اِبْن‌ِ زياد، ابوالحسن‌ على‌ بن‌ زياد تونسى‌ (د 183ق‌/799م‌)، فقيه‌ و محدث‌ مالكى‌. برخى‌ اصل‌ او را عجمى‌ شمرده‌اند (ابوالعرب‌، 222) و به‌ گفتة برخى‌ عرب‌ و از قبيلة «عبس‌» بوده‌ است‌ (قاضى‌ عياض‌، 1/326). ابوالحسن‌ در طرابلس‌ مغرب‌ زاده‌ شد و در تونس‌ سكنى‌ گزيد (ابوالعرب‌، همانجا؛ ابن‌ عبدالبر، 60). نخست‌ در افريقيه‌ از خالد بن‌ ابى‌ عمران‌ استماع‌ كرد و سپس‌ براي‌ فراگيري‌ دانش‌ به‌ حجاز و عراق‌ سفر نمود (مالكى‌، 1/158؛ قاضى‌ عياض‌، همانجا) و از مالك‌ بن‌ انس‌، سفيان‌ ثوري‌، ليث‌ بن‌ سعد و ابن‌ لُهَيعه‌ و ديگران‌ دانش‌ آموخت‌ (ابوالعرب‌، 220). تاريخ‌ بازگشت‌ وي‌ به‌ افريقيه‌ و مغرب‌ روشن‌ نيست‌، اما نوشته‌اند كه‌ وي‌ نخستين‌ كسى‌ است‌ كه‌ جامع‌ سفيان‌ ثوري‌ و موطأ مالك‌ را به‌ مغرب‌ برد و به‌ تفسير نظارت‌ مالك‌ و شرح‌ مبانى‌ مذهب‌ او پرداخت‌ (مالكى‌، همانجا؛ قاضى‌ عياض‌، 1/54). قاضى‌ عياض‌ نيز اشاره‌ كرده‌ كه‌ مذهب‌ غالب‌ در افريقيه‌ مذهب‌ كوفيان‌ بود تا اينكه‌ على‌ بن‌ زياد و برخى‌ ديگر از عالمان‌ آن‌ ديار به‌ مذهب‌ مالك‌ گرويدند و در نتيجه‌ اين‌ مذهب‌ در آنجا شيوع‌ يافت‌ (همانجا). شخصيت‌ علمى‌ ابوالحسن‌ و مقام‌ وي‌ را بزرگان‌ و عالمان‌ مغرب‌ ستوده‌ و او را فردي‌ امين‌ و موثّق‌ دانسته‌اند. گفته‌ شده‌ كه‌ سحنون‌ او را از همة عالمان‌ آن‌ ديار برتر مى‌دانست‌ (ابوالعرب‌، 220، 222). او در موارداختلاف‌، مرجع‌ عالمان‌ مغرب‌ بوده‌ است‌ (مالكى‌، همانجا). افراد صاحب‌ نامى‌ از وي‌ حديث‌ شنيده‌ و دانش‌ آموخته‌اند كه‌ از آنان‌ بهلول‌ بن‌ راشد، سحنون‌ بن‌ سعيد، شجرة بن‌ عيسى‌ واسد بن‌ فرات‌ قابل‌ ذكرند (ابوالعرب‌، 220؛ ابواسحاق‌ شيرازي‌، 152؛ قاضى‌ عياض‌، 2/465، 587؛ قس‌: دباغ‌، 1/275). ابوالحسن‌ به‌ رغم‌ مقام‌ و موقعيت‌ علمى‌ و اجتماعى‌ كه‌ داشته‌ است‌، هيچ‌گاه‌ مقام‌ و منصبى‌ را نپذيرفت‌ و هنگامى‌ كه‌ روح‌ بن‌ حاتم‌ امير افريقيه‌ او را براي‌ تصدي‌ قضا به‌ نزد خود فراخواند، از پذيرش‌ آن‌ سر باز زد (ابوالعرب‌، 221-222). همچنين‌ آنگاه‌ كه‌ امير تونس‌ و نمايندة خليفه‌ او را براي‌ مشورت‌ در امر قضا و تشخيص‌ صلاحيت‌ كسانى‌ كه‌ مى‌توانند اين‌ منصب‌ را احراز كنند، به‌ نزد خود خواستند، ابوالحسن‌ از همكاري‌ امتناع‌ كرد (مالكى‌، 1/160).
ابوالحسن‌ 5 سال‌ پس‌ از مرگ‌ استاد خود مالك‌ بن‌ انس‌ در تونس‌ درگذشت‌ (ابواسحاق‌ شيرازي‌، 152؛ قس‌: ابن‌ ابى‌ الضياف‌، 125) و مقبرة او در آنجا هم‌ اكنون‌ زيارتگاه‌ است‌.
مهم‌ترين‌ اثر ابوالحسن‌ روايت‌ او از موطأ مالك‌ است‌ كه‌ اكنون‌ بخشى‌ از آن‌ باقى‌ مانده‌، و همين‌ بخش‌ موجود با روايت‌ يحيى‌ بن‌ يحيى‌ ليثى‌ كه‌ معروف‌ترين‌ روايات‌ موطأ است‌، اختلافات‌ بسياري‌ دارد. احتمال‌ داده‌ شده‌ است‌ كه‌ اين‌ اختلافات‌ ناشى‌ از اختلاف‌ زمان‌ روايت‌ آنها از مالك‌ بن‌ انس‌ باشد (نك: نيفر، 64). كتاب‌ موطأ به‌ روايت‌ يحيى‌ ابن‌ يحيى‌ در بخشهاي‌ الضّحايا، الذّبائح‌، الصّيد و العقيقة با قطعة موجود از روايت‌ ابن‌ زياد نزديك‌ است‌. اختلاف‌ بين‌ اين‌ دو بيشتر در انتخاب‌ عناوين‌، تقديم‌ و تأخير عناوين‌ و روايات‌، زيادت‌ و نقصان‌ برخى‌ احاديث‌ و اقوال‌ و گاه‌ اختلاف‌ در محتواي‌ روايات‌ است‌. ابن‌ زياد در روايت‌ خود از موطأ مالك‌ صرفاً به‌ نقل‌ اقوال‌ مالك‌ اكتفا نكرده‌، بلكه‌ در چندين‌ مورد اجتهاد خويش‌ را نيز بيان‌ داشته‌ و برخلاف‌ نظر مالك‌، و موافق‌ با ديگر مذاهب‌ اهل‌ سنت‌ نظر داده‌ است‌ (ص‌ 147- 148، 150، 197، 221). موطأ روايت‌ ابن‌ زياد به‌ كوشش‌ محمد شاذلى‌ نيفر نخست‌ در تونس‌ و سپس‌ چندين‌ بار در بيروت‌ به‌ چاپ‌ رسيده‌ كه‌ آخرين‌ آن‌ در 1984م‌ بوده‌ است‌.
ابواسحاق‌ شيرازي‌ كتاب‌ خير من‌ زنته‌ را نيز به‌ وي‌ نسبت‌ داده‌ است‌ (ص‌ 152؛ قس‌: قاضى‌ عياض‌، 1/326-327).
مآخذ: ابن‌ ابى‌ الضياف‌، احمد، اتحاف‌ اهل‌ الزمان‌، تونس‌، 1396ق‌/1976م‌؛ ابن‌ زياد، ابوالحسن‌ على‌، موطأ الامام‌ مالك‌، به‌ كوشش‌ محمد شاذلى‌ نيفر، بيروت‌، 1984م‌؛ ابن‌ عبدالبر، يوسف‌، الانتقاء، بيروت‌، دارالكتب‌ العلمية؛ ابواسحاق‌ شيرازي‌، ابراهيم‌، طبقات‌الفقهاء، به‌كوشش‌ احسان‌عباس‌، بيروت‌، 1401ق‌/1981م‌؛ ابوالعرب‌، محمد، طبقات‌ علماء افريقية و تونس‌، به‌ كوشش‌ على‌ شايى‌ و نعيم‌ حسن‌ يافى‌، تونس‌، 1985م‌؛ دباغ‌، عبدالرحمن‌، معالم‌ الايمان‌ فى‌ معرفة اهل‌ القيروان‌، تكميل‌ و تعليق‌ ابوالقاسم‌ تنوخى‌، به‌ كوشش‌ ابراهيم‌ شبوح‌، قاهره‌، 1968م‌؛ قاضى‌ عياض‌، ترتيب‌ المدارك‌، به‌ كوشش‌ احمد بكير محمود، بيروت‌، 1387ق‌/1967م‌؛ مالك‌ بن‌ انس‌، الموطأ، روايت‌ يحيى‌ بن‌ يحيى‌ ليثى‌، به‌ كوشش‌ محمد فؤاد عبدالباقى‌، بيروت‌، 1406ق‌/ 1985م‌؛ مالكى‌، عبدالله‌، رياض‌ النفوس‌، به‌ كوشش‌ حسين‌ مؤنس‌، قاهره‌، 1951م‌؛ نيفر، محمد شاذلى‌، مقدمة بر موطأ (نك: ابن‌ زياد در همين‌ مآخذ).
على‌ رفيعى‌
تايپ‌ مجدد و ن‌ * 1 * زا
ن‌ * 2 * زا