اِبْن‌ِ دِرْهَم‌، عنوان‌ افراد خاندانى‌ از عالمان‌ و قضات‌ مالكى‌ كه‌ در سده‌هاي‌ 2 تا 4ق‌/8 تا 10م‌ در عراق‌ مى‌زيسته‌اند. نياي‌ بزرگ‌ آنان‌ درهم‌ از اسيران‌ سيستانى‌ بود كه‌ در رديف‌ موالى‌ خانوادة جرير بن‌ حازم‌ جَهْضَمى‌ ازْدي‌ درآمد (ابن‌ حبّان‌، الثقات‌، 6/217- 218). اين‌ خاندان‌ ابتدا در بصره‌ مى‌زيستند و سپس‌ به‌ بغداد منتقل‌ شدند، اما علاوه‌ بر اين‌ دو شهر در مدينة منوّره‌، فارس‌ و يزد نيز صاحب‌ منصب‌ قضا بوده‌اند. در برخى‌ از منابع‌ از اينان‌ با عنوان‌ آل‌ حمّاد يا بنو حمّاد نيز ياد شده‌ است‌ (قاضى‌ عياض‌، 3/166، 167). مهم‌ترين‌ افراد خاندان‌ ابن‌ درهم‌ اينانند:
1. ابواسماعيل‌ حمّاد بن‌ زيد بن‌ درهم‌، معروف‌ به‌ ازرق‌ (98- 179ق‌/716- 795م‌)، محدّث‌ بصري‌. او نخست‌ شغل‌ بزازي‌ داشت‌، اما پس‌ از چندي‌ به‌ فراگيري‌ علم‌ روي‌ آورد (قاضى‌ عياض‌، 2/559). در مورد منزلت‌ علمى‌ حماد گفته‌ شده‌ كه‌ مالك‌ بن‌ انس‌ در حجاز، حماد بن‌ زيد در بصره‌، سفيان‌ ثوري‌ در كوفه‌ و اوزاعى‌ در شام‌ پيشوايان‌ حديث‌ و فقه‌ زمان‌ خود بوده‌اند (ابن‌ ابى‌ حاتم‌، تقدمة، 176-177؛ مزي‌، 7/245). حتى‌ بعضى‌ حماد را برتر دانسته‌اند (نك: ذهبى‌، 7/460). علماي‌ رجال‌ او را از ثقات‌ شمرده‌ و نوشته‌اند كه‌ 4 هزار حديث‌ در حافظه‌ داشته‌ است‌ (ابن‌ سعد، 7/286؛ عجلى‌، 130-131؛ ابن‌ معين‌، معرفةالرجال‌، 1/94، 108). او چون‌ نابينا بود، از حفظ حديث‌ مى‌گفت‌ (ابن‌ حبّان‌، مشاهير، 157). از مشايخ‌ وي‌ كسانى‌ چون‌ ايوب‌ سختيانى‌، هشام‌ بن‌ عروه‌ و عمرو بن‌ دينار قابل‌ ذكرند (ابن‌ معين‌، تاريخ‌، 4/214؛ ابن‌ منجوبه‌، 1/156). طوسى‌ (ص‌ 173) او را از اصحاب‌ امام‌ صادق‌(ع‌) شمرده‌ است‌. وي‌ با اينكه‌ از اقران‌ مالك‌ بن‌ انس‌ بود، از او روايت‌ كرده‌ است‌ (قاضى‌ عياض‌، 1/257).
نامهاي‌ مشايخ‌ وي‌ را ابن‌ منجويه‌ (همانجا)، مزي‌ (7/240-242) و ذهبى‌ (7/457) به‌ تفصيل‌ آورده‌اند، و از راويان‌ وي‌ مى‌توان‌ عبدالله‌ بن‌ مبارك‌، عبدالرحمان‌ بن‌ مهدي‌، سفيان‌ بن‌ عيينه‌، وكيع‌، خلف‌ بن‌ هشام‌ بزّاز و يحيى‌ بن‌ سعيد قطان‌ را ياد كرد (نك: ابن‌ سعد، 7/342- 348؛ ابن‌ ابى‌ حاتم‌، الجرح‌ و التعديل‌، 1(2)/137؛ مزي‌، 7/242- 245؛ ذهبى‌، 7/457- 458). از نظر عقيده‌، ابن‌ سعد (7/286) او را عثمانى‌ خوانده‌ و در روايتى‌ از وي‌ آمده‌ كه‌ هر كس‌ قائل‌ به‌ فضل‌ على‌(ع‌) بر عثمان‌ باشد، در حقيقت‌ قائل‌ به‌ خيانت‌ اصحاب‌ پيامبر(ص‌) است‌ (ابونعيم‌، 6/259). حماد بن‌ زيد با معتقدان‌ به‌ خلق‌ قرآن‌ و قَدَر مخالف‌ بود و با ابوحنيفه‌ و قياس‌ تا آنجا مخالفت‌ داشت‌ كه‌ وقتى‌ خبر وفات‌ او را شنيد، خداي‌ را سپاس‌ گفت‌ (ابن‌ معين‌، تاريخ‌، 4/188، 327؛ ابونعيم‌، 6/258- 259). احاديث‌ و روايات‌ حماد در صحاح‌ اهل‌ سنت‌ مانند صحيح‌ بخاري‌ (1/109، 7/19، 238)، صحيح‌ مسلم‌ (1/21، 23، 27)، سنن‌ ترمذي‌ (4/481) و ديگر كتب‌ حديث‌ چون‌ مسند احمد (5/4)، سنن‌ دارمى‌ (ص‌ 558) و سنن‌ دار قطنى‌ (1/221) نقل‌ شده‌ است‌. همچنين‌ ابن‌ ابى‌ حاتم‌ ( تقدمة، 178-181)، قاضى‌ عياض‌ (1/87، 130)، ابن‌ صلاح‌ (ص‌ 102، 148) و ذهبى‌ (7/69، 70، 206، 208، 219، 222) اقوال‌ و نظريات‌ وي‌ را در جرح‌ و تعديل‌ راويان‌ آورده‌اند.
2. ابواسماعيل‌ حمادّبن‌ اسحاق‌ بن‌ اسماعيل‌ بن‌ حماد بن‌ زيد ابن‌ درهم‌ (199-267ق‌/814 -881م‌)، محدث‌، فقيه‌ و قاضى‌ مالكى‌ تاريخ‌ تولد او را 198ق‌ نيز نوشته‌اند (خطيب‌، 8/159). وي‌ در بصره‌ زاده‌ شد و در همانجا رشد يافت‌ و نزد عالمانى‌ چون‌ ابومصعب‌ زهري‌، ابومحمد حكمى‌، عبدالله‌ بن‌ مسلمة قعنبى‌ و ديگران‌ حديث‌ شنيد و فقه‌ را نزد احمد بن‌ معذل‌ بن‌ غيلان‌ بصري‌ فرا گرفت‌ (همانجا؛ قاضى‌ عياض‌، 3/181). كسان‌ زيادي‌ از وي‌ حديث‌ شنيده‌ و روايت‌ كرده‌اند كه‌ از آن‌ جمله‌، ابراهيم‌ بن‌ حماد فرزند وي‌، محمد بن‌ جعفر خرائطى‌، حسين‌ بن‌ اسماعيل‌ محاملى‌ و محمد بن‌ خلف‌ بن‌ حيّان‌ را مى‌توان‌ نام‌ برد (وكيع‌، 1/268؛ خطيب‌، همانجا). حماد بن‌ اسحاق‌ با خلفا مصاحبت‌ داشت‌ (ذهبى‌، 13/16) و از خواص‌ الموفق‌ ابو احمد بن‌ متوكل‌ شمرده‌ مى‌شد (قاضى‌ عياض‌، 3/182). او در جنگ‌ بين‌ الموفق‌ و محمد بن‌ عبدالله‌ بن‌ طاهر ميانجى‌ِ صلح‌ و حامل‌ نامه‌هاي‌ دو طرف‌ جنگ‌ بود (طبري‌، 9/335-336). مدتى‌ نيز عهده‌دار منصب‌ قضا در بغداد بود (خطيب‌، همانجا). پس‌ از خلع‌ المعتز در 255ق‌/869م‌ و روي‌ كار آمدن‌ المهتدي‌ با اينكه‌ وي‌ نيز چون‌ ديگران‌ سند خلع‌ را امضا و گواهى‌ كرده‌ بود (طبري‌، 9/392)، ولى‌ از آنجا كه‌ المهتدي‌ اطلاع‌ يافته‌ بود كه‌ حماد با الموفق‌ در مكه‌ مكاتبه‌ داشته‌ است‌، بر وي‌ خشم‌ گرفت‌ و المتهدي‌ دستور داد او را تازيانه‌ زنند و سپس‌ به‌ اهواز تبعيد كنند (وكيع‌، 3/280؛ قاضى‌ عياض‌، 3/182). وي‌ در شوش‌ درگذشت‌ (خطيب‌، قاضى‌ عياض‌، همانجاها).
به‌ گفته‌ ابن‌ نديم‌ (ص‌ 252) وي‌ داراي‌ آثار متعددي‌ بوده‌، اما اكنون‌ تنها اثري‌ كه‌ از وي‌ باقى‌ مانده‌، كتاب‌: تركة النبى‌(ص‌) و السبل‌ التّى‌ وجهها فيها است‌ كه‌ فرزند وي‌ ابراهيم‌ آن‌ را روايت‌ كرده‌ است‌. در اين‌ كتاب‌ مؤلف‌ كوشش‌ كرده‌، ثابت‌ كند كه‌ پيامبر اسلام‌(ص‌) ارثى‌ به‌ جاي‌ نگذاشته‌ و آنچه‌ از او باقى‌ مانده‌ صدقه‌ است‌. نسخه‌اي‌ از اين‌ كتاب‌ ضمن‌ مجموعه‌اي‌ در كتابخانة ظاهريه‌ موجود است‌ (ظاهريه‌، تاريخ‌، 76، مجاميع‌، 272).
3. ابواسحاق‌ اسماعيل‌ بن‌ اسحاق‌ بن‌ اسماعيل‌ بن‌ حماد بن‌ زيد ابن‌ درهم‌ (199 يا 200-282ق‌/815 يا 816 - 895م‌)، محدث‌، فقيه‌ و قاضى‌ مالكى‌. او در بصره‌ زاده‌ شد (ابن‌ جوزي‌، 5(2)/151) و از همان‌ دوران‌ كودكى‌ در آنجا به‌ تحصيل‌ و استماع‌ حديث‌ پرداخت‌ (ذهبى‌، 13/339). نزد احمد بن‌ معذّل‌ بن‌ غيلان‌ بصري‌ فقه‌ آموخت‌ و از على‌ بن‌ مدينى‌ حديث‌ شنيد (ابواسحاق‌ شيرازي‌، 164) و قرائت‌ را از عيسى‌ بن‌ مينا قالون‌ فراگرفت‌ (قاضى‌ عياض‌، 3/171؛ در مورد ديگر مشايخ‌ نك: خطيب‌، 6/284؛ قاضى‌ عياض‌، 3/168)، مبرّد دربارة او گفته‌ كه‌ اگر اسماعيل‌ خود را به‌ امور حكومتى‌ مشغول‌ نكرده‌ بود، در نحو و ادب‌ رياست‌ را از ما مى‌گرفت‌ (ابواسحاق‌ شيرازي‌، 165). جمعى‌ از او فقه‌، حديث‌ و علوم‌ قرآنى‌ آموخته‌اند كه‌ از آن‌ ميان‌ نسايى‌، ابن‌ مجاهد، ابو بشر دولابى‌ و ابراهيم‌ بن‌ حماد پسر برادرش‌ قابل‌ ذكرند (خطيب‌، همانجا؛ قاضى‌ عياض‌، 3/168- 169). او را اولين‌ كسى‌ دانسته‌اند كه‌ مذهب‌ مالك‌ را در عراق‌ بسط و رونق‌ داد (نك: ابن‌ نديم‌، 252؛ خطيب‌، 6/284-286؛ قاضى‌ عياض‌، 3/170). نيز او را از نخستين‌ فقيهان‌ مالكى‌ شمرده‌اند كه‌ در رد شافعى‌ تأليف‌ داشته‌ است‌ (همو، 1/27). اشتغال‌ وي‌ به‌ مناصب‌ حكومتى‌ نخستين‌ بار در زمان‌ خليفه‌ المتوكل‌ در 246ق‌ پس‌ از مرگ‌ سوار بن‌ عبدالله‌ بود كه‌ به‌ قضاي‌ ناحية شرقى‌ بغداد منصوب‌ گرديد و گويا بعد از مدتى‌ به‌ عنوان‌ قاضى‌ عسكر المهتدي‌ نيز انتخاب‌ شد و تا 455ق‌ در اين‌ مقام‌ بود، بعد از دستگيري‌ برادرش‌ حماد ابن‌ اسحاق‌ و تبعيد وي‌، اسماعيل‌ نيز بركنار و مخفى‌ شد. در 256ق‌ پس‌ از مرگ‌ المهتدي‌ و روي‌ كار آمدن‌ المعتمد وي‌ بار ديگر به‌ قضاي‌ ناحية شرقى‌ بغداد منصوب‌ شد و تا 258ق‌ در اين‌ مقام‌ بود، سپس‌ با درخواست‌ خود او از المعتمد به‌ ناحية غربى‌ بغداد منتقل‌ و قضاي‌ اين‌ ناحيه‌ به‌ او واگذار شد. سرانجام‌ در 262ق‌ قضاي‌ هر دو ناحية بغداد به‌ او سپرده‌ شد. بعضى‌ نوشته‌اند كه‌ پس‌ از مرگ‌ ابن‌ ابى‌ الشوارب‌ قاضى‌ القضاة او را به‌ جانشينى‌ وي‌ منصوب‌ كردند و قضاي‌ شهرهاي‌ مدائن‌ و نهر و انات‌ را نيز به‌ او دادند (خطيب‌، 6/287- 288؛ قاضى‌ عياض‌، 3/177- 178). طبري‌ (9/476، 516) نوشته‌ است‌ كه‌ وي‌ به‌ هنگام‌ جنگ‌ ميان‌ معتمد عباسى‌ و يعقوب‌ ليث‌ واسطه‌ و حامل‌ نامه‌اي‌ از جانب‌ معتمد به‌ سوي‌ يعقوب‌ بود. همچنين‌ براي‌ كمك‌ و رفع‌ احتياجات‌ مردم‌ بارها با عبيدالله‌ بن‌ سليمان‌ وزير مكاتبه‌ كرد. ابو اسحاق‌ در هنگام‌ دستگيري‌ اسماعيل‌ بن‌ بلبل‌ وزير به‌ وسيلة معتضد، از او دفاع‌ كرد (تنوخى‌، 1/82).
آثار: ابن‌ نديم‌ (ص‌ 252)، قاضى‌ عياض‌ (3/179-180) و ديگران‌ آثار متعددي‌ از وي‌ نام‌ برده‌اند كه‌ بيشتر در علوم‌ قرآنى‌، حديث‌ و فقه‌ بوده‌ است‌:
چاپى‌: فضل‌ الصلاة على‌ النبى‌(ص‌) كه‌ به‌ كوشش‌ محمد، ناصرالدين‌ البانى‌ در 1383ق‌/1963م‌ در دمشق‌ به‌ چاپ‌ رسيده‌ است‌.
خطى‌: احاديث‌ ايوب‌ السختيانى‌ كه‌ ضمن‌ مجموعه‌اي‌ در كتابخانة ظاهريه‌ نگهداري‌ مى‌شود (ظاهريه‌، مجاميع‌، 26)؛ احاديث‌ مالك‌ بن‌ انس‌ كه‌ به‌ گفتة سزگين‌ نسخه‌اي‌ از آن‌ ضمن‌ مجموعه‌اي‌ در ظاهريه‌ وجود دارد (قس‌: ظاهريه‌، مجاميع‌، 489)؛ احكام‌ القرآن‌ كه‌ نسخه‌اي‌ از آن‌ در كتابخانة جامع‌ قيروان‌ (تونس‌) يافت‌ مى‌شود ، GAS) همانجا).
مآخذ: ابن‌ ابى‌ حاتم‌، عبدالرحمان‌، الجرح‌ و التعديل‌، حيدرآباد دكن‌، 1371ق‌/ 1952م‌؛ همو، تقدمة المعرفة لكتاب‌ الجرح‌ و التعديل‌، حيدرآباد دكن‌، 1371ق‌/ 1952م‌؛ ابن‌ جوزي‌، عبدالرحمان‌، المنتظم‌، حيدرآباد دكن‌، 1357ق‌؛ ابن‌ حبان‌، محمد، الثقات‌، حيدرآباد دكن‌، 1400ق‌/1980م‌؛ همو، مشاهير علماء الامصار، به‌ كوشش‌، م‌. فلايشهامر، قاهره‌، 1379ق‌/1959م‌؛ ابن‌ سعد، محمد، الطبقات‌ الكبري‌، به‌ كوشش‌ احسان‌ عباس‌، بيروت‌، دارصادر؛ ابن‌ صلاح‌، عثمان‌، علوم‌ الحديث‌، به‌ كوشش‌ نورالدين‌ عتر، دمشق‌، 1404ق‌/1984م‌؛ ابن‌ معين‌، يحيى‌، التاريخ‌، به‌ كوشش‌ احمد محمد نور سيف‌، مكة المكرمة، 1399ق‌/ 1979م‌؛ همو، معرفة الرجال‌، به‌ كوشش‌ محمد كامل‌ القصّار، دمشق‌، 1405ق‌/ 1985م‌؛ ابن‌ منجويه‌، احمد، رجال‌ صحيح‌ مسلم‌، به‌ كوشش‌ عبدالله‌ لينى‌، بيروت‌، 1407ق‌/1987م‌؛ ابن‌ نديم‌، الفهرست‌؛ ابواسحاق‌ شيرازي‌، ابراهيم‌، طبقات‌ الفقهاء، به‌ كوشش‌ احسان‌ عباس‌، بيروت‌، 1401ق‌/1981م‌؛ ابونعيم‌ اصفهانى‌، احمد، حلية الاولياء، بيروت‌، 1387ق‌/ 1967م‌؛ احمد بن‌ حنبل‌، مسند، استانبول‌، 1402ق‌/1982م‌؛ بخاري‌، محمد، صحيح‌، استانبول‌، 1401ق‌/1981م‌؛ ترمذي‌، محمد، سنن‌، استانبول‌، 1401ق‌/ 1981م‌؛ تنوخى‌، محسن‌، نشوار المحاضرة، به‌ كوشش‌، عبودالشالجى‌، يحمدون‌، 1391ق‌/1971م‌؛ خطيب‌ بغدادي‌، تاريخ‌ بغداد، قاهره‌، 1349ق‌؛ دار قطنى‌، على‌، سنن‌، به‌ كوشش‌ ابوالطيب‌ محمد شمس‌الحق‌ عظيم‌آبادي‌، بيروت‌، 1406ق‌/ 1986م‌؛ دارمى‌، عبدالله‌، سنن‌، استانبول‌، 1401ق‌/ 1981م‌؛ ذهبى‌، محمد، سير اعلام‌ النبلاء، به‌ كوشش‌ شعيب‌ ارنؤوط و ديگران‌، بيروت‌، 1405ق‌/1985م‌؛ طبري‌، تاريخ‌، به‌ كوشش‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهيم‌، قاهره‌، 1960ق‌/1968م‌؛ طوسى‌، محمد، رجال‌، نجف‌، 1380ق‌/1961م‌؛ ظاهريه‌، خطى‌ (تاريخ‌، مجاميع‌)؛ عجلى‌، محمد، تاريخ‌ الثقات‌، به‌ كوشش‌ عبدالمعطى‌ قلعجى‌، بيروت‌، 1405ق‌/1984م‌؛ قاضى‌ عياض‌، ترتيب‌ المدارك‌، احمد بكير محمود، بيروت‌، 1387ق‌/1967م‌؛ مزي‌، يوسف‌، تهذيب‌ الكمال‌، به‌ كوشش‌ بشار عوّاد معروف‌، بيروت‌، 1405ق‌/1985م‌؛ مسلم‌ بن‌ حجاج‌ قشيري‌، صحيح‌، استانبول‌، 1401ق‌/1981م‌؛ وكيع‌، محمد، اخبار القضاة، بيروت‌، عالم‌ الكتب‌؛ نيز: GAS.

على‌ رفيعى‌