اِبْن‌ِ خَل‌ّ، ابوالحسن‌ محمد بن‌ مبارك‌ بن‌ محمد بن‌ عبدالله‌ بن‌ محمد بغدادي‌ (475-552ق‌/1082-1157م‌)، فقيه‌ بزرگ‌ شافعى‌، محدّث‌ و مفتى‌ بغداد. وي‌ فقه‌ و اصول‌ را از ابوبكر محمد بن‌ احمد شاشى‌ (چاچى‌) فرا گرفت‌ و از ابن‌ ايوب‌، ابن‌ طيوري‌، ابن‌ بطر، ثابت‌ بن‌ بندار، جعفر سراج‌، ابن‌ طلحه‌ نعالى‌، حسين‌ بن‌ بُسري‌ و ديگران‌ استماع‌ حديث‌ كرد (ابن‌ جوزي‌، 10/180؛ ابن‌ خلكان‌، 4/227؛ ابن‌ دمياطى‌، 36) و سمعانى‌، عبدالخالق‌ بن‌ اسد، احمد بن‌ طارق‌ كركى‌، فتح‌ بن‌ عبدالسلام‌، ابوالحسن‌ قطيعى‌ و كسان‌ ديگر از او نقل‌ حديث‌ كرده‌اند (ذهبى‌، 20/301).
ابن‌ خل‌ّ همزمان‌ با خلافت‌ المقتفى‌ عباسى‌ در مدرسة كماليه‌ - كه‌ توسط كمال‌ الدين‌ ابوالفتوح‌ خزانه‌دار وقت‌ در 535ق‌ در بغداد ساخته‌ شد و به‌ نام‌ مدرسة ابن‌ الخل‌ نيز معروف‌ بود - به‌ تدريس‌ پرداخت‌ و فقها و ارباب‌ مناصب‌ در مجلس‌ درس‌ِ او شركت‌ مى‌جستند و خليفه‌ در نماز به‌ او اقتدا مى‌كرد (ابن‌ اثير، 11/80، 217) ابن‌ خل‌ سيرتى‌ نيكو و رفتاري‌ دلپسند داشت‌. زندگى‌ را با سختى‌ و رنج‌ و زهد مى‌گذرانيد و همواره‌ ملازم‌ مسجد «رَحْبة» واقع‌ در شرق‌ بغداد بود، چنانكه‌ جز در موارد ضروري‌ از آنجا خارج‌ نمى‌شد (ابن‌ خلكان‌، همانجا؛ ذهبى‌، 20/302). احمد بن‌ طارق‌ كركى‌ دربارة استادان‌ ابن‌ خل‌ رساله‌اي‌ (مشيخه‌اي‌) فراهم‌ آورد و در آن‌ از هر استاد يك‌ حديث‌ به‌ روايت‌ از ابن‌خل‌ نقل‌ كرد (سبكى‌، 6/177).
ابن‌ خل‌ در روزگار خود تنها كسى‌ بود كه‌ در مسألة سُرَيْجيّه‌ فتوا داد. او خطى‌ خوش‌ داشت‌ و مردم‌ براي‌ به‌ دست‌ آوردن‌ نمونه‌اي‌ از خط زيبايش‌ فتواهاي‌ بسيار از او مى‌خواستند، و چون‌ اين‌ امر موجب‌ اتلاف‌ وقت‌ مى‌شد، ناگزير فتاوي‌ را با قلمى‌ شكسته‌ و خطى‌ ناخوش‌ نوشت‌ و بدين‌ سان‌ از اين‌ مشغله‌ها رهايى‌ يافت‌ (ابن‌ خلكان‌، 4/227؛ ذهبى‌، 20/301).
مهم‌ترين‌ اثر بازمانده‌ از ابن‌ خل‌ توجيه‌ التنبيه‌ يا التوجيه‌ فى‌ شرح‌ التنبيه‌ است‌ و آن‌ شرحى‌ مختصر است‌ بر كتاب‌ التنبيه‌ فى‌ فروع‌ الشافعية تأليف‌ شيخ‌ ابواسحاق‌ ابراهيم‌ بن‌ على‌ فقيه‌شافعى‌ شيرازي‌ (د 476ق‌/1083م‌). التنبيه‌ يكى‌ از 5 كتاب‌ مشهور متداول‌ بين‌ شافعيان‌ است‌ و اگر چه‌ بر اين‌ كتاب‌ شروح‌ بسيار نوشته‌اند، ولى‌ ابن‌ خل‌ نخستين‌ شارح‌ اين‌ كتاب‌ است‌. وي‌ بى‌آنكه‌ مسائل‌ را بيان‌ كند، با عبارات‌ كوتاه‌ دلايل‌ احكام‌ مذكور در متن‌ را توضيح‌ داده‌ است‌ (ابن‌ خلكان‌، همانجا؛ حاجى‌ خليفه‌، 1/489). كتابى‌ در اصول‌ فقه‌ نيز به‌ وي‌ منسوب‌ است‌ (ابن‌ خلكان‌، همانجا). در برخى‌ از منابع‌ ابياتى‌ هم‌ به‌ نام‌ ابن‌ خل‌ّ آمده‌ است‌ (مثلاً نك: سبكى‌، همانجا)، اما اشعار او را عاري‌ از ارزش‌ ادبى‌ دانسته‌اند (نك: ابن‌ دمياطى‌، 36).
ابن‌ خل‌ّ در بغداد درگذشت‌ و در محلة لوزيّه‌ دفن‌ شد (ابن‌ جوزي‌، 10/180). ولى‌ به‌ گفتة ابن‌ خلكان‌ او را در كوفه‌ دفن‌ كردند (همانجا).
برادرش‌ ابن‌ خل‌ ابوالحسن‌ احمد بن‌ مبارك‌ (482-552ق‌/1089- 1157م‌) نيز فقيهى‌ فاضل‌ و شاعري‌ زبردست‌ بود. ابن‌ خلكان‌ قطعاتى‌ از اشعار او را نقل‌ كرده‌ است‌ (4/227- 228).
مآخذ: ابن‌ اثير، الكامل‌؛ ابن‌ جوزي‌، ابوالفرج‌، المنتظم‌، حيدرآباد دكن‌، 1358ق‌؛ ابن‌ خلكان‌، وفيات‌؛ ابن‌ دمياطى‌، احمد، المستفاد، به‌ كوشش‌ قيصر ابوفرج‌، بيروت‌، 1391ق‌/1971م‌؛ حاجى‌ خليفه‌، كشف‌؛ ذهبى‌، محمد، سير اعلام‌ النبلاء، به‌ كوشش‌ شعيب‌ الارنؤوط، بيروت‌، 1045ق‌/1985م‌؛ سبكى‌، عبدالوهاب‌، طبقات‌ الشافعية، به‌ كوشش‌ عبدالفتاح‌ محمد، قاهره‌، 1388ق‌/1968م‌. ابوالفتح‌ حكيميان‌ (رب) 7/5/77
ن‌ * 2 * (رب) 12/5/77