اِبْن‌ِ خَلَف‌، ابوالحسن‌ على‌ بن‌ خلف‌ بن‌ على‌ بن‌ عبدالوهاب‌ (د 455ق‌/1063م‌)، يكى‌ از بزرگ‌ترين‌ كاتبان‌ دولت‌ فاطميان‌ مصر (احتمالاً در دورة المستنصر بالله‌ 427-487ق‌/1036-1094م‌). از زندگى‌ او تقريباً هيچ‌ اطلاعى‌ به‌ دست‌ ما نرسيده‌ است‌. تنها مى‌دانيم‌ كه‌ در 437ق‌ در مصر مى‌زيسته‌ است‌ S) , 2 EI). او كتابى‌ به‌ نام‌ موادّ البيان‌ ( موارد البيان‌: حاجى‌ خليفه‌، 2/1888) نوشته‌ كه‌ نسخه‌اي‌ از آن‌ در سليمانية استانبول‌ S) , 2 EI) موجود است‌. دو كتاب‌ ديگر نيز به‌ نامهاي‌ آلة الكتاب‌ و كتاب‌ الخراج‌ به‌ وي‌ منسوب‌ است‌ (نك: قلقشندي‌، 6/432؛ صالح‌، .(XX(1)/193-197 در ميان‌ منابع‌، ظاهراً تنها قلقشندي‌ است‌ كه‌ در جاي‌ جاي‌ كتاب‌ خويش‌ (6/432- 9/15-16، جم)، از على‌ بن‌ خلف‌ و مواد البيان‌ او نام‌ مى‌برد. گويا وي‌ در خدمت‌ فاطميان‌ مصر، سرپرست‌ تصحيح‌ مكاتبات‌ رسمى‌ خليفه‌ بوده‌ است‌ و بعيد نيست‌ كه‌ افرادي‌ را نيز به‌ عنوان‌ كاتب‌ِ خاص‌ دارالخلافه‌ تعليم‌ داده‌ (همانجا) و چه‌ بسا كتاب‌ مواد البيان‌ خود را به‌ همين‌ سبب‌ تأليف‌ كرده‌ باشد. صالح‌ (همانجا) تحقيق‌ ارزشمندي‌ پيرامون‌ على‌ بن‌ خلف‌ و مواد البيان‌ او انجام‌ داده‌ است‌. وي‌ كه‌ خود نسخه‌اي‌ از مواد را در اختيار داشته‌، گويد اين‌ كتاب‌ براي‌ كاتبان‌ ديوان‌ انشا نوشته‌ شده‌ و در آنها سنتها، رسوم‌ و ضوابطى‌ كه‌ مى‌بايست‌ در نگارش‌ مكاتبات‌ ديوانى‌ رعايت‌ گردد، بيان‌ شده‌ است‌. ظاهراً نسخة موجود ناقص‌ است‌، زيرا بنا به‌ قول‌ صالح‌ (ص‌ مطالبى‌ در قلقشندي‌ آمده‌ كه‌ در اصل‌ نسخه‌ موجود نيست‌. صالح‌ يك‌ فهرست‌ موضوعى‌ نيز در پايان‌ كتاب‌ افزوده‌ است‌ (ص‌ .(197-200
تاريخ‌ مرگ‌ او نيز همانند تولد و زندگيش‌ بر ما پوشيده‌ است‌. حبّال‌ مصري‌ (1(1)/336-337) ضمن‌ وفيات‌ 455ق‌، از شخصى‌ به‌ نام‌ ابوالحسن‌ على‌ بن‌ خلف‌ الزيات‌ نام‌ مى‌برد كه‌ در ماه‌ شوال‌ درگذشته‌ است‌. با توجه‌ به‌ تاريخ‌ تأليف‌ مواد، يعنى‌ 437ق‌، احتمال‌ مى‌دهيم‌ كه‌ اين‌ شخص‌ همان‌ ابن‌ خلف‌ مورد نظر ما باشد.
مآخذ: حاجى‌ خليفه‌، كشف‌؛ حبال‌ مصري‌، ابواسحاق‌، «وفيات‌ المصريين‌»، مجلة معهد المخطوطات‌ العربية، 1374ق‌/1955م‌؛ قلقشندي‌، احمد، صبح‌ الاعشى‌، قاهره‌، 1383ق‌/1963م‌؛ نيز:
EI 2 , S; Saleh, Abdel Hamid, X Une source de Qalqa l andi n , Arabica, Leiden, 1973.
عباس‌ حجت‌ جلالى‌