اِبْن‌ِ خَطيب‌ِ دارَيّا، ابوالمعالى‌ محمد بن‌ احمد بن‌ سليمان‌ بيسانى‌ (745-810ق‌/1344-1407م‌)، شاعر، اديب‌ و لغوي‌. سيوطى‌ كنية او را ابوعبدالله‌ آورده‌ است‌ (1/25) و برخى‌ ابوالمعاطى‌ نيز ذكر كرده‌اند (شوكانى‌، 2/106) كه‌ ظاهراً تصحيف‌ ابوالمعالى‌ است‌. همچنانكه‌ نسبت‌ «نيسابوري‌» (ابن‌ عماد، 7/89) و «بيانى‌» (سخاوي‌، 6/310) بى‌گمان‌ تحريفى‌ از بيسانى‌ است‌. پدرش‌ خطيب‌ِ يكى‌ از نواحى‌ شام‌ به‌ نام‌ داريّا بوده‌ و به‌ همين‌ سبب‌ وي‌ به‌ اين‌ نام‌ معروف‌ شده‌ است‌ (فروخ‌، 3/828). ابن‌ حجر (6/81) او را داماد مجدالدين‌ فيروزآبادي‌ صاحب‌ قاموس‌ المحيط مى‌داند.
وي‌ علوم‌ عقلى‌ و نقلى‌، نحو، فقه‌ و حديث‌ را نزد كسانى‌ چون‌ ابوالحرم‌ قلانسى‌، عبدالوهاب‌ بن‌ ابى‌ العلاء و عماد بن‌ كثير (سيوطى‌، ابن‌ حجر، همانجاها؛ سخاوي‌، 6/311) فراگرفت‌. از كودكى‌ به‌ سرودن‌ شعر پرداخت‌ تا آنكه‌ به‌ قول‌ ابن‌ حجر (6/80، 81) بزرگ‌ترين‌ شاعر عصر خود گرديد. ابياتى‌ از اشعار او را به‌ طور پراكنده‌ در آثار نواجى‌ (ص‌ 137، 138)، سخاوي‌ (6/311، 312)، سيوطى‌ (همانجا)، شوكانى‌ (2/107) مى‌توان‌ يافت‌ كه‌ جمعاً از حدود 70 بيت‌ تجاوز نمى‌كند و اشعاري‌ نيز در وصف‌ بناي‌ «آثار نبوي‌» واقع‌ در ناحية معشوق‌ مصر داشته‌ كه‌ دو بيت‌ از آن‌ را بر ديوارة اين‌ بنا نوشته‌ بوده‌اند (نك: سخاوي‌، 6/312).
ابن‌ خطيب‌ در ابتدا شاعري‌ هزل‌گو و هرزه‌سرا بود (شوكانى‌، 2/106) و ابراهيم‌ بن‌ محمد بشتكى‌ را هجو گفت‌ و برهان‌ بن‌ جماعة قاضى‌ را مدح‌ و سپس‌ هجو نمود و كسانى‌ چون‌ ابوالبقاء و اشرف‌ شعبان‌ و جلال‌الدين‌ بلقينى‌ را مدح‌ گفت‌ (ابن‌ حجر، 6/80؛ ابن‌ تغري‌ بردي‌، 15/144). ابن‌ حجر عسقلانى‌ (6/81) شاگرد وي‌ بود و از او شعر و حديث‌ شنيد. سخاوي‌ (6/310) تيزهوشى‌ و وسعت‌ تخيّل‌ او را سخت‌ ستوده‌، گويد: وي‌ قادر بود هر حقى‌ را باطل‌ نماياند و هر باطلى‌ را حق‌، و هرگاه‌ مى‌خواست‌ به‌ اين‌ شيوه‌ با بزرگان‌ مزاح‌ كند، نثري‌ كه‌ خود «سرياقات‌» مى‌خواند، مى‌نگاشت‌ و در آن‌ كلمات‌ معمول‌ و آشنا را در تركيباتى‌ چنان‌ مهمل‌ و بى‌معنى‌ در پى‌ هم‌ مى‌نهاد و سپس‌ ظاهري‌ چنان‌ عالمانه‌ به‌ آن‌ مى‌بخشيد كه‌ خواننده‌ دچار سرگردانى‌ مى‌شد. كار اين‌ گونه‌ مزاحهاي‌ او، گاه‌ سخت‌ بالا مى‌گرفت‌. مثلاً يك‌ بار كه‌ - به‌ رغم‌ اين‌ خصلت‌ - به‌ كار قيمت‌ گذاري‌ املاك‌ دمشق‌ مشغول‌ بود، سند ملكى‌ را به‌ نام‌ غزانيه‌ جعل‌ كرد و براي‌ اجازة فروش‌ به‌ برهان‌ بن‌ جماعه‌ عرضه‌ داشت‌. قاضى‌ برهان‌ به‌ فراست‌ دريافت‌ كه‌ اين‌ سند بر يكى‌ از زاويه‌هاي‌ مسجد بنى‌ اميه‌ به‌ نام‌ غزاليه‌ منطبق‌ است‌ و ابن‌ خطيب‌ خواسته‌ است‌ پس‌ از تصويب‌ قاضى‌، غزانيه‌ را به‌ غزاليه‌ تبديل‌ كند و موجب‌ رسوايى‌ او گردد. ابن‌ ماجرا سبب‌ شد كه‌ ابن‌ جماعه‌ در صدد دستگيري‌ ابن‌ خطيب‌ برآيد، اما ابن‌ خطيب‌ از چنگ‌ او به‌ قاهره‌ گريخت‌ و مدتى‌ را در حمايت‌ ابن‌ غراب‌ به‌ سر برد و سپس‌ به‌ بيسان‌ برگشت‌ و در آنجا رحل‌ اقامت‌ افكند (سخاوي‌، 6/310-311). در اينجا بود كه‌ هجاگويى‌ و هرزه‌سرايى‌ را رها كرد و به‌ زهد و پارسايى‌ روي‌ آورد (شوكانى‌، 2/106) و سرانجام‌ در بيسان‌ درگذشت‌.
آثار خطى‌ موجود او عبارت‌ است‌ از انموذج‌ مراسلات‌ در دمشق‌ (نك: II/17 )؛ GAL, قصيده‌اي‌ (26 بيت‌) در برلين‌ ( آلوارت‌، شم، 8471 ,7882 )؛ موشحه‌اي‌ در گوتا (پرچ‌، و ديوان‌ شعر او كه‌ به‌ گفتة زركلى‌ (5/330) يك‌ نسخه‌ از آن‌ در رباط موجود است‌. آثاري‌ چند نيز به‌ او نسبت‌ داده‌اند كه‌ عبارت‌ است‌ از ارجوزه‌اي‌ شامل‌ 300 بيت‌ كه‌ در آن‌ به‌ ذكر راويان‌ پيامبر(ص‌) و صحابه‌ پرداخته‌؛ الامتاع‌ بالاتباع‌؛ الا´مداد فى‌ الاضداد؛ تحصيل‌ الادوات‌ بتفصيل‌ الوفيات‌ در تاريخ‌ صحابه‌؛ رونق‌ المحدث‌ (سخاوي‌، 6/311)؛ سبك‌ النظم‌ مع‌ الشرح‌ (سيوطى‌، همانجا)؛ طرح‌ الخصاصة بشرح‌ الخلاصة كه‌ شرح‌ الفية ابن‌ مالك‌ است‌؛ طَرْف‌ اللسان‌ بطرق‌ الزمان‌؛ كتاب‌ اللغة (سخاوي‌، همانجا)؛ اللّيث‌ و الضرغام‌ در علم‌ لغت‌ (سيوطى‌، همانجا)؛ محبوب‌ القلوب‌؛ مطالب‌ المطالب‌؛ ملاذ الشّواذّ در شواذّ لغوي‌ قرآن‌ (سخاوي‌، همانجا)؛ نهاية الا´منيّات‌ فى‌ الكلام‌ على‌ حديث‌ اہنّما الاعمال‌ بالنيّات‌ (شوكانى‌، 2/107).
مآخذ: ابن‌ تغري‌ بردي‌، النجوم‌؛ ابن‌ حجر عسقلانى‌، احمد، انباء الغمر، حيدرآباد دكن‌، 1393ق‌/1973م‌؛ ابن‌ عماد، عبدالحى‌، شذرات‌ الذهب‌، قاهره‌، 1351ق‌؛ زركلى‌، اعلام‌؛ سخاوي‌، محمد، الضوء اللامع‌، قاهره‌، 1354ق‌؛ سيوطى‌، بغية الوعاة، به‌ كوشش‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهيم‌، قاهره‌، 1384ق‌/1964م‌؛ شوكانى‌، محمد، البدر الطالع‌، بيروت‌، 1348ق‌؛ فروخ‌، عمر، تاريخ‌ الادب‌ العربى‌، بيروت‌، 1983م‌؛ نواجى‌، محمد، حلية الكميت‌، قاهره‌، 1938م‌؛ نيز:
Ahlwardt; GAL, Pertsch, Wilhelm, Die arabischen Handschriften der herzoglichen Bibliothek zu Gotha, Gotha 1878-1892.
عنايت‌الله‌ فاتحى‌نژاد (رب) 31/4/77
ن‌ * 2 * (رب) 12/5/77