اِبْن‌ِ زُبَيْر، ابوجعفر احمد بن‌ ابراهيم‌ ثقفى‌ (627ق‌ - 708ق‌/ 1230- 1308م‌)، محدث‌، نحوي‌، قاري‌، مفسر، اديب‌ و مورخ‌ اندلسى‌ معاصر نصريان‌ غرناطه‌. در جَيّان‌ كه‌ موطن‌ اجداد وي‌ از جمله‌ نياي‌ بزرگش‌ كعب‌ بن‌ مالك‌ بود و در خانواده‌اي‌ توانگر و معروف‌ ديده‌ به‌ جهان‌ گشود. دوران‌ كودكى‌ و نوجوانى‌ را در همانجا گذراند و در 643ق‌/1245م‌ به‌ دنبال‌ تصرف‌ جيان‌ به‌ دست‌ مسيحيان‌ همراه‌ پدر اين‌ شهر را ترك‌ گفت‌. پدرش‌ كه‌ مردي‌ توانگر بود، او را در طلب‌ علم‌ و استفاده‌ از محضر بزرگان‌ مساعدت‌ بسيار كرد (ابن‌ خطيب‌، 1/195-196). ابن‌ زبير قرائات‌ سبع‌ و سنن‌ نسايى‌ را نزد ابوالحسن‌ شاري‌ فرا گرفت‌ (ذهبى‌، ذيول‌ العبر، 4/20؛ ابن‌ حجر، 1/96) و از 645ق‌ نزد بسياري‌ از مشاهير علم‌ و ادب‌ كه‌ ابن‌ فرحون‌ (1/189) شمار آنان‌ را قريب‌ 400 تن‌ دانسته‌ است‌، به‌ تحصيل‌ علوم‌ مختلف‌ از جمله‌ تاريخ‌، نحو، رجال‌، فقه‌ و حديث‌ پرداخت‌ (صفدي‌، 6/222) و در زمرة علماي‌ بنام‌ اندلس‌ درآمد و در شهرهاي‌ مالقه‌ و غرناطه‌ به‌ تعليم‌ نحو و قرائت‌ و تفسير و فقه‌ و اصول‌ و حديث‌ پرداخت‌ (ابن‌ خطيب‌، 1/196؛ سيوطى‌، 1/292) و به‌ زودي‌ شهرتش‌ از مرزهاي‌ اندلس‌ فراتر رفت‌ (سيوطى‌، همانجا) و نامدارانى‌ چون‌ ابوحيان‌ غرناطى‌ (ه م‌) (ذهبى‌، تذكرة الحفاظ، 4/1484) نزد او به‌ فراگرفتن‌ علوم‌ پرداختند.
ابوحيان‌ فصاحت‌ او را در سخنوي‌ و زبر دستى‌اش‌ را در علوم‌ حديث‌ و قرائات‌ و نحو و اصول‌ فقه‌ و كلام‌ ستوده‌ و او را از مهربان‌ترين‌ و پارساترين‌ عالمان‌ دانسته‌ است‌ (نك: صفدي‌، 6/222-223). او علاوه‌ بر پرداختن‌ به‌ علوم‌ دينى‌ گاه‌ شعر نيز مى‌سروده‌، اما ابن‌ طيب‌ شعر او را فاق‌ ارزش‌ و زيبايى‌ دانسته‌ است‌ (1/197).
وي‌ به‌ هنگام‌ اقامت‌ در مالقه‌، با مردي‌ به‌ نام‌ ابراهيم‌ فَزاري‌ كه‌ مدعى‌ نبوت‌ شده‌ و جنجالى‌ به‌ پا كرده‌ بود، از در مخالفت‌ درآمد، اما چون‌ ابراهيم‌ در بزرگان‌ شهر و به‌ خصوص‌ حاكم‌ مالقه‌ نفوذ بسيار داشت‌، ابن‌ زبير كاري‌ از پيش‌ نبرد و پس‌ از تحمل‌ محنتهاي‌ بسيار ناگزير مالقه‌ را ترك‌ گفت‌ و راهى‌ غرناطه‌ شد. حاكم‌ غرناطه‌، امير ابوعبدالله‌ الغالب‌ (حك 629 -671ق‌/1232-1272م‌) او را به‌ گرمى‌ پذيرفت‌ و سخت‌ گرامى‌ داشت‌ و چندي‌ بعد نيز كه‌ ابراهيم‌ فزاري‌ به‌ عنوان‌ فرستادة امير مالقه‌ به‌ غرناطه‌ آمد، ابن‌ زبير فرصت‌ را غنيمت‌ شمرده‌ و با اجازة سلطان‌ او را محاكمه‌ كرد و كشت‌ (نك: ابن‌ خطيب‌، 1/198؛ ابن‌ حجر، 1/97- 98).
ابن‌ زبير چندي‌ در حمايت‌ امير ابوعبدالله‌ به‌ سر برد تا آنكه‌ به‌ سعايت‌ برخى‌ مورد خشم‌ سلطان‌ قرار گرفت‌ و به‌ امر وي‌ مدتى‌ در خانه‌اش‌ محبوس‌ شد و در انزوا به‌ كار تأليف‌ پرداخت‌، اما پس‌ از آنكه‌ مورد عفو سلطان‌ قرار گرفت‌، كرسى‌ خطابه‌ و منصب‌ امامت‌ مسجد جامع‌ و قضا در امر ازدواج‌ بدو سپرده‌ شد (سيوطى‌، همانجا؛ ابن‌ خطيب‌، 1/198- 199). وي‌ در اوج‌ شهرت‌ در غرناطه‌ درگذشت‌ (ابن‌ خطيب‌، 1/199؛ ابن‌ حجر، 1/98).
ابن‌ زبير تأليفات‌ متعدد داشته‌ است‌. آثار موجود وي‌ اينهاست‌:
1. صلة الصلة كه‌ شامل‌ تراجم‌ علما و مشاهير اندلس‌ در سده‌هاي‌ 6 و 7ق‌/12 و 13م‌ است‌ و همانند تكملة ابن‌ ابار و الذيل‌ على‌ الصلة ابن‌ فرتون‌ كه‌ گويا مفقود شده‌، ذيلى‌ است‌ بر صلة ابن‌ بشكوال‌، اما ظاهراً صلة الصلة ابن‌ زبير تكملة كتاب‌ ابن‌ فرتون‌ است‌ كه‌ به‌ ترتيب‌ حروف‌ الفبا مرتب‌ شده‌ است‌. علاوه‌ بر ذيل‌ ابن‌ فرتون‌ تاريخ‌ علماء البيرة و انسابهم‌ و ابنائهم‌ اثر مَلاّحى‌ نيز از مآخذ عمدة ابن‌ زبير در تأليف‌ اين‌ كتاب‌ بوده‌ است‌ (نك: ابن‌ زبير، 4، 8، 10، جم). ابن‌ ابار (3/465؛ قس‌: ابن‌ زبير، 32) و ابن‌ خطيب‌ (2/227، 228، جم) در شرح‌ حال‌ علماي‌ اندلس‌ از اين‌ كتاب‌ استفاده‌ كرده‌اند. بخش‌ آخر اين‌ كتاب‌ آخرين‌ بار در 1937م‌ به‌ كوشش‌ لِوي‌ پرووانسال‌ در رباط به‌ چاپ‌ رسيده‌ است‌. ابن‌ خطيب‌ ذيلى‌ به‌ نام‌ عائد الصلة بر صلة الصلة نوشته‌ است‌ (1/197، 2/139).
2. البرهان‌ فى‌ ترتيب‌ سور القرآن‌، كه‌ تاكنون‌ به‌ چاپ‌ نرسيده‌ و نسخه‌هايى‌ از آن‌ در كتابخانه‌هاي‌ كتانى‌ در مغرب‌ ( مجلة معهد المخطوطات‌ العربية، 65(1)/181) و بانكيپور ( بانكيپور، و خزانة الرباط (زركلى‌، 1/86) موجود است‌.
3. ملاك‌ التأويل‌ فى‌ المتشابه‌ اللفظ فى‌ التنزيل‌ در تفسير قرآن‌ كه‌ به‌ گفتة ابن‌ حجر (1/96) تلخيصى‌ از كتاب‌ يحيى‌ بن‌ سلامة حَصكَفى‌ است‌. نسخه‌هايى‌ از آن‌ در تونس‌، كتابخانة زيتونيه‌، مكة مكرمه‌، دارالكتب‌ قاهره‌ S,II/377) )، GAL, خزانة الرباط (زركلى‌، همانجا)، اسكوريال‌ III/7) , 2 ESC)، استانبول‌ (سيد، 1/47) موجود است‌.
آثار ديگري‌ نيز به‌ او منسوب‌ است‌ كه‌ عبارتند از: اعلام‌ بمن‌ ختم‌ به‌ القطر الاندلسى‌ من‌ الاعلام‌؛ ردع‌ الجاهل‌ على‌ اعتساب‌ المجاهل‌ فى‌ الرد على‌ الشرذمة ( الشوذية ) (ابن‌ حجر، 1/97)؛ الزمان‌ و المكان‌ (ابن‌ خطيب‌، 1/197)؛ سبيل‌ الرشاد فى‌ فضل‌ الجهاد؛ شرح‌ الاشارة فى‌ الاصول‌ و فهرسة (ابن‌ قاضى‌، 1/11، 12) و نيز تعليقى‌ بر الكتاب‌ سيبويه‌ (سيوطى‌، 1/292).
مآخذ: ابن‌ ابار، محمد بن‌ عبدالله‌، التكملة لكتاب‌ الصلة، به‌ كوشش‌ فرانسيسكو كودرا، مادريد، 1882م‌؛ ابن‌ حجر، احمد بن‌ على‌، الدرر الكامنة، حيدرآباد دكن‌، 1392ق‌/ 1972م‌؛ ابن‌ خطيب‌، محمد بن‌ عبدالله‌، الاحاطة، به‌ كوشش‌ محمد عبدالله‌ عنان‌، قاهره‌، 1375ق‌/1955م‌؛ ابن‌ زبير، احمد بن‌ ابراهيم‌، صلة الصلة، به‌ كوشش‌ لوي‌ پرووانسال‌، رباط، 1937م‌؛ ابن‌ فرحون‌، ابراهيم‌ بن‌ على‌، الديباج‌ المذهب‌، به‌ كوشش‌ محمد الاحمدي‌ ابوالنور، قاهره‌، 1974م‌؛ ابن‌ قاضى‌ مكناسى‌، احمد بن‌ محمد، درة الحجال‌، تونس‌، 1970م‌؛ ذهبى‌، محمد بن‌ احمد، تذكرة الحفاظ، حيدرآباد دكن‌، 1377ق‌/ 1958م‌؛ همو، ذيول‌ العبر، به‌ كوشش‌ محمد سعيد بن‌ بسيونى‌ زغلول‌، بيروت‌، 1405ق‌/ 1985م‌؛ زركلى‌، خبرالدين‌، الاعلام‌، بيروت‌، 1986م‌؛ سيد، فؤاد، فهرس‌ المخطوطات‌ المصورة، قاهره‌، 1954م‌؛ سيوطى‌، بغية الوعاة، به‌ كوشش‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهيم‌، قاهره‌، 1384ق‌/1964م‌؛ صفدي‌، خليل‌ بن‌ ايبك‌، الوافى‌ بالوفيات‌، به‌ كوشش‌ س‌. ددرينگ‌، بيروت‌، 1392ق‌/1972م‌؛ مجلة معهد المخطوطات‌، قاهره‌، 1378ق‌/ 1959م‌؛ نيز: Bankipore; ESC 2 ; GAL,S.
عنايت‌الله‌ فاتحى‌ نژاد (رب) 23/8/77