اِبْن‌ِ خَميس‌، ابوعبدالله‌ تاج‌الاسلام‌ مجدالدين‌ حسين‌ بن‌ نصر كعبى‌ جُهَنى‌ موصلى‌ (466-552ق‌/1074-1157م‌)، فقيه‌ شافعى‌. جهنى‌ منسوب‌ به‌ جُهَينه‌ (روستايى‌ بزرگ‌ در نواحى‌ موصل‌: ياقوت‌، 2/168) و كعبى‌ منسوب‌ به‌ قبيلة بنى‌ كعب‌ است‌ (ابن‌ خلكان‌، 2/140). ابن‌ خميس‌ در موصل‌ زاده‌ شد (سبكى‌، 4/217) و در آن‌ شهر از ابونصر ابن‌ وَدْعان‌ حديث‌ شنيد، سپس‌ به‌ بغداد رفت‌ و در آنجا از قاضى‌ ابوبكر شامى‌، ابوالفوارس‌ بن‌ طِراز (يا طِراد) زينبى‌، ابن‌ طلحة نَعالى‌، ابوعبدالله‌ حميدي‌ و ... استماع‌ حديث‌ كرد و از ابوحامد غزالى‌ فقه‌ آموخت‌ (ياقوت‌، 2/168؛ ابن‌ خلكان‌، 2/139؛ ذهبى‌، سير، 20/292). ابن‌ خميس‌ مدتى‌ قاضى‌ رَحبة مالك‌ بن‌ طوق‌ بود، سپس‌ به‌ زادگاه‌ خود موصل‌ بازگشت‌ و به‌ تأليف‌ مشغول‌ شد (ياقوت‌، همانجا). پس‌ از 540ق‌ بار ديگر به‌ بغداد رفت‌ و به‌ روايت‌ حديث‌ پرداخت‌ (ذهبى‌، سير، همانجا). از ابن‌خميس‌،سليمان‌وعلى‌فرزندان‌محمدموصلى‌(همانجا)، ابوالقاسم‌ عبدالملك‌ بن‌ زيد دَوْلَعى‌ (ياقوت‌، 2/624)، ابن‌ حاجب‌ صوفى‌، مشرَف‌ْ بن‌ مؤيّد همدانى‌ و ابن‌ مُحِب‌ّ محمد بن‌ محمد نيشابوري‌ استماع‌ حديث‌ كرده‌اند (ابن‌ صابونى‌، 6، 7، 291).
از شاگردان‌ ابن‌ خميس‌ در فقه‌، ابواسحاق‌ ابراهيم‌ بن‌ نصر موصلى‌ قاضى‌ سلاميّه‌، شرف‌ الدين‌ ابن‌ ابى‌ عصرون‌ و رضى‌الدين‌ ابوالفضل‌ يونس‌ بن‌ محمد اربلى‌ را نام‌ برده‌اند (ابن‌ خلكان‌، 1/37، 3/53، 5/254، 255؛ ذهبى‌، العبر، 4/238). وي‌ سرانجام‌ در زادگاه‌ خود درگذشت‌ (ياقوت‌، 2/168).
آثار: 1. تحريم‌ الغيبة و ما فيها من‌ العقوبات‌، نسخه‌اي‌ از آن‌ در دمشق‌ موجود است‌ (جامعه‌، 5(5)/219)؛ 2. مناقب‌ الابرار و محاسن‌ الاخيار، كتابى‌ است‌ در احوال‌ بزرگان‌ صوفيه‌، نسخه‌هاي‌ آن‌ در كتابخانه‌هاي‌ مختلف‌ از جمله‌ برلين‌ ( آلوارت‌، شم 9980 )، ظاهريه‌ (ظاهريه‌، 2/744)، خديويه‌ (خديويه‌، 7(2)/672)، صوفيه‌ (صوفيا، 123)،گارت‌(حتّى‌،شم GAL,I/560, 674 )ولايپزيگ‌موجوداست‌(نك: )؛ GAL,S,I/776 3. الموضح‌ فى‌ الفرائض‌، در احكام‌ ارث‌ بنابر مذهب‌ شافعى‌ كه‌ نسخة آن‌ در كتابخانة چستربيتى‌ ( آربري‌، شم موجود است‌.
جز اينها ذهبى‌ در سير (20/292) كتابهايى‌ زير عناوين‌ فرح‌ الموضح‌ على‌ مذهب‌ زيد بن‌ ثابت‌، نيز اخبار المنامات‌، لؤلؤة المناسك‌، منهج‌ التوحيد و منهج‌ المريد به‌ وي‌ نسبت‌ داده‌ است‌.
مآخذ: ابن‌ خلكان‌، وفيات‌؛ ابن‌ صابونى‌، محمد، تكملة اكمال‌ الاكمال‌، به‌ كوشش‌ مصطفى‌ جواد، بغداد، 1377ق‌/1957م‌؛ جامعه‌، خطى‌؛ خديويه‌، فهرست‌؛ ذهبى‌، محمد، سير اعلام‌ النبلاه‌، به‌ كوشش‌ شعيب‌ ارنؤوط و محمد نعيم‌ عرقسوسى‌، بيروت‌، 1405ق‌/1985م‌؛ همو، العبر، به‌ كوشش‌ صلاح‌الدين‌ منجد، كويت‌، 1963م‌؛ سبكى‌، عبدالوهاب‌، طبقات‌ الشافعية الكبري‌، قاهره‌، 1324ق‌؛ ظاهريه‌، خطى‌ (تصوف‌)؛ صوفيا، خطى‌؛ ياقوت‌، بلدان‌؛ نيز:
Ahlwardt; Arberry; GAL; GAL,S; Hitti, Ph. K. et al, Descriptive Catalog of the Garrett Collection of Arabic Manuscripts, Princeton, 1938.
محمدآصف‌ فكرت‌ (رب) 19/5/77
ن‌ * 2 * (رب) 28/5/77