اِبْن‌ِ زُرَيْق‌، ابوالحسن‌ على‌ (د ح‌ 420ق‌/1029م‌)، شاعر بغدادي‌. تذكره‌ نويسان‌، بيشتر به‌ بحث‌ دربارة قصيدة مشهور «عينيّة» وي‌ پرداخته‌ و شرح‌ احوال‌ او را فرو نهاده‌اند. به‌ اين‌ جهت‌ امروز تنها اطلاعى‌ كه‌ دربارة زندگى‌ او در دست‌ است‌، حكايتى‌ است‌ كه‌ بيشتر به‌ افسانه‌ مانند است‌: او از عراق‌ ظاهراً به‌ قصد كسب‌ مقام‌ و ثروث‌ به‌ اندلس‌ سفر كرد و كوشيد تا با ستايش‌ ابوعبدالرحمان‌ اندلسى‌ به‌ وي‌ تقرب‌ جويد. ابوعبدالله‌ به‌ قصد آزمودن‌ او، با بخششى‌ اندك‌ وي‌ را از سراي‌ خود روانه‌ ساخت‌. ابن‌ زريق‌ چندان‌ از اين‌ بى‌اعتنايى‌ آزرده‌ خاطر گشت‌ كه‌ پس‌ از چند روز درگذشت‌. وقتى‌ كه‌ ابوعبدالرحمان‌ به‌ جست‌ و جوي‌ او فرستاد، بر بالينش‌ قصيدة عينيه‌اي‌ يافتند (سراج‌، 1/23-24؛ سبكى‌، 1/165) كه‌ بعدها اهميت‌ و شهرت‌ فراوان‌ يافت‌ (ابن‌ دمياطى‌، 190؛ سبكى‌، 1/163).
به‌ سبب‌ گمنام‌ بودن‌ ابن‌ زريق‌، نويسندگان‌ در انتساب‌ ابياتى‌ از عينيه‌ به‌ او، يابه‌ همنامهاي‌ احتمالى‌ او و يا ديگر شاعران‌، دچار پريشانى‌ شده‌اند: مثلاً: ثعالبى‌ (1/240)، چهار بيت‌ از قصيده‌ را به‌ ؤواي‌ دمشقى‌ نسبت‌ داده‌، سپس‌ همو در جاي‌ ديگر (2/346-347) به‌ شاعري‌ به‌ نام‌ ابومحمد بن‌ زريق‌ كوفى‌ِ كاتب‌ اشاره‌ كرده‌ و چندين‌ قطعه‌ از او آورده‌ است‌ كه‌ از قضا در يكى‌ از آنها، شاعر - مانند ابن‌ زريق‌ در عينيه‌ - از اشتياق‌ خويش‌ نسبت‌ به‌ بغداد سخن‌ رانده‌ است‌. ابن‌ خلكان‌، (5/338) نيز يك‌ بيت‌ از عينيه‌ را به‌ محمد بن‌ زريق‌ و ابن‌ اثير (2/66) مطلع‌ آن‌ را به‌ زريقى‌ شامى‌ منسوب‌ كرده‌ است‌. ابن‌ معصوم‌ نيز كه‌ 37 بيت‌ از آن‌ را در انوار الربيع‌ نقل‌ كرده‌ (4/178)، محمد بن‌ زريق‌ را سرايندة آن‌ پنداشته‌ است‌. مصحح‌ كتاب‌ هم‌ بى‌آنكه‌ به‌ اين‌ اختلاف‌ نام‌ اشاره‌ كند. داستان‌ على‌ بن‌ زريق‌ را دربارة آن‌ ذكر كرده‌ است‌. به‌ نظر مى‌رسد، برخى‌ از اين‌ اختلافات‌ ناشى‌ از اشتباه‌ بعضى‌ از مآخذ در ضبط صحيح‌ نام‌ و كنية او باشد و برخى‌ ديگر، زاييدة خلط ميان‌ او و همنامهاي‌ او.
آثار: از ابن‌ زريق‌ اين‌ آثار باقى‌ مانده‌ است‌:
1. القصيدة الاندلسية (عينيه‌)، كه‌ چندين‌ نسخه‌ از آن‌ موجود است‌ (سزگين‌، 2(5)/80). اين‌ قصيده‌ در كتاب‌ نفح‌ الا´زهار فى‌ منتخبات‌ الا´شعار به‌ كوشش‌ ابراهيم‌ ناصيف‌ يازجى‌ در 1880م‌ در بيروت‌ چاپ‌ شده‌ و فانديك‌ آن‌ را يكى‌ از بهترين‌ نمونه‌هاي‌ اشعار تغزلى‌ به‌ شمار آورده‌ است‌ (ص‌ 405).
بر اين‌ قصيده‌ شروحى‌ نوشته‌ و تخميسهايى‌ سروده‌ شده‌ كه‌ عبارت‌ است‌ از: الف‌ - شرح‌ على‌ بن‌ عبدالله‌ بن‌ احمد علوي‌ (د 1198ق‌/ 1784م‌) با عنوان‌ اشارات‌ التحقيق‌ الفيضية الى‌ خبايا القصيدة الزريقية، كه‌ نسخة خطى‌ آن‌ در برلين‌ موجود است‌. ب‌ - شرح‌ ولى‌ الدين‌ يكن‌ (د 1921م‌) با عنوان‌ فكاهة ذوي‌ الفطن‌ فى‌ شرح‌ عينية ابى‌ الحسن‌، كه‌ در 1311ق‌ در قاهره‌ به‌ چاپ‌ رسيده‌ است‌ (سزگين‌، همانجا؛ بروكلمان‌، 2/67). ج‌ - تخميس‌ شهاب‌ الدين‌ ابى‌ العباس‌ احمد بن‌ ناصر بن‌ خليفه‌ الباعونى‌ (د 816ق‌/1413م‌) كه‌ نسخة خطى‌ آن‌ در برلين‌ موجود است‌. د - تخميس‌ طه‌ افندي‌ با عنوان‌ بث‌ الشجن‌ على‌ عينية ابى‌ الحسن‌. اين‌ اثر در 1312ق‌ در قاهره‌ به‌ چاپ‌ رسيده‌ است‌.
2. قصيدة فى‌ رثاء ديك‌، كه‌ يك‌ نسخه‌ از آن‌ در برلين‌ موجود است‌ (سزگين‌، بروكلمان‌، همانجاها).
3. ارجوزة فى‌ الاخلاق‌، كه‌ نسخة خطى‌ آن‌ در برلين‌ موجود است‌ و ديلز1 ترجمه‌اي‌ از آن‌ را منتشر ساخته‌ است‌ و شاگرد اباظه‌ در 1313ق‌ آن‌ را تشطير كرده‌ و به‌ چاپ‌ رسانده‌ است‌ (بروكلمان‌، همانجا).
مآخذ: ابن‌ البر، اللباب‌، بيروت‌، دارصادر؛ ابن‌ خلكان‌، وفيات‌؛ ابن‌ معصوم‌، على‌ صدرالدين‌، انوار الربيع‌ فى‌ انواع‌ البديع‌، به‌ كوشش‌ شاكر هادي‌ شكر، نجف‌، 1389ق‌/ 1969م‌؛ ابن‌ دمياطى‌، احمد بن‌ ايبك‌، المستفاد من‌ ذيل‌ تاريخ‌ بغداد، به‌ كوشش‌ قيصر ابوفرح‌، بيروت‌، 1391ق‌/1971م‌؛ بروكلمان‌، كارل‌، تاريخ‌ الادب‌ العربى‌، ترجمة عبدالحليم‌ نجار، قاهره‌، 1968م‌؛ ثعالبى‌، يتيمة الدهر، به‌ كوشش‌ على‌ محمد عبداللطيف‌، قاهره‌، 1952م‌/1934م‌؛ سبكى‌، عبدالوهاب‌، طبقات‌ الشافعية الكبري‌، قاهره‌، 1324ق‌؛ سراج‌، جعفر بن‌ احمد، مصارع‌ العشاق‌، بيروت‌، دار صادر؛ سزگين‌، فؤاد، تاريخ‌ التراث‌ العربى‌، ترجمة محمود فهمى‌ حجازي‌، رياض‌، 1404ق‌/ 1984م‌؛ فانديك‌، ادوارد، اكتفاء القنوع‌، قاهره‌، 1986م‌. زهرا خسروي‌ (رب) 24/8/77