اِبْن‌ِ رومان‌، ابو روح‌ يزيد بن‌ رومان‌ اسدي‌ قرشى‌ (د 130ق‌/ 748م‌)، از قاريان‌ مدينه‌ و راويان‌ سيرة پيامبر(ص‌). وي‌ از موالى‌ آل‌ زبير بود (ابن‌ هشام‌، قسم‌ 2، 214؛ ابن‌ سعد، 310-311؛ طبري‌، «المنتخب‌»، 648). اگرچه‌ غالب‌ متقدمين‌ چون‌ ابن‌ سعد (همانجا)، خليفه‌ ( الطبقات‌، 2/650)، ابن‌ حبان‌ ( الثقات‌، 5/545)، طبري‌ (همانجا)، ترمذي‌، دانى‌ و ديگران‌ (مزي‌، 20/306؛ ذهبى‌، 1/63) وفات‌ او را در 130ق‌ گفته‌اند، ولى‌ متأخرين‌ 120ق‌ را ترجيح‌ داده‌اند (نك: ذهبى‌، همانجا؛ ابن‌ جزري‌، 2/381) و در برخى‌ منابع‌ 129ق‌ نيز ذكر شده‌ است‌ (همانجاها).
ابن‌ رومان‌ از فقهاي‌ مدينه‌ نيز به‌ شمار مى‌رفته‌ است‌، ولى‌ چيزي‌ از فقه‌ او دانسته‌ نيست‌ و دانش‌ او در قرائت‌ بر فقهش‌ غالب‌ بوده‌ است‌ (نك: ابن‌ مجاهد، 61). او قرائت‌ را به‌ طريق‌ عرض‌ از عبدالله‌ بن‌ عياش‌ بن‌ ابى‌ ربيعة فرا گرفت‌ (همانجا). اينكه‌ او چنانكه‌ در برخى‌ منابع‌ آمده‌ از ابن‌ عباس‌، ابوهريره‌، ابواُمامه‌ و ديگر صحابه‌ قرائت‌ آموخته‌ باشد، توسط متأخرين‌ مورد ترديد قرار گرفته‌ است‌ (نك: ابن‌ مجاهد، همانجا؛ اندرابى‌، 61؛ ذهبى‌، 1/62؛ ابن‌ جزري‌، همانجا). با آنكه‌ ابن‌ رومان‌ از قاريان‌ مدينه‌ بود (ابن‌ حبان‌، مشاهير، 135)، ولى‌ نه‌ تنها قرائت‌ او همچون‌ مدنيان‌ معاصرش‌، ابوجعفر از قاريان‌ دهگانه‌ و ابن‌ مُحَيصن‌ از قاريان‌ چهارده‌گانه‌، رواج‌ نيافت‌، بلكه‌ حتى‌ از نظر كثرت‌ نقل‌ در ميان‌ قرائات‌ شاذ در رديف‌ برخى‌ ديگر از قاريان‌ معاصر مدينه‌ چون‌ شيبة بن‌ نصاح‌ نيز قرار نگرفت‌، چنانكه‌ به‌ عنوان‌ نمونه‌، ابن‌ خالويه‌ (ص‌ 147) تنها در يك‌ موضع‌ از كل‌ قرآن‌ به‌ نقل‌ قرائت‌ او پرداخته‌ است‌.
اگر بخواهيم‌ با اطلاعات‌ اندك‌ موجود دربارة خصوصيات‌ قرائت‌ ابن‌ رومان‌ سخن‌ بگوييم‌، بايد گفت‌ نظر به‌ اينكه‌ او قرائت‌ را عمدتاً از يك‌ استاد فرا گرفته‌ و از طرف‌ ديگر اينكه‌ در قرائت‌ آن‌ دورة مدينه‌ استحسانات‌ نحوي‌ جايگاهى‌ نداشته‌، مى‌توان‌ قرائت‌ او را با احتساب‌ برخى‌ خطاهاي‌ انتقال‌، همان‌ قرائت‌ استادش‌ ابن‌ عياش‌ دانست‌. احتمالاً عامل‌ متروك‌ شدن‌ روايت‌ ابن‌ رومان‌ را بايد ضعف‌ در روايت‌ از او دانست‌، بدين‌ معنى‌ كه‌ راويانى‌ نداشته‌ كه‌ در هر طبقه‌ قرائت‌ او را بدون‌ خلط با قرائت‌ ديگران‌ و بدون‌ اجتهاد روايت‌ كنند. به‌ هر حال‌ قدر مسلم‌ اين‌ است‌ كه‌ دو تن‌ از قاريان‌ هفتگانه‌، نافع‌ مدنى‌ و ابوعمر بصري‌ از ابن‌ رومان‌ قرائت‌ آموخته‌اند (ابن‌ مجاهد، 61؛ ابن‌ مهران‌، 19؛ دانى‌، 8) و اين‌ نه‌ تنها مقبوليت‌ قرائت‌ ابن‌ رومان‌ در آن‌ عصر را نشان‌ مى‌دهد، بلكه‌ ابن‌ رومان‌ را به‌ عنوان‌ يكى‌ از حلقه‌هاي‌ مهم‌ اتصال‌ در قرائت‌ مطرح‌ مى‌كند.
يكى‌ از ابعاد بارز شخصيت‌ ابن‌ رومان‌ نقش‌ او را در روايت‌ سيرة پيامبر(ص‌) است‌ (نك: طبري‌، تاريخ‌، 11/648). جمعى‌ از بزرگ‌ترين‌ مورخان‌ و مؤلفان‌ سيرة پيامبر(ص‌) چون‌ ابن‌ اسحاق‌، واقدي‌، مداينى‌، بلاذري‌ و طبري‌ از روايات‌ ابن‌ رومان‌ به‌ وفور استفاده‌ كرده‌اند (به‌ عنوان‌ نمونه‌ نك: واقدي‌، 1/56، جم؛ ابن‌ هشام‌، 2/190، جم، به‌ نقل‌ از ابن‌ اسحاق‌؛ بلاذري‌، 1/156، جم؛ طبري‌، تاريخ‌، 2/410، جم؛ ابن‌ حجر، 1/53، جم، به‌ نقل‌ از مداينى‌؛ نيز ابن‌ خيّاط، تاريخ‌، 1/51؛ مقدسى‌، 4/107).
بخش‌ قابل‌ توجهى‌ از روايات‌ ابن‌ رومان‌ در سيره‌ يا با عبارت‌ «عن‌ عروة» از عروة بن‌ زبير نقل‌ شده‌ (به‌ عنوان‌ نمونه‌ نك: واقدي‌، همانجا) و يا اصولاً ابن‌ رومان‌ مطلب‌ را بدون‌ ذكر سند آن‌ نقل‌ كرده‌ است‌ كه‌ از روشهاي‌ شناخته‌ شدة اهل‌ سيره‌ است‌. در مورد روايت‌ او از عروه‌ بايد عنايت‌ داشت‌ كه‌ عبارت‌ او ابداً تصريح‌ ندارد كه‌ اين‌ روايت‌ مستقيم‌ بوده‌ باشد، ولى‌ ظاهراً بخاري‌ و مسلم‌ آن‌ را مستقيم‌ مى‌دانسته‌اند (نك: ابن‌ قيسرانى‌، 2/573). تصريح‌ ابن‌ رومان‌ در برخى‌ اسناد (مانند واقدي‌، 2/569) با عبارت‌ «حدثنى‌ انس‌ بن‌ مالك‌» را مى‌توان‌ دليل‌ بر استماع‌ مستقيم‌ او از انس‌ بن‌ مالك‌ صحابى‌ دانست‌. از ديگر مشايخى‌ كه‌ براي‌ او ذكر كرده‌اند، مى‌توان‌ از عبدالله‌ بن‌ عروة بن‌ زبير، عبيدالله‌ و سالم‌ پسران‌ عبدالله‌ بن‌ عمر نام‌ برد (ابن‌ حبان‌، الثقات‌، 7/615؛ مزي‌، 20/306). در ميان‌ راويان‌ او مى‌توان‌ از محمد بن‌ اسحاق‌ (ابن‌ هشام‌، 2/214)، محمد بن‌ صالح‌ (واقدي‌، 1/58) مالك‌ بن‌ انس‌ (مالك‌، 1/81)، صالح‌ بن‌ خوّات‌ (واقدي‌، 1/284) و مصعب‌ بن‌ ثابت‌ زبيري‌ (همو، 1/381) نام‌ برد (براي‌ اطلاع‌ از ديگر راويان‌ نك: واقدي‌، جم؛ ابن‌ ابى‌ حاتم‌، 4(2)/360؛ ابن‌ قيسرانى‌، مزي‌، همانجاها). محمد بن‌ مسلم‌ بن‌ شهاب‌ زهري‌ هم‌ راوي‌ و هم‌ شيخ‌ ابن‌ رومان‌ بوده‌ است‌ (مزي‌، همانجا).
روايات‌ ابن‌ رومان‌ در كتب‌ حديث‌ نيز مطرح‌ بود و حتى‌ احاديث‌ متعددي‌ از او در صحيحين‌ بخاري‌ و مسلم‌ وارد شده‌ است‌ (نك: ابن‌ منجويه‌، 2/357؛ ابن‌ قيسرانى‌، همانجا؛ ونسينك‌، 8/294؛ براي‌ ديگر كتب‌ حديث‌ به‌ عنوان‌ نمونه‌ نك: فهارس‌ المصنف‌، 659؛ مالك‌، 1/8، جم؛ حاكم‌، 3/266؛ بيهقى‌، 9/95؛ مفيد، 116-120). ابن‌ سعد (ص‌ 311) ابن‌ رومان‌ را عالمى‌ كثير الحديث‌ شمرده‌ است‌. جمعى‌ از علماي‌ رجال‌ از جمله‌ ابن‌ معين‌ (ابن‌ شاهين‌، 352)، ابن‌ سعد (مزي‌، همانجا؛ ذهبى‌، 1/62؛ قس‌: ابن‌ سعد، 311)، نسايى‌ (مزي‌، همانجا)، طبري‌ (11/648) و ابن‌ حبان‌ ( الثقات‌، 5/545، 7/615) او را توثيق‌ كرده‌، و بخاري‌ و مسلم‌ حديث‌ او را صحيح‌ دانسته‌اند (نك: دارقطنى‌، 2/286؛ ابن‌ قيسرانى‌، همانجا).
مآخذ: ابن‌ ابى‌ حاتم‌، عبدالرحمان‌، الجرح‌ و التعديل‌، حيدرآباد دكن‌، 1373ق‌/ 1953م‌؛ ابن‌ جزري‌، محمد، غاية النهاية، به‌ كوشش‌ گ‌. برگشترسر، قاهره‌، 1351ق‌/ 1932م‌؛ ابن‌ حبان‌، محمد، الثقات‌، حيدرآباد دكن‌، 1399-1401ق‌/ 1979- 1981م‌؛ همو، مشاهير علماء الامصار، به‌ كوشش‌ م‌. فلايشهامر، قاهره‌، 1379ق‌/ 1959م‌؛ ابن‌ حجر عسقلانى‌، احمد، الاصابة، قاهره‌، 1328ق‌؛ ابن‌ خالويه‌، حسين‌، مختصر فى‌ شواذّ القرآن‌، به‌ كوشش‌ گ‌. برگشترسر، قاهره‌، 1934م‌؛ ابن‌ سعد، محمد، الطبقات‌ الكبري‌، القسم‌ المتمم‌، به‌ كوشش‌ زياد محمد منصور، مدينه‌، 1403ق‌/ 1983م‌؛ ابن‌ شاهين‌، عمر، تاريخ‌ اسماء الثقات‌، به‌ كوشش‌ عبدالمعطى‌ امين‌ قلعجى‌، بيروت‌، 1406ق‌/1986م‌؛ ابن‌ قيسرانى‌، محمد، الجمع‌ بين‌ رجال‌ الصحيحين‌، حيدرآباد دكن‌، 1323ق‌؛ ابن‌ مجاهد ابوبكر، السبعة، به‌ كوشش‌ شوقى‌ ضيف‌، قاهره‌، 1972م‌؛ ابن‌ منجويه‌، احمد، رجال‌ صحيح‌ مسلم‌، به‌ كوشش‌ عبدالله‌ الليثى‌، بيروت‌، 1407ق‌/1987م‌؛ ابن‌ مهران‌، احمد، المبسوط، به‌ كوشش‌ سبيع‌ حمزه‌ الحاكمى‌، دمشق‌، 1407ق‌/1986م‌؛ ابن‌ هشام‌، عبدالملك‌، السيرة النبوية، به‌ كوشش‌ مصطفى‌ السقا و ديگران‌، 1375ق‌/1955م‌؛ اندرابى‌، احمد، قراءات‌ القراء المعروفين‌، به‌ كوشش‌ احمد نصيف‌ الجنابى‌، بيروت‌، 1407ق‌/1956م‌؛ بلاذري‌، احمد، انساب‌ الاشراف‌، ج‌ 1، به‌ كوشش‌ محمد حميدالله‌، قاهره‌، 1959م‌؛ بيهقى‌، احمد، السنن‌ الكبري‌، حيدرآباد دكن‌، 1334ق‌؛ حاكم‌ نيشابوري‌، محمد، المستدرك‌، حيدرآباد دكن‌، 1334ق‌؛ خليفة بن‌ خيّاط، التاريخ‌، به‌ كوشش‌ سهيل‌ زكّار، دمشق‌، 1966م‌؛ همو، الطبقات‌، به‌ كوشش‌ سهيل‌ زكّار، دمشق‌، 1966م‌؛ دارقطنى‌، على‌، ذكر اسماء التابعين‌، به‌ كوشش‌ بوران‌ الصناوي‌ و كمال‌ يوسف‌ الحوت‌، بيروت‌، 1406ق‌/1985م‌؛ دانى‌، عثمان‌، التيسير، به‌ كوشش‌ اوتو پرتزل‌، استانبول‌، 1930م‌؛ ذهبى‌، محمد، معرفة القراء الكبار، به‌ كوشش‌ محمد سيد جادالحق‌، قاهره‌، 1387ق‌/1967م‌؛ طبري‌، تاريخ‌، به‌ كوشش‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهيم‌، قاهره‌، 1960- 1968م‌؛ همو، «المنتخب‌ من‌ ذيل‌ المذيّل‌»، ج‌ 11 تاريخ‌ (نك: طبري‌ در همين‌ مآخذ)؛ فهارس‌ مصنّف‌ عبدالرزاق‌ بن‌ همّام‌ صنعانى‌، بيروت‌، 1407ق‌/1987م‌؛ مالك‌ بن‌ انس‌، الموطّأ، به‌ كوشش‌ محمد فؤاد عبدالباقى‌، بيروت‌، 1406ق‌/1985م‌؛ مزّي‌، يوسف‌، تهذيب‌ الكمال‌، نسخة خطى‌ احمد ثالث‌ (شم 20/2848)؛ مفيد، محمد، الاختصاص‌، به‌ كوشش‌ على‌ اكبر غفاري‌، قم‌، جامة المدرسين‌؛ مقدسى‌، مطهر، البده‌ و التاريخ‌، به‌ كوشش‌ كلمان‌ هوار، پاريس‌، 1907م‌؛ واقدي‌، محمد، المغازي‌، به‌ كوشش‌ مارسدن‌ جونس‌، لندن‌، 1966م‌؛ ونسينك‌، آرنت‌ يان‌، المعجم‌ الفهرس‌ لالفاظ الحديث‌ النبوي‌، استانبول‌، 1988م‌.
بخش‌ علوم‌ قرآنى‌ و حديث‌ (رب) 10/8/77
ن‌ * 2 * (رب) 21/8/77