء المعروفين‌، به‌ كوشش‌ احمد نصيف‌ جنابى‌، بيروت‌، 1407ق‌/1986م‌؛ خطيب‌ بغدادي‌، احمد، تلخيص‌ المتشابه‌، به‌ كوشش‌ سكينة شهابى‌، دمشق‌، 1985م‌؛ ذهبى‌، محمد، المغنى‌، به‌ كوشش‌ نورالدين‌ عتر، حلب‌، 1391ق‌/1971م‌؛ همو، ميزان‌ الاعتدال‌، به‌ كوشش‌ على‌ محمد بجاوي‌، قاهره‌، 1382ق‌/1963م‌؛ طبرانى‌، سليمان‌، المعجم‌ الصغير، به‌ كوشش‌ عبدالرحمان‌ محمد عثمان‌، قاهره‌، 1388ق‌/1968م‌؛ طحاوي‌، احمد، مشكل‌الا¸ثار، حيدرآباد دكن‌، 1333ق‌؛ مقدسى‌، احسن‌ التقاسيم‌، به‌ كوشش‌ دخويه‌، ليدن‌، 1906م‌.
بخش‌ علوم‌ قرآنى‌ و حديث‌
تايپ‌ مجدد و ن‌ * 1 * زا
ن‌ * 2 * زا