اِبْن‌ِ داوودِ حِلّى‌، ابومحمد حسن‌ بن‌ على‌، ملقب‌ به‌ تقى‌الدين‌ (647 - بعد از 707ق‌/1249- بعد از 1307م‌)، رجالى‌، فقيه‌ و اديب‌ امامى‌. از زندگى‌ وي‌ اطلاع‌ چندانى‌ در دست‌ نيست‌. همين‌ قدر مى‌دانيم‌ كه‌ وي‌ نزد دانشمندان‌ بنام‌ حله‌ در آن‌ روزگار، چون‌ محقق‌ حلى‌ و جمال‌الدين‌ احمد بن‌ طاووس‌ دانش‌ آموخت‌ (ابن‌ داوود، الرجال‌، 45، 83). ابن‌ داوود (7- 8) از ابن‌ جهيم‌ اسدي‌ (ه م‌) نيز روايت‌ كرده‌ و امينى‌ (6/6 -7) بدون‌ ذكر مستند خود، نجيب‌ الدين‌ يحيى‌ بن‌ سعيد حلى‌، خواجه‌ نصير طوسى‌ و پدر علامه‌ حلى‌، يوسف‌ بن‌ على‌ را نيز از مشايخ‌ او دانسته‌ است‌. ابن‌ داوود همدرس‌ غياث‌ الدين‌ عبدالكريم‌ بن‌ احمد بن‌ طاووس‌ بوده‌ (ابن‌ داوود، همان‌، 227) و از وي‌ روايت‌ نيز كرده‌ است‌ (مجلسى‌، 106/12-13). ابن‌ داوود (همانجا) به‌ قرينة اينكه‌ ابن‌ طاووس‌ را «بغدادي‌ التحصيل‌» خوانده‌ و از طرف‌ ديگر گفته‌ كه‌ تا هنگام‌ مرگ‌ قرين‌ او بوده‌، احتمالاً مدتى‌ نيز در بغداد اقامت‌ داشته‌ است‌. همچنين‌ بر اساس‌ بيتى‌ از ارجوزة عقد الجواهر، او در ذيقعده‌ 700/ژوئيه‌ 1301 در كاظمين‌ بوده‌ است‌. نيز در ارجوزة المنهج‌ القويم‌، از نعمت‌ مجاورت‌ و زندگى‌ در نجف‌ ياد كرده‌ است‌ (نك: ابن‌ داوود، سه‌ ارجوزه‌، 149، 256).
از راويان‌ او، رضى‌الدين‌ على‌ بن‌ احمد مزيدي‌، زين‌الدين‌ على‌ بن‌ طراد مطار آبادي‌ و تاج‌ الدين‌ محمد بن‌ قاصم‌ بن‌ مُعَيّه‌ در منابع‌ ياد شده‌اند (شهيد اول‌، 77؛ حر عاملى‌، 2/71؛ مجلسى‌، 104/196، 105/153، به‌ نقل‌ از اجازات‌ شهيدين‌). ابن‌ داوود شهرت‌ خود را مرهون‌ كتاب‌ الرجال‌ است‌. البته‌ آثاري‌ نيز در فقه‌ داشته‌ و قدرت‌ ادبى‌ او نيز مورد ستايش‌ جمعى‌ از بزرگان‌ قرار گرفته‌ است‌ (نك: مجلسى‌، همانجاها؛ افندي‌، 1/254). در كتاب‌ الرجال‌، همان‌گونه‌ كه‌ او خود در مقدمة آن‌ (ص‌ 3-4) متذكر شده‌، نخستين‌ بار شيوه‌اي‌ دنبال‌ شده‌ كه‌ در آثار رجالى‌ شيعى‌ متقدم‌ نظير ندارد و آن‌ رعايت‌ ترتيب‌ حروف‌ تهجى‌ در ذكر نامهاي‌ رجال‌ و پدر و جد ايشان‌ است‌. علاوه‌ بر اين‌ چون‌ مؤلف‌ به‌ قصد انتخاب‌ و جمع‌ مطالب‌ كتب‌ رجالى‌ متقدم‌، مانند آثار كشى‌، طوسى‌، نجاشى‌، ابن‌ غضائري‌ و ديگران‌، كتاب‌ را تأليف‌ كرده‌، به‌ منظور اختصار براي‌ هر يك‌ از منابع‌ رجالى‌ و نيز هر يك‌ از معصومين‌(ع‌) رمزي‌ وضع‌ كرده‌ است‌. ابن‌ داوود در اين‌ كتاب‌ جز موارد اندكى‌ از متأخرين‌ پس‌ از شيخ‌ طوسى‌، سخن‌ نگفته‌ است‌. شيوة او در رموز قراردادي‌، سرمشق‌ ديگران‌ در نوشتن‌ آثار رجالى‌ متأخر بوده‌ است‌. بعضى‌ از علماي‌ شيعه‌ چون‌ پدر شيخ‌ بهايى‌، رجال‌ ابن‌ داوود را بى‌نياز كننده‌ از ديگر كتب‌ رجال‌ دانسته‌ و برخى‌ چون‌ مولى‌ عبدالله‌ شوشتري‌ به‌ دليل‌ اشتباهات‌ در نقل‌ از متقدمين‌، آن‌ را غير قابل‌ اعتماد دانسته‌اند. عده‌اي‌ نيز راه‌ ميانه‌ در پيش‌ گرفته‌، آن‌ را در رديف‌ ساير كتب‌ رجالى‌ قرار داده‌اند ( نوري‌ ، 3/442 ). اين‌ اثر به‌ گفتة خود ابن‌ داوود ( الرجال‌، 46) تا حد زيادي‌ مرهون‌ اشارات‌ استادش‌ احمد بن‌ طاووس‌ است‌ كه‌ بر اهميت‌ آن‌ مى‌افزايد. البته‌ شهرت‌ عالم‌ معاصر وي‌، علامه‌ حلى‌ و كتابش‌، خلاصة الاقوال‌، تا حدودي‌ كتاب‌ رجال‌ او را تحت‌ الشعاع‌ قرار داده‌ و اين‌ خود باعث‌ عدم‌ اقبال‌ به‌ كتاب‌ وي‌ گشته‌ است‌. شايد وقوع‌ پاره‌اي‌ تصحيفات‌ در كتاب‌ وي‌ و در نتيجه‌ نسبت‌ عدم‌ ضبط به‌ او، ناشى‌ از عدم‌ دقت‌ ناسخان‌ بوده‌ باشد. (براي‌ توضيح‌ بيشتر در مورد اين‌ تصحيفات‌، نك: كلباسى‌، 92، 94؛ بحرالعلوم‌، 18؛ شوشتري‌، 1/63).
آثار:
الف‌ - چاپى‌: 1. الرجال‌: اين‌ كتاب‌ يك‌ بار در 1383ق‌ به‌ كوشش‌ سيدجلال‌ الدين‌ محدث‌ در تهران‌ و بار ديگر در 1392ق‌ به‌ كوشش‌ محمد صادق‌ بحرالعلوم‌ در نجف‌ به‌ چاپ‌ رسيده‌ است‌؛ 2-4. «ارجوزة فى‌ الكلام‌»، «عقد الجواهر فى‌ الاشباه‌ و النظائر» و «المنهج‌ القويم‌ فى‌ تسليم‌ التقديم‌» كه‌ در يك‌ مجلد تحت‌ عنوان‌ سه‌ ارجوزه‌ (نك: مآخذ همين‌ مقاله‌) به‌ چاپ‌ رسيده‌ است‌. «ارجوزة فى‌ الكلام‌» (ص‌ 51 -101) منظومه‌اي‌ است‌ زيبا و بلند در 145 بيت‌ كه‌ ناتمام‌ مى‌نمايد و با الفاظى‌ موجز از اعتقادات‌ كلامى‌ شيعه‌ سخن‌ مى‌گويد. در سه‌ ارجوزه‌ (ص‌ 103- 105) 33 بيت‌ از سراينده‌اي‌ مجهول‌ به‌ چاپ‌ رسيده‌ كه‌ در همان‌ مجموعة خطى‌ كه‌ ارجوزة فى‌ الكلام‌ در آن‌ يافت‌ شده‌، موجود بوده‌ و احتمال‌ دارد قسمتى‌ از بخش‌ نهايى‌ ارجوزة فى‌ الكلام‌ باشد؛ عقد الجواهر فى‌ الاشباه‌ و النظائر (ص‌ 183-256) ارجوزه‌اي‌ است‌ فقهى‌ كه‌ ابن‌ داوود در شرح‌ حال‌ خود ( الرجال‌، 112)، با اين‌ نام‌ از آن‌ ياد كرده‌، ولى‌ در نسخة چاپى‌ عنوان‌ جواهر الكلام‌ فى‌ الاشباه‌ و النظائر بدان‌ داده‌ شده‌ است‌. ارجوزه‌ با 1309 بيت‌ در 10 ذيقعدة 700ق‌/17 ژوئية 1301م‌ در شهر كاظمين‌ سروده‌ شده‌ است‌.
گفتنى‌ است‌ كه‌ ابن‌ داوود در اين‌ ارجوزه‌ (ص‌ 256) وعدة شرح‌ آن‌ را داده‌ و شايد به‌ اين‌ وعده‌ عمل‌ هم‌ كرده‌ باشد. به‌ هر حال‌ افندي‌ (1/257) در ايروان‌ كتابى‌ با عنوان‌ عقد الجواهر منتسب‌ به‌ اين‌ داوود و به‌ خط كفعمى‌ ديده‌ كه‌ منظوم‌ نبوده‌ است‌؛ المنهج‌ القويم‌ فى‌ تسليم‌ التقديم‌ (ص‌ 149-173) ارجوزه‌اي‌ است‌ با 201 بيت‌، مشتمل‌ بر داستانى‌ از مباحثه‌اي‌ خيالى‌ يا حقيقى‌ پيرامون‌ شايسته‌ترين‌ فرد براي‌ احراز مقام‌ خلافت‌ پس‌ از پيامبر(ص‌) كه‌ در مجلسى‌ از علماي‌ مذاهب‌ مختلف‌ در شهر بغداد انجام‌ گرفته‌ است‌.
ب‌ - خطى‌: 1. التحفة السعدية كه‌ نسخة آن‌ در كتابخانة موزة بغداد موجود است‌ (نك: نقشبندي‌، 1/232)؛ 2. تحصيل‌ المنافع‌ در فقه‌ كه‌ به‌ گفتة افندي‌ (همانجا) شايد شرح‌ شرائع‌ يا شرح‌ المختصر النافع‌ محقق‌ حلى‌ باشد. از اين‌ كتاب‌ نسخه‌اي‌ در كتابخانة روضاتى‌ در اصفهان‌ موجود است‌ (جامعه‌، 3(1)/16)؛ 3. الجوهرة فى‌ نظم‌ التبصرة، در فقه‌ كه‌ دو نسخه‌ از آن‌ در كتابخانة آيت‌الله‌ مرعشى‌ (شم 1/5090، 5613) موجود است‌ (مرعشى‌، 13/285، 15/15)؛ 4. المقتصر من‌ المختصر كه‌ نسخة آن‌ در كتابخانة مجلس‌ يافت‌ مى‌شود (نك: مدرسى‌، 109). لازم‌ به‌ ذكر است‌ كه‌ ابن‌ داوود در شرح‌ حال‌ خود ( الرجال‌، 112-113) علاوه‌ بر آنچه‌ ياد شده‌، از تعدادي‌ آثار ديگر در فقه‌ و عقايد و نحو و عروض‌ و منطق‌ ياد كرده‌ كه‌ برخى‌ از آنها منظوم‌ است‌. همچنين‌ به‌ گفتة افندي‌ (1/253-254)، سيد حسين‌ مجتهد عاملى‌ رساله‌اي‌ مشتمل‌ بر رواياتى‌ از ائمه‌(ع‌) به‌ ابن‌ داوود نسبت‌ داده‌ و از آن‌ در كتابش‌، دفع‌ المناواة عن‌ التفصيل‌ و المساواة نقل‌ كرده‌ است‌.
مآخذ: ابن‌ داوود حلى‌، حسن‌، كتاب‌ الرجال‌، به‌ كوشش‌ جلال‌ الدين‌ حسينى‌ ارموي‌، تهران‌، 1342ش‌؛ همو، سه‌ ارجوزه‌، به‌ كوشش‌ حسين‌ درگاهى‌ و حسن‌ طارمى‌، تهران‌، 1367ش‌؛ افندي‌، رياض‌ العلماء، به‌ كوشش‌ احمد حسينى‌، قم‌، 1401ق‌؛ امينى‌، عبدالحسين‌، الغدير، بيروت‌، 1387ق‌؛ بحرالعلوم‌، محمد صادق‌، مقدمه‌ بر كتاب‌ الرجال‌ ابن‌ داوود حلى‌، نجف‌، 1392ق‌/1972م‌؛ جامعه‌، خطى‌؛ حر عاملى‌؛ محمد، امل‌ الا¸مل‌، به‌ كوشش‌ احمد حسين‌، بغداد، 1385ق‌؛ شوشتري‌، محمدتقى‌، قاموس‌ الرجال‌، قم‌، 1410ق‌؛ شهيد اول‌، محمد، الاربعون‌ حديثاً، قم‌، 1407ق‌؛ كلباسى‌، ابوالهدي‌، سماء المقال‌ فى‌ تحقيق‌ علم‌ الرجال‌، به‌ كوشش‌ محمد على‌ روضاتى‌، قم‌، 1372ق‌؛ مجلسى‌، محمد باقر، بحارالانوار، بيروت‌، 1403ق‌/ 1983م‌؛ مرعشى‌، خطى‌؛ مدرسى‌ طباطبايى‌، حسين‌، مقدمه‌اي‌ بر فقه‌ شيعه‌، ترجمة محمد آصف‌ فكرت‌، مشهد، 1368ش‌؛ نقشبندي‌، اسامه‌ ناصر و عامر احمد قشطينى‌، المخطوطات‌ الفقهية، بغداد، 1975م‌؛ نوري‌، ميرزا حسين‌، مستدرك‌ الوسائل‌، تهران‌، 1321ق‌.
محمدهاي‌ مؤذن‌ جامى‌ (رب) 26/5/77
ن‌ * 2 * (رب) 22/6/77