اِبْن‌ِ زَبْر، ابو سليمان‌ بن‌ عبدالله‌ بن‌ احمد بن‌ ربيعة بن‌ زَبْر رَبَعى‌ (298- 379ق‌/911- 989م‌)، محدث‌ و مورخ‌ دمشقى‌. پدرش‌ ابو محمد عبدالله‌ بن‌ احمد (د 329ق‌/941م‌) قاضى‌ دمشق‌ بود و نسبش‌ به‌ نزار بن‌ مَعدبن‌ عدنان‌ مى‌رسد (سمعانى‌، 6/256-257). ابوسليمان‌ در رَقّه‌ به‌ دنيا آمد (ابن‌ حجر، 543). از پدر خويش‌ (سمعانى‌، 6/258) و ابومحمد عبدالله‌ سُلَمى‌ (ابن‌ عساكر، 189)، ابوالقاسم‌ بَغَوي‌ (ابن‌ ماكولا، 4/163)، جُماهر بن‌ محمد زَمْلَكانى‌، محمد بن‌ خُرَيم‌، محمد بن‌ فيض‌ غسّانى‌، سعيد بن‌ عبدالعزيز، محمد بن‌ ربيع‌ جِيْزِي‌، ابوبكر بن‌ ابى‌ داوود و ديگران‌ حديث‌ روايت‌ كرده‌ است‌ (ذهبى‌، 3/996-997). از زندگى‌ او چندان‌ اطلاعى‌ در دست‌ نيست‌. نقل‌ كرده‌اند كه‌ تصانيف‌ او باعث‌ اعجاب‌ ابوجعفر طحاوي‌ شده‌ و به‌ ابن‌ زَبْر گفته‌ است‌ كه‌ شما [مؤلفين‌] داروسازان‌ و ما [فقها] پزشكان‌ هستيم‌ (همو، 3/997). ابن‌ ماكولا (همانجا) او را ثقه‌ شمرده‌ و كتّانى‌ نيز وثوق‌ و امانت‌ او را ستوده‌ است‌ (ذهبى‌، همانجا). اسماعيل‌ بن‌ محمد بَرْزي‌ مُقري‌ صوفى‌ (ياقوت‌، 1/564)، مكى‌ بن‌ محمد بن‌ عمر مؤدب‌ (خطيب‌ بغدادي‌، 9/387)، ابوتمام‌ رازي‌، عبدالغنى‌ بن‌ سعيد، محمد و احمد فرزندان‌ عبدالرحمان‌ ابن‌ ابى‌ نصر، محمد بن‌ عوف‌ مزنى‌، ابونصر بن‌ جبّان‌ و ديگران‌ از ابن‌ زَبر روايت‌ كرده‌اند (ذهبى‌، همانجا). ابن‌ زبر در جمادي‌ الاولى‌ 379/ اوت‌ 989 درگذشت‌ (همانجا). كتانى‌ وفات‌ او را در 377ق‌/987م‌ دانسته‌ است‌ (ابن‌ حجر، همانجا).
معروف‌ترين‌ تأليف‌ ابن‌ زَبْر - كه‌ اكنون‌ از وجود آن‌ اطلاعى‌ در دست‌ نيست‌ - تاريخ‌ او به‌ نام‌ الوفيات‌ است‌. اين‌ تاريخ‌ از سال‌ اول‌ هجرت‌/622م‌ آغاز و به‌ 338ق‌/949م‌ منتهى‌ شده‌ است‌. بر اين‌ كتاب‌، كه‌ حاجى‌ خليفه‌ عنوان‌ وفيات‌ النَقَلة را بدان‌ داده‌ به‌ ترتيب‌ ابومحمد عبدالعزيز كتانى‌ (د 366ق‌/977م‌)، ابومحمد هبةالله‌ بن‌ احمد اَكفانى‌ (د 485ق‌/1092م‌) و ابوالحسن‌ على‌ بن‌ مفضّل‌ مقدسى‌ ذيل‌ نوشته‌اند. ذيل‌ على‌ بن‌ مفضل‌ تا 581ق‌/1185م‌ مى‌رسد. بر آن‌ ذيل‌، ابومحمد عبدالعظيم‌ بن‌ عبدالقوي‌ منذري‌ (د 656ق‌/1258م‌) ذيلى‌ بزرگ‌ در 3 مجلد نوشت‌ و آن‌ را التكملة لوفيات‌ النقلة نام‌ نهاد (حاجى‌ خليفه‌، 2/2019-2020). بر تكملة منذري‌ گروهى‌ ديگر ذيل‌ نوشتند كه‌ سخاوي‌ (ص‌ 333) و حاجى‌ خليفه‌ (همانجا) از آنها نام‌ برده‌اند. ابن‌ خلكان‌ (7/58) و ابن‌ حجر (ص‌ 543) در مواردي‌ از كتاب‌ ابن‌ زَبر استفاده‌ برده‌اند. ديگر آثار ابن‌ زَبر كه‌ نسخه‌هايى‌ از آنها بر جاي‌ مانده‌، از اين‌ قرار است‌:
1. اخبار ابن‌ ابى‌ ذئب‌. بخشى‌ از اين‌ نوشته‌، دربارة سرگذشت‌ ابن‌ ابى‌ ذئب‌ هشام‌ بن‌ شعبه‌، فقيه‌ اهل‌ مدينه‌ است‌. نسخة خطى‌ مورخ‌ 583ق‌/1187م‌ آن‌ در ظاهريه‌ (ظاهريه‌، 219) موجود است‌. در پاره‌اي‌ مآخذ I/204) ابن‌ ابى‌ ذئب‌ را محمد بن‌ عبدالرحمان‌ بن‌ مغيره‌، قاضى‌ كوفى‌، معرفى‌ كرده‌اند.
2. تاريخ‌ مولد العلماء و وفياتهم‌، كه‌ نسخة خطى‌ مورخ‌ 705ق‌/ 1305م‌ آن‌ در موزة بريتانيا نگهداري‌ مى‌شود ، GAS) همانجا). منجّد بر آن‌ است‌ كه‌ اين‌ كتاب‌ همان‌ وفيات‌ النقلة ابن‌ زبر بوده‌ است‌ (ص‌ 22).
3. وصايا العلماء عند حضور الموت‌، كه‌ نسخه‌هايى‌ از آن‌ در كتابخانه‌هاي‌ ظاهرية دمشق‌ و بلدية اسكندريه‌ موجود است‌ ، GAS) همانجا؛ .(GAL,S,I/280
اينكه‌ سزگين‌ كتاب‌ المُنتَفى‌ من‌ اخبار الاصمعى‌ را از ابن‌ زبر دانسته‌ درست‌ نيست‌، زيرا اين‌ كتاب‌ نوشتة پدر ابن‌ زبر، ابومحمد عبدالله‌ بن‌ احمد است‌ (ابن‌ زبر، 324).
مآخذ: ابن‌ حجر، احمد، «رفع‌ الاصر عن‌ قضاة مصر»، كتاب‌ الولاة و كتاب‌ القضاة كندي‌، به‌ كوشش‌ روون‌ گِست‌، بيروت‌، 1908م‌؛ ابن‌ خلكان‌، وفيات‌؛ ابن‌ زبر، عبدالله‌، «المنتقى‌ من‌ اخبار الاصمعى‌»، به‌ كوشش‌ عزالدين‌ تنوخى‌، مجلة المجمع‌ العلمى‌ العربى‌، س‌ 13، شم 7 و 8، دمشق‌، 1354ق‌/1925م‌؛ ابن‌ عساكر، على‌، تاريخ‌ مدينة دمشق‌ (تراجم‌ حرف‌ العين‌)، به‌ كوشش‌ شكري‌ فيصل‌ و ديگران‌، دمشق‌، مجمع‌ اللغة العربية؛ ابن‌ ماكولا، على‌، الاكمال‌، به‌ كوشش‌ عبدالرحمان‌ معلمى‌، حيدرآباد دكن‌، 1405ق‌/ 1984م‌؛ حاجى‌ خليفه‌، كشف‌؛ خطيب‌ بغدادي‌، احمد، تاريخ‌ بغداد، قاهره‌، 1349ق‌/ 1930م‌؛ ذهبى‌، محمد، تذكرة الحفاظ، حيدرآباد دكن‌، 1333-1334ق‌؛ سخاوي‌، محمد، الاعلان‌ بالتوبيخ‌، به‌ كوشش‌ فرانتز روزنتال‌، بغداد، 1382ق‌/1963م‌؛ سمعانى‌، عبدالكريم‌، الانساب‌، به‌ كوشش‌ عبدالرحمان‌ معلمى‌، حيدرآباد دكن‌، 1386ق‌/ 1966م‌؛ ظاهريه‌، خطى‌، (التاريخ‌ و ملحقانه‌)؛ منجد، صلاح‌الدين‌، معجم‌ المورخين‌ الدمشقيين‌، بيروت‌، 1978م‌؛ ياقوت‌، بلدان‌؛ نيز: ; GAL,S.
محمدآصف‌ فكرت‌ (رب) 16/8/77
ن‌ * 2 * (رب) 30/8/77