اِبْن‌ِ راهِب‌، ابوشُكر يا ابوشاكر بن‌ راهب‌، ابوالكرم‌ بطرس‌ بن‌ مهذب‌ قبطى‌ مصري‌، مورخ‌ مسيحى‌ سدة 7ق‌/13م‌، نويسندة دائرة المعارف‌ قبطى‌ - عربى‌. از زندگى‌ وي‌ چندان‌ اطلاعى‌ در دست‌ نيست‌ و تنها يكى‌ از معاصرانش‌ به‌ نام‌ ابوالبركات‌ بن‌ كِبْر در كتاب‌ مصباح‌ الظلمة ضمن‌ فهرستى‌ از آثار عربى‌ - مسيحى‌، از ابن‌ راهب‌ و تأليفاتش‌ نام‌ برده‌ است‌. همين‌ قدر مى‌توان‌ گفت‌ كه‌ وي‌ در كليساي‌ المعلّقه‌ در قاهرة قديم‌ به‌ سر مى‌برده‌ است‌ (سيداروس‌، .(1-2 سيداروس‌ (ص‌ با تحليل‌ شهرت‌ و لقب‌ كامل‌ ابن‌ راهب‌ و نسخه‌هاي‌ خطى‌ آثارش‌ و بررسى‌ سرگذشت‌ بطريق‌ يوحناي‌ ششم‌ ابن‌ ابى‌ غالب‌ قبطى‌ و بطريق‌ كريلس‌ سوم‌1 تصويري‌ از زندگى‌ و شخصيت‌ ابن‌ راهب‌ به‌ دست‌ مى‌دهد. ابن‌ راهب‌ از يك‌ خانوادة قبطى‌ كه‌ مقام‌ دينى‌ و اجتماعى‌ والايى‌ داشتند برخاست‌. پدرش‌ السّناء ابوالمجد بن‌ قسيس‌، راهب‌ كليساي‌ سرجيو و سپس‌ صومعة آنتونيوس‌ شد و بعدها به‌ بطرس‌ شهرت‌ يافت‌. ابوالمجد به‌ سبب‌ خدمات‌ سودمندش‌ به‌ دستگاه‌ حكومت‌ و نيز زهد و دينداري‌، سخنش‌ در كليساها و صومعه‌ها نافذ بود و راهبان‌ از وي‌ پيروي‌ مى‌كردند و نزد مسلمانان‌ محترم‌ بود (همو، .(10-11 ابن‌ راهب‌ چون‌ پدر، مقامى‌ ممتاز داشت‌. وي‌ در برابر حاكمان‌ مسلمان‌ نمايندة قبطيان‌ به‌ شمار مى‌رفت‌ و به‌ «نشوء الخلافة»، ملقب‌ شد، لقبى‌ كه‌ در تاريخ‌ مصر در دوران‌ حكومت‌ سلطان‌ ايوبى‌ الملك‌ العادل‌ و پسرش‌ الملك‌ الكامل‌ به‌ ابوالفتوح‌ صاحب‌ منصب‌ ديوان‌ الجيوش‌ داده‌ شده‌ بود (همو، .(7-8 وي‌ مانند ابن‌ عسّال‌ فرهنگنامه‌ نويس‌ دورة طلايى‌ ادبيات‌ عربى‌ - مسيحى‌ سدة 7ق‌ است‌ و در زمينة همة دانشهاي‌ قابل‌ توجه‌ براي‌ يك‌ عرب‌ِ مسيحى‌ آن‌ دوران‌ كتاب‌ نوشته‌ است‌ S) , 2 EI). ابن‌ خلدون‌ ظاهراً او را از مورخان‌ مسيحى‌ دانسته‌ و گفته‌ است‌ ابن‌ عميد و ديگران‌ از وي‌ روايت‌ كرده‌ و نظر وي‌ را در نقل‌ محترم‌ شمرده‌اند (2(2)/421، جم).
آثار: 1. كتاب‌ التواريخ‌ كه‌ به‌ تازگى‌ در 3 نسخة مجزا و مشخص‌ شناخته‌ شده‌ و شامل‌ 3 بخش‌ مجزا و 51 فصل‌ است‌ و نيز شامل‌ نجوم‌، تاريخ‌ تقويمى‌2، تاريخ‌ جهان‌، تاريخ‌ اسلام‌، تاريخ‌ كليسا و شرح‌ مختصري‌ از هفت‌ شوراي‌ كليسايى‌ شرق‌ است‌. اين‌ كتاب‌ از آدم‌(ع‌) آغاز شده‌ است‌، سپس‌ به‌ تاريخ‌ آباءِ بنى‌ اسرائيل‌ تا قضات‌ آنان‌ و تاريخ‌ ملوك‌ روم‌ تا ظهور مسيح‌ پرداخته‌ است‌ و همچنين‌ سيرة بطريقها و رويدادهاي‌ دوران‌ ايشان‌ را از مرقس‌ تا اثناسيوس‌ بطريق‌ اسكندريه‌ نوشته‌ است‌. آنگاه‌ تاريخ‌ خلفاي‌ راشدين‌ و خلفاي‌ بعد را تا عصر خويش‌ باز گفته‌ است‌. اين‌ كتاب‌ غالباً به‌ صورت‌ مجموعه‌اي‌ از جدولها مرتب‌ شده‌ است‌ و هر جدول‌ به‌ چند رديف‌ تقسيم‌ شده‌ است‌: رديف‌ اول‌، نام‌ و اصل‌ و نسب‌ و تولد و خلاصة كارها و صفات‌ برجستة فرمانروايان‌ و خلفا و بزرگان‌؛ رديف‌ دوم‌، سالهاي‌ زندگى‌ و مدت‌ حكوت‌ يا رياست‌؛ رديف‌ سوم‌، دربارة سالهاي‌ گذشته‌؛ در بخش‌ تاريخ‌ مسلمانان‌ رديف‌ چهارمى‌ نيز به‌ دو تاريخ‌ هجري‌ و مسيحى‌ اختصاص‌ يافته‌ است‌ (زيدان‌، 3/200).
اين‌ كتاب‌ در نيمة نخست‌ سدة 16م‌ توسط Engaqom Etcheguie به‌ زبان‌ كلاسيك‌ حبشى‌ ترجمه‌ شد و در ادبيات‌ حبشه‌ جايگاه‌ بلندي‌ پيدا كرد S) , 2 EI). ترجمه‌اي‌ به‌ لاتين‌ از اين‌ كتاب‌ در پاريس‌ در 1651م‌ به‌ كوشش‌ ابراهيم‌ حاقلانى‌ مارونى‌ چاپ‌ و منتشر شد، سپس‌ يوسف‌ شمعون‌ سمعانى‌ آن‌ را با ترجمة ديگري‌ به‌ قلم‌ خود در 1729م‌ در ونيز به‌ چاپ‌ رساند. اصل‌ عربى‌ اين‌ كتاب‌ در 1903م‌ نخستين‌ بار به‌ كوشش‌ لويس‌ شيخو از روي‌ نسخة واتيكان‌ با ترجمة لاتينى‌ منقح‌ و حواشى‌ در دو جلد چاپ‌ و منتشر شد (زيدان‌، همانجا)؛ 2. اصول‌ مقدمة سلّم‌ اللغة القبطية (كحاله‌، 3/52). ابن‌ راهب‌ اين‌ كتاب‌ را در 662ق‌ به‌ اتمام‌ رسانيده‌ است‌ كه‌ لغت‌نامه‌اي‌ مقفاست‌ به‌ روش‌ لغت‌نويسان‌ آن‌ روزگار و داراي‌ مقدمه‌اي‌ در دستور زبان‌ است‌ كه‌ به‌ سبب‌ اصالت‌ آن‌ از ساير مقدمات‌ قبطى‌ قرون‌ وسطى‌ ممتاز است‌. لغت‌نامه‌ تنها مقدمة آن‌ كه‌ شامل‌ طرح‌ تفصيلى‌ كتاب‌ است‌ باقى‌ مانده‌ و در مقايسه‌ با لغت‌ نامه‌هاي‌ مشابه‌ معاصران‌ وي‌ از جمله‌ ابن‌ عسّال‌ بر آنان‌ برتري‌ دارد S) , 2 EI؛ قس‌: رودنسون‌، )؛ XLV/307-308 3. كتاب‌ البرهان‌، در 669ق‌ تأليف‌ شده‌ است‌ و نسخه‌اي‌ از آن‌ در قاهره‌ (گراف‌، 159 موجود است‌. اين‌ كتاب‌ مجموعه‌اي‌ است‌ از فلسفه‌ و الهيات‌ داراي‌ 50 مسأله‌: شامل‌ خداشناسى‌، فلسفه‌، اخلاق‌ و فرهنگ‌؛ فصلهاي‌ 28 تا 40 آن‌ بر پاية براهين‌ امام‌ فخر رازي‌ در كتاب‌ اربعين‌ استوار شده‌ S) , 2 EI؛ رودنسون‌ )؛ XLV/308 4. كتاب‌ الشفاء، در 1267م‌ نوشته‌ شده‌ و اثر تفسيري‌ بسيار ارزشمندي‌ در مطالعات‌ انجيلى‌ و مسيح‌ شناسى‌ به‌ شمار مى‌آيد (گراف‌، 236 )؛ كحاله‌؛ رودنسون‌، همانجاها)؛ 5. المجامع‌ السبعة، (كحاله‌، همانجا).
مآخذ: ابن‌ خلدون‌، العبر؛ زيدان‌، جرجى‌، تاريخ‌ آداب‌ اللغة العربية، به‌ كوشش‌ شوقى‌ ضيف‌، قاهره‌، 1957م‌؛ كحاله‌، عمررضا، معجم‌ المؤلفين‌، بيروت‌، 1957م‌؛ نيز:
EI 2 ,S; Graf, Georg, Catalogue de Manuscrits arabes chr E tiens conserv E s au Caire , Vatican , 1934 ; Rodoinson , M . , X Histoire et g E ographie n , in REI, Paris, 1977; Sidarus, Adel y. Ibn ar- R ? hibs Leben und Werk, Freiburg, 1975.
قهار مقيمى‌ (رب) 23/6/77
ن‌ * 2 * (رب) 25/7/77