اِبْن‌ِ دِحْيه‌، مجدالدين‌ عمر بن‌ حسن‌ بن‌ على‌ بن‌ محمد بن‌ فرح‌ كلبى‌، مكنى‌ به‌ ابوالخطاب‌ و معروف‌ به‌ ذوالنّسبين‌ (544 -633ق‌/ 1149-1236م‌)، محدث‌، لغوي‌، فقيه‌، مورخ‌ آشنا به‌ ايام‌ عرب‌ و شاعر اندلسى‌ (ابن‌ ابار، 3/659؛ ابن‌ خلكان‌، 3/448-450؛ غبرينى‌، 269). در بَلنسيه‌ (والانسيا) زاده‌ شد و در قاهره‌ درگذشت‌ و در سَفح‌ المقطم‌ مدفون‌ گرديد (ابن‌ خلكان‌، 3/450؛ ذهبى‌، سير، 22/394). ابن‌ دحيه‌ نسب‌ خود را از جانب‌ پدر به‌ دحيه‌ از صحابة پيامبر اكرم‌(ص‌) و از سوي‌ مادر به‌ ابن‌ بسام‌ فاطمى‌ علوي‌ از نسل‌ حسين‌ بن‌ على‌(ع‌) مى‌رساند و به‌ همين‌ سبب‌ خود را ذوالنسبين‌ مى‌ناميد (ذهبى‌، المختصر، 288؛ ابن‌ خلكان‌، 3/449)، اما مخالفانش‌ نسبت‌ او به‌ دحية كلبى‌ را نفى‌ كرده‌ و گفته‌اند كه‌ دحيه‌ بلاعَقِب‌ بوده‌ است‌ (ابن‌ عنين‌، 220؛ ابن‌ جوزي‌، 8(2)/698). او كه‌ به‌ تحصيل‌ علم‌ و استفاده‌ از محضر مشايخ‌ و رجال‌ حديث‌ و تاريخ‌ توجه‌ خاص‌ داشت‌، در همان‌ ايام‌ جوانى‌ زادگاهش‌ را ترك‌ گفت‌ و به‌ سير و سفر پرداخت‌ و در جست‌ و جوي‌ علم‌ به‌ شهرهاي‌ مختلف‌ اندلس‌، مراكش‌، مصر، شام‌، عراق‌، حجاز و ايران‌ (خراسان‌ و اصفهان‌) رفت‌ و در اين‌ نواحى‌ نزد دانشمندان‌ بنام‌ زمان‌ شاگردي‌ كرد (ابن‌ خلكان‌، همانجا). از استادان‌ او كسانى‌ چون‌ ابن‌ بشكوال‌، ابوبكر ابن‌ جدّ، ابوبكر بن‌ خير و ابن‌ مضا (ابن‌ ابار، 3/659) را در اندلس‌ و ابوجعفر صيدلانى‌ در اصفهان‌ و منصور بن‌ عبدالمنعم‌ فراوي‌ را در نيشابور مى‌توان‌ نام‌ برد (ذهبى‌، المختصر، همانجا؛ ابن‌ خلكان‌، همانجا). برخى‌ نيز مانند حسن‌ بن‌ احمد بن‌ بيسانى‌ (غبرينى‌، 272) و ابوشامة عبدالرحمان‌ بن‌ اسماعيل‌ (ابوشامة، 163) از او اجازة روايت‌ يافته‌اند.
ابن‌ دحيه‌ پس‌ از آنكه‌ از اندلس‌ به‌ مصر سفر كرد، به‌ دربار ملك‌ عادل‌ ايوبى‌ پيوست‌ و از سوي‌ وي‌ به‌ معلمى‌ فرزندش‌ كامل‌ محمد برگزيده‌ شد (ابن‌ ابار، همانجا). بعدها كه‌ كامل‌ دارالحديث‌ را ساخت‌ ابن‌ دحيه‌ را به‌ رياست‌ آنجا گماشت‌ (ذهبى‌، العبر، 3/217؛ سيوطى‌، 218). در مورد مهارت‌ وي‌ در لغت‌ گفته‌اند كه‌ او «حوشى‌ّ اللغة» بود (غبرينى‌، 270) يعنى‌ سخن‌ وي‌ مشحون‌ از غرايب‌ و نوادر لغات‌ و غوامض‌ آن‌ بود. داوري‌ مورخان‌ دربارة ابن‌ دحيه‌ بسيار متفاوت‌ است‌. در حالى‌ كه‌ اندلسيان‌ او را دانشمندي‌ بزرگ‌ مى‌دانند و مى‌ستايند ( 2 EI)، برخى‌ نيز او را به‌ جعل‌ نسب‌ (ذهبى‌، ميزان‌، 187)، انتحال‌ شعري‌ (ابن‌ خلكان‌، 1/211-212)، وضع‌ حديث‌ (ابن‌ كثير، 13/145) و گزافه‌گويى‌ در حفظ احاديث‌ و استماع‌ از استادان‌ (ابن‌ جوزي‌، همانجا؛ ابن‌ دمياطى‌، 207- 208) متهم‌ كرده‌اند. وي‌ دوبار نيز به‌ سمت‌ قاضى‌ شهر دانيه‌ منصوب‌ شد (ابن‌ ابار، 3/660).
آثار:
به‌ ابن‌ دحيه‌ آثار متعددي‌ نسبت‌ داده‌اند كه‌ اكثر آنها از ميان‌ رفته‌ و فقط نامى‌ از آنها مانده‌ است‌. آثار مهم‌ او، از موجود و مفقود، به‌ قرار زير است‌: المطرب‌ من‌ اشعار اهل‌ المغرب‌، كه‌ مجموعة شعر است‌. اين‌ كتاب‌ به‌ كوشش‌ احمد ابياري‌، و ديگران‌ در قاهره‌ (1374ق‌/1955م‌) به‌ چاپ‌ رسيده‌ است‌؛ التنوير فى‌ مولد السراج‌ المنير، در باب‌ مولد پيامبر اكرم‌ كه‌ آن‌ را به‌ خواهش‌ مظفرالدين‌ بن‌ زين‌ الدين‌ حاكم‌ اربل‌ (اربيل‌) نوشته‌ است‌ (ابن‌ خلكان‌، 3/49؛ حاجى‌ خليفه‌، 1/502). از اين‌ كتاب‌ نسخه‌اي‌ در پاريس‌، به‌ شماره‌ 1476 نگاهداري‌ مى‌شود )؛ GAL,I/380) الصارم‌ الهندي‌ فى‌ الرد على‌ الكندي‌، كه‌ آن‌ را در اثبات‌ نظر نحوي‌ خود در مباحثه‌ با تاج‌الدين‌ كندي‌ نوشته‌ است‌ (حاجى‌ خليفه‌، 2/1070)؛ التبراس‌ فى‌ تاريخ‌ آل‌ عباس‌ (همو، 2/1923) يا تاريخ‌ خلفاء بنى‌ عباس‌، اين‌ كتاب‌ به‌ كوشش‌ عباس‌ عزاوي‌ در 1365ق‌/1946م‌ چاپ‌ شده‌ است‌؛ نهاية السول‌ فى‌ خصائص‌ الرسول‌، كه‌ نسخه‌اي‌ از آن‌ به‌ شمارة 2567 در كتابخانة برلين‌ I/397-380) محفوظ است‌. (براي‌ آگاهى‌ از ساير كتابهاي‌ ابن‌ دحيه‌ به‌ اين‌ مآخذ مراجعه‌ شود: حاجى‌ خليفه‌، 1/204، 486، 1161، 1653، 1675؛ بغدادي‌، 1/786؛ خديويه‌، 445؛ جامعه‌، 1/210؛ آلوارت‌، 220 IX/127, .(II/605,
مآخذ: ابن‌ ابار، محمد، التكملة لكتاب‌ الصلة، به‌ كوشش‌ كودرا، مادريد، 1882م‌؛ ابن‌ جوزي‌، يوسف‌، مرآة الزمان‌، حيدرآباد دكن‌، 1371ق‌/ 1952م‌؛ ابن‌ خلكان‌، وفيات‌؛ ابن‌ دمياطى‌، احمد، المستفاد من‌ ذيل‌ تاريخ‌ بغداد، به‌ كوشش‌ قيصر ابوفرح‌، بيروت‌، 1391ق‌/1971م‌؛ ابن‌ عنين‌، محمد، بن‌ نصر ديوان‌، به‌ كوشش‌ خليل‌ مردم‌ بك‌، 1365ق‌/1946م‌؛ ابن‌ كثير، البداية؛ ابوشامة، عبدالرحمان‌، الذيل‌ على‌ الروضتين‌، به‌ كوشش‌ عزت‌ عطار حسينى‌، قاهره‌، 1366ق‌/ 1947م‌؛ بغدادي‌، ايضاح‌، جامعه‌، خطى‌، حاجى‌ خليفه‌، كشف‌؛ خديويه‌، فهرست‌؛ ذهبى‌، محمد، سير اعلام‌ النبلاء، به‌ كوشش‌ بشار عوادمعروف‌، بيروت‌، 1405ق‌/ 1985م‌؛ همو، العبر، به‌ كوشش‌ محمد سعيد بن‌ بسيونى‌ زغلول‌، بيروت‌، 1405ق‌/ 1985م‌؛ همو، المختصر المحتاج‌ اليه‌ من‌ تاريخ‌ الحافظ ابى‌ عبدالله‌ ابى‌ دبيثى‌، بيروت‌، 1405ق‌/1985م‌؛ همو، ميزان‌ الاعتدال‌، به‌ كوشش‌ على‌ محمد، بجاوي‌، قاهره‌، 1382ق‌/1962م‌؛ سيوطى‌، بغية الوعاة، به‌ كوشش‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهيم‌، قاهره‌، 1384ق‌/1965م‌؛ غبرينى‌، احمد، عنوان‌ الدارية، به‌ كوشش‌ عادل‌ نويهض‌، بيروت‌، 1969م‌؛ نيز: Ahlwardt; EI 2 ; GAL.
سعيدالله‌ قره‌ بگلو (رب) 28/5/77
ن‌ * 2 * (رب) 22/6/77