اِبْن‌ِ دُرَيْهِم‌، ابوالحسن‌ تاج‌ الدين‌ على‌ بن‌ محمد بن‌ عبدالعزيز تَغلبى‌ شافعى‌ موصلى‌ (712- صفر 762ق‌/1312- دسامبر 1360م‌)، رياضى‌دان‌، منجم‌ و عالم‌ به‌ اسرار و خواص‌ حروف‌. برخى‌ درگذشت‌ وي‌ را در 766ق‌ (شوكانى‌، 1/477) و يا 772ق‌ (ابن‌ قاضى‌ شهبه‌، 3/145) نيز ذكر كرده‌اند كه‌ با توجه‌ به‌ گفتة صفدي‌ ( اعيان‌، 7/60 -61) در مورد درگذشت‌ وي‌ در 762ق‌ و اينكه‌ خود صفدي‌ در 764ق‌/1362م‌ درگذشته‌، درست‌ نيست‌. ابن‌ دريهم‌ در سنين‌ كودكى‌ بود كه‌ پدرش‌ درگذشت‌ و ثروت‌ بسياري‌ به‌ جا گذاشت‌. خاندان‌ شيخ‌ البلد موصلى‌ كمال‌ الدين‌ و معين‌ الدين‌ ابن‌ الريحانى‌ بر ثروت‌ وي‌ چنگ‌ انداختند و ابن‌ دريهم‌ را جز به‌ اندكى‌ از اين‌ ثروت‌ آگهى‌ ندادند. از اين‌ روي‌ او با كوشش‌ و پشتكار بسيار بدون‌ داشتن‌ مشوقى‌ به‌ تحصيل‌ علم‌ پرداخت‌ و قرائات‌ قرآن‌ را نزد شمس‌الدين‌ ابوبكر بن‌ علم‌ الدين‌ سنجر موصلى‌ فراگرفت‌ و فقه‌ و رياضيات‌ را نزد زين‌الدين‌ على‌ موصلى‌ معروف‌ به‌ ابن‌ شيخ‌ العونيه‌ آموخت‌ و كتاب‌ التسهيل‌ را نيز نزد وي‌ مباحثه‌ كرد و كتابهاي‌ الهادي‌ و المُلحة و الفيّة ابن‌ معطى‌ و الفّية ابن‌ مالك‌ را حفظ نمود و كتاب‌ الحاوي‌ الصغير را نزد قاضى‌ شرف‌ الدين‌ عبدالله‌ بن‌ يونس‌ مباحثه‌ كرد و در مصر كتب‌ حديث‌ را نزد علاءالدين‌ تركمانى‌، شمس‌الدين‌ اصفهانى‌، نورالدين‌ همدانى‌ و ديگران‌ استماع‌ كرد و بعضى‌ از كتب‌ اثيرالدين‌ ابوحيان‌ محمد بن‌ حيان‌ را نزد او آموخت‌ و از او و ديگر مشايخ‌ اجازة روايت‌ دريافت‌ كرد (صفدي‌، اعيان‌، 7/61 -62). هنگامى‌ كه‌ ابن‌ دريهم‌ به‌ حد كمال‌ و بلوغ‌ رسيد اندكى‌ از ثروت‌ پدرش‌ را به‌ او بازپس‌ دادند و گويا با آن‌ مال‌ اندك‌ به‌ شام‌ و مصر سفر كرد. وي‌ در 732 يا 733ق‌ به‌ عنوان‌ تجارت‌ و درزّي‌ خواجگان‌ به‌ مصر رفت‌ و پس‌ از مدتى‌ به‌ شهر خود بازگشت‌ و سپس‌ به‌ شام‌ رفت‌ و ثروت‌ زيادي‌ از راه‌ تجارت‌ به‌ دست‌ آورد، اما ديري‌ نپاييد كه‌ اين‌ ثروت‌ از بين‌ رفت‌. چنانكه‌ خود او اشاره‌ كرده‌ است‌ وي‌ در ديوان‌ خاص‌ متجاوز از 200 هزار درهم‌ داشت‌ (كه‌ گويا عمال‌ حكومت‌ مصادره‌ كرده‌ بودند) و او بارها براي‌ استرداد آن‌ به‌ دمشق‌ يا قاهره‌ مسافرت‌ كرد، اما توفيقى‌ نيافت‌ (همان‌، 7/61 -63).
ابن‌ دريهم‌ در مصر با ملك‌ الكامل‌ شعبان‌ (شعبان‌ اول‌، سيف‌الدين‌ از امراء دولت‌ مماليك‌، امارت‌: 746ق‌/1345م‌) و ديگر بزرگان‌ اين‌ دولت‌ روابط نزديكى‌ داشت‌، اما دشمنى‌ مظفر حاجى‌، برادر ملك‌ شعبان‌ با وي‌ او را مجبور ساخت‌ كه‌ از مصر خارج‌ شود و او در 748ق‌ به‌ دمشق‌ رفت‌. صفدي‌ در همانجا به‌ حضور ابن‌ دريهم‌ رسيده‌ و نيز با او مكاتبه‌ داشته‌ و اشعاري‌ را براي‌ وي‌ فرستاده‌ است‌ ( الوافى‌، 22/68 - 69). ابن‌ دريهم‌ پس‌ از توقف‌ كوتاهى‌ كه‌ در اين‌ شهر داشت‌، نامه‌اي‌ از امير سيف‌الدين‌ بهادر، دبير امير سيف‌ الدين‌ بيبغاروس‌ نايب‌ مصر به‌ امير سيف‌الدين‌ قرابغا دبير امير سيف‌الدين‌ ارغون‌ شاه‌ نايب‌ شام‌ مبنى‌ بر اخراج‌ ابن‌ دريهم‌ از شام‌ رسيد. از اين‌ روي‌ به‌ خانة وي‌ ريختند و آن‌ را غارت‌ كردند و كتب‌ وي‌ را از بين‌ بردند و او را در 749ق‌ از دمشق‌ اخراج‌ كردند. ابن‌ دريهم‌ به‌ حلب‌ رفت‌، اما پس‌ از درگذشت‌ سيف‌الدين‌ بهادر در 750ق‌ به‌ دمشق‌ بازگشت‌ تا براي‌ به‌ جاي‌ آوردن‌ مناسك‌ حج‌ به‌ مكه‌ برود، ولى‌ موفق‌ نشد و بار ديگر به‌ حلب‌ بازگشت‌ (همو، اعيان‌، 7/63). وي‌ سپس‌ به‌ مصر رفت‌ كه‌ شايد بتواند اموال‌ خود را به‌ دست‌ آورد ولى‌ گويا بدون‌ اينكه‌ توفيقى‌ يابد به‌ دمشق‌ بازگشت‌ و در جامع‌ اموي‌ رتبة مدرسى‌ يافت‌. سپس‌ در ديوان‌ جامع‌ عضويت‌ يافت‌ و پس‌ از آن‌ در ديوان‌ اسيران‌ نيز صاحب‌ رتبه‌اي‌ گرديد و بار ديگر در 760ق‌ به‌ مصر سفر كرد و اين‌ بار از جانب‌ الناصر حسن‌ (امارت‌: 757ق‌/ 1356م‌) به‌ عنوان‌ مأمور به‌ حبشه‌ اعزام‌ گرديد، ولى‌ خود او از اين‌ مأموريت‌ و سفارت‌ اكراه‌ داشت‌ (ابن‌ حجر، 4/127- 128). گويا اين‌ آخرين‌ مسافرت‌ وي‌ بوده‌ (صفدي‌، اعيان‌، 7/61). زيرا پيش‌ از رسيدن‌ به‌ حبشه‌ در شهر قوص‌ (يكى‌ از شهرهاي‌ مصر: ياقوت‌، 4/210) درگذشت‌ (ابن‌ حجر، 4/128).
ابن‌ دريهم‌ به‌ علومى‌ مانند قرائت‌، حديث‌، فقه‌، اصول‌ فقه‌، كلام‌، تفسير و ادبيات‌ عرب‌ نيز آگاهى‌ داشت‌ (صفدي‌، اعيان‌، 7/62؛ همو، الوافى‌، 22/68). وي‌ شعر نيز مى‌گفت‌ و صفدي‌ ( اعيان‌، 7/67) 2 بيت‌ از اشعار وي‌ را ذكر كرده‌ است‌، اما ابن‌ حجر (4/128) نظم‌ او را متوسط و با تكلف‌ دانسته‌ است‌. وي‌ در لغت‌ عرب‌ نظريات‌ جالبى‌ داشته‌، از جمله‌ اينكه‌ در كلام‌ عرب‌ كلمه‌اي‌ رباعى‌ يا خماسى‌ الاصل‌ وجود ندارد كه‌ حرفى‌ از حروف‌ ذولقى‌ مانند لام‌ و نون‌ و راء يا حروف‌ شفوي‌ مانند فاء و ميم‌ و باء در آن‌ نباشد، مگر به‌ ندرت‌ مانند كلمة «عَسْجَد». قلقشندي‌ بعضى‌ نظريات‌ وي‌ دربارة زبانهاي‌ مختلف‌ را بيان‌ كرده‌ است‌ (9/231-232) و همچنين‌ راه‌ حلها و اشكال‌ و نظريات‌ وي‌ در فن‌ حل‌ المترجم‌ را (كه‌ گويا از كتاب‌ حل‌ المتراجم‌ وي‌ نقل‌ كرده‌) به‌ تفصيل‌ آورده‌ است‌ (همو، 9/239-246). مؤلفانى‌ كه‌ شرح‌ زندگانى‌ او را ذكر كرده‌اند، سخنى‌ از شاگردان‌ او به‌ ميان‌ نياورده‌اند، جز ابن‌ قاضى‌ شهبه‌ (4/64) كه‌ بدرالدين‌ محمد بن‌ احمد بن‌ على‌ بن‌ سليمان‌ مَعرّي‌ حلبى‌ را در فقه‌ شاگرد وي‌ شمرده‌ است‌.
آثار: صفدي‌ تعداد زيادي‌ از آثار او در فنون‌ مختلف‌ را نام‌ برده‌ است‌ كه‌ متأسفانه‌ به‌ علت‌ ناخوانا بودن‌ اين‌ بخش‌ از اعيان‌ العصر تعيين‌ دقيق‌ شمارة آنها و بر شمردن‌ نام‌ بعضى‌ از آنها ميسر نيست‌ (نك: اعيان‌، 7/61، 64، 65، 66، 67). ابن‌ حجر (4/128- 129) و حاجى‌ خليفه‌ (2/972، 987، 997، جم) و بغدادي‌ (ص‌ 723) به‌ برخى‌ از آثار وي‌ اشاره‌ كرده‌اند. قلقشندي‌ (14/335-336) اثري‌ از وي‌ دربارة بسمله‌ ياد كرده‌ كه‌ صفدي‌ بر آن‌ تقريظ نوشته‌ است‌. شمار اندكى‌ از آثار متعدد وي‌ (به‌ صورت‌ خطى‌) كه‌ باقى‌ مانده‌ اينهاست‌:
1. غاية المغنم‌ فى‌ الاسم‌ الاعظم‌، كه‌ در بعضى‌ منابع‌ به‌ شكل‌ غاية النعم‌ فى‌ الاسم‌ الاعظم‌ (شوكانى‌، 1/477) آمده‌ است‌ و نسخه‌هاي‌ آن‌ در كتابخانه‌هاي‌ خديويه‌ (خديويه‌، 7(2)/542)، دارالكتب‌ مصر )، GAL,II/214) رباط )، GAL,S,II/213) بيرمينگام‌ (هاپوود، و برلين‌ ( آلوارت‌، موجود است‌.
2. قصيدة فى‌ مدح‌ الرسول‌(ص‌)، شامل‌ 30 بيت‌ با شرح‌ مفردات‌ لغات‌ آن‌ كه‌ نسخه‌اي‌ از آن‌ در كتابخانة ظاهريه‌ (ظاهريه‌، 347- 348) موجود است‌.
3. نهج‌ الصواب‌ فى‌ قبح‌ استكتاب‌ اهل‌ الكتاب‌، در فقه‌، كه‌ دو نسخه‌ از آن‌ يكى‌ در مكتبة العربية دمشق‌ و ديگري‌ در دارالكتب‌ مصر موجود است‌ (زركلى‌، 5/6).
مآخذ: ابن‌ حجر عسقلانى‌، احمد، الدرر الكامنة، حيدرآباد دكن‌، 1395ق‌؛ ابن‌ قاضى‌ شهبه‌، ابوبكر، طبقات‌ الشافعية، به‌ كوشش‌ حافظ عبدالعظيم‌ خان‌، حيدرآباد دكن‌، 1399؛ بغدادي‌، هديه‌؛ حاجى‌ خليفه‌، كشف‌؛ خديويه‌، فهرست‌؛ زركلى‌، اعلام‌؛ شوكانى‌، محمد، البدر الطالع‌، به‌ كوشش‌ محمد زيارة اليمنى‌، بيروت‌، 1348ق‌؛ صفدي‌، خليل‌، اعيان‌ العصر، نسخة عكسى‌ موجود در كتابخانة مركز؛ همو، الوافى‌ بالوفيات‌، به‌ كوشش‌ رمزي‌ بعلبكى‌، بيروت‌، 1983م‌؛ ظاهريه‌، خطى‌ (شعر)؛ قلقشندي‌، احمد، صبح‌ الاعشى‌، قاهره‌، 1383ق‌؛ ياقوت‌، بلدان‌؛ نيز:
Ahlwardt; GAL; GAL, S; Hopwood, D., Catalogue of the Mingana Collection of Manuscripts, Birmingham, 1963.
على‌ رفيعى‌ (رب) 4/6/77
ن‌ * 2 * (رب) 12/6/77