اِبْن‌ِ ديزيل‌، ابواسحاق‌، ابراهيم‌ بن‌ حسين‌ بن‌ على‌ بن‌ ديزيل‌ كسائى‌ همدانى‌ معروف‌ به‌ سيفنَّه‌ (د 281ق‌/894م‌)، محدث‌ و فقيه‌. ابن‌ ديزيل‌ را به‌ اين‌ سبب‌ سيفنه‌ لقب‌ داده‌ بودند كه‌ وي‌ هرگاه‌ به‌ عالمى‌ برمى‌خورد، تا همة احاديث‌ او را نمى‌نوشت‌ او را رها نمى‌كرد سيفنه‌ نام‌ پرنده‌اي‌ است‌ كه‌ گويند هرگاه‌ بر درختى‌ مى‌نشيند تمام‌ برگهاي‌ آن‌ را يا مى‌خورد يا مى‌كند و دور مى‌ريزد (سمعانى‌، 13/425؛ فيروزآبادي‌، 4/235). او را به‌ خاطر كثرت‌ ملازمتش‌ با عفّان‌ بن‌ مسلم‌، دابّة عفان‌ نيز ناميده‌اند (ذهبى‌، تذكرة، 2/608).
ذهبى‌ ولادت‌ او را اندكى‌ قبل‌ از 200 ق‌ دانسته‌ است‌ ( سير، 13/185). وي‌ در حجاز، شام‌، مصر، عراق‌ و جبال‌ استماع‌ حديث‌ كرد (صفدي‌، 5/346) و از كسانى‌ چون‌ عفان‌ بن‌ مسلم‌ انصاري‌ و على‌ بن‌ عياش‌ حِمصى‌ و آدم‌ بن‌ ابى‌ اياس‌ عسقلانى‌ و ابوصالح‌ كاتب‌ الليث‌ حديث‌ شنيد (سمعانى‌، 13/424؛ ابن‌ عساكر، 2/205). قرائت‌ قرآن‌ را نزد قالون‌ كه‌ از روات‌ قرائت‌ نافع‌ بوده‌، آموخت‌ و از او روايت‌ نمود (ابن‌ جزري‌، 1/11) و به‌ گفته‌اي‌ 60 سال‌ از عمر خود را به‌ منظور جمع‌ حديث‌ در سفرهاي‌ طولانى‌ گذراند (ابن‌ عساكر، 2/206). ابوعوانة اسفراينى‌، احمد بن‌ هارون‌ برديجى‌، عمر بن‌ حفص‌ مستملى‌، احمد بن‌ مروان‌ دينوري‌ و كسان‌ ديگري‌ از او روايت‌ كرده‌اند (ذهبى‌، سير، همانجا).
وي‌ در ضبط و كتابت‌ حديث‌ چندان‌ دقيق‌ بود كه‌ مى‌گفت‌ اگر كتابم‌ در دستم‌ باشد و احمد بن‌ حنبل‌ در طرف‌ راستم‌ و يحيى‌ بن‌ معين‌ در طرف‌ چپم‌ باشند، نگرانى‌ ندارم‌، يعنى‌ از ضبط و نوشتن‌ آن‌ عاجز نيستم‌ (همان‌، 13/186).
حاكم‌ نيشابوري‌ (همانجا) و ابن‌ عساكر (2/205) او را ثقه‌ و امين‌ دانسته‌ و صحت‌ اسناد وي‌ را مورد تأييد قرار داده‌اند. ابن‌ حجر پس‌ از نقل‌ گفتة ابن‌ قيم‌ جوزيه‌ در جلاء الافهام‌ در خصوص‌ تضعيف‌ وي‌، گويد: ظاهراً ابن‌ قيم‌ او را با شخص‌ ديگري‌ اشتباه‌ كرده‌، زيرا ابن‌ ديزيل‌ يكى‌ از حافظان‌ بزرگ‌ بوده‌ است‌ (1/48؛ قس‌: ابن‌ قيم‌، 15).
چيزي‌ از آثار ابن‌ ديزيل‌ بر جاي‌ نمانده‌ و كتاب‌ صفين‌ تنها اثري‌ است‌ كه‌ به‌ او منسوب‌ است‌. ابن‌ كثير (6/75) كتاب‌ مصنفات‌ را نيز به‌ او نسبت‌ داده‌ و صفين‌ را جزئى‌ از اين‌ كتاب‌ دانسته‌ است‌. ابن‌ ابى‌ الحديد (2/222 به‌ بعد، 3/206- 208، 5/254، 255) قطعاتى‌ از كتاب‌ صفين‌ وي‌ را در شرح‌ نهج‌ البلاغه‌ نقل‌ كرده‌ كه‌ بعضى‌ از آنها را نصر بن‌ مزاحم‌ (ص‌ 395) نيز از طريق‌ ديگر در كتاب‌ وقعة صفين‌ خود آورده‌ است‌ (قس‌: ابن‌ ابى‌ الحديد، 2/222، 224).
مآخذ: ابن‌ ابى‌ الحديد، عبدالحميد، شرح‌ نهج‌ البلاغة، به‌ كوشش‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهيم‌، قاهره‌، 1378ق‌/1959م‌؛ ابن‌ جزري‌، محمد، غاية النهاية، به‌ كوشش‌ گ‌. برگشترسر، قاهره‌، 1351ق‌/1932م‌؛ ابن‌ حجر عسقلانى‌، احمد، لسان‌ الميزان‌، حيدرآباد دكن‌، 1329ق‌/1911م‌؛ ابن‌ عساكر، على‌، التاريخ‌ الكبير، به‌ كوشش‌ افندي‌ بدران‌، دمشق‌، 1330ق‌/1912م‌؛ ابن‌ قيم‌ الجوزيه‌، محمد، جلاء الافهام‌، بيروت‌، 1405ق‌/1985م‌؛ ابن‌ كثير، البداية؛ ذهبى‌، محمد، تذكرة الحفاظ، حيدرآباد دكن‌، 1333-1334ق‌؛ همو، سير اعلام‌ النبلاء، به‌ كوشش‌ شعيب‌ ارنؤوط و على‌ ابوزيد، بيروت‌، 1404ق‌/1984م‌؛ سمعانى‌، عبدالكريم‌، الانساب‌، حيدرآباد دكن‌، 1402ق‌/ 1982م‌؛ صفدي‌، خليل‌، الوافى‌ بالوفيات‌، به‌ كوشش‌ س‌. ددرينگ‌، بيروت‌، 1389ق‌/ 1970م‌؛ فيروزآبادي‌، محمد، قاموس‌؛ نصر بن‌ مزاحم‌، وقعة صفين‌، به‌ كوشش‌ عبدالسلام‌ محمد هارون‌، قاهره‌، 1382ق‌/1962م‌. عنايت‌الله‌ فاتحى‌نژاد