اِبْنِ خَطيبِ اِرْبِلى، بدرالدين ابوالمعالى محمد بن على (686 -
755ق/1287-1354م)، اديب، شاعر، نويسنده، نحوي و فقيه شافعى. نسبت او را
اربلى موصلى گفتهاند. از انتساب وي به اربل و سپس به موصل چنين برمىآيد
كه در اربل عراق زاده شده و بعد از آن در موصل اقامت گزيده است. ابن حجر
(5/309) او را مردي باهوش و خردمند مىداند كه حافظهاي شگرف داشت، چنانكه
الحاوي الصغير را در 60 روز و شمسية در علم منطق را يك روزه حفظ كرد. در علم
قرائات نيز متبحر بود. از جمله كسانى كه نزد وي شاگردي كردهاند، ابن رافع
است كه در ذيل تاريخ بغداد استاد را ستوده است.
از نحوة زندگانى او اطلاعى در دست نيست، جز اينكه روزگاري به نمايندگى از
جانب امير موصل به مصر رفت و پس از 50 روز اقامت در مصر به موصل بازگشت.
غير از ارجوزهاي كه از آن به تفصيل سخن خواهد رفت، آنچه از نظم او در
ميان كتب برجاي مانده دو بيت زيباي عاشقانه است (همانجا).
آثاري كه به ابن خطيب نسبت دادهاند، عبارتند از: 1. حاشيه بر كتاب تسهيل
الفوائد ابن مالك در نحو (بغدادي، 2/135)؛ 2. شرحى بر كتاب الحاوي الصغير،
تأليف شيخ نجمالدين قزوينى شافعى كه در بيان فروع مذهب شافعى نگاشته
شده است (حاجى خليفه، 1/626)؛ 3. شرح كتاب الكافية الشافية ابن مالك در نحو
(همو، 2/1369)؛ 4. بروكلمان رسالهاي به نام فى تعريف العلوم بدو نسبت
داده است )؛ II/218) 5. علاوه بر آنچه گذشت در 1313ق/1895م كتاب كوچكى به
نام ارجوزة الانغام، شامل 100 بيت در علم موسيقى كه در هند به دست آمد و
در پايان آن مؤلف نام خويش را (محمد بن على ابن خطيب اربلى) ذكر كرده و
گويد آن را در مدت يك روز يا كمتر در «رنداد» ( المشرق، 895) يا «مرتداد» (شايد
مراد او، ماه مرداد بوده)، در 729ق/1329م سروده است (عزاوي، 112-113). اين
ارجوزه در 1331ق/1913م در مجلة المشرق... تحت عنوان «جواهر النظام فى معرفة
الانغام» انتشار يافت. ناشر صريحاً متذكر مىگردد كه با وجود تفحص بسيار هيچ
گونه اطلاعى دربارة ناظم ارجوزه نيافته و در هيچ يك از فهرستهاي اروپا و
مصر و آستانه (استانبول) ذكري از آن نديده است ( المشرق، همانجا). در
1370ق/1951م عزاوي نسخة ديگري به دست آورد و آن را پس از مقابله با متن
المشرق در كتاب خود الموسيقى العراقية فى عهد المغول و التركمان مجدداً به
چاپ رسانيد (ص 106-113). همچنين شرحى بر ارجوزه با نام برء الاسقام، شرح
القصيدة فى الانغام در كتابخانة برلين (شم 5515) موجود است كه در آغاز آن به
مؤلف قصيده، يعنى «محمد بن [على] الخطيب اربلى» اشاره شده است ( آلوارت،
.(V/62 پيدا شدن همين ارجوزه سبب گرديد كه بسياري از مؤلفان معاصر، ابن
خطيب را در موسيقى نيز صاحبنظر بدانند. عزاوي از اين حد نيز فراتر رفته با
تمسّك به كتاب مسالك الابصار، ابن خطيب را از مشاهير موسيقى روزگار خود
مىشمارد كه در مجالس غناي هولاكو شركت مىكرده است. همو جمالالدين ديسنى
(الدّاسنى) را از جملة شاگردان وي در علم موسيقى مىداند (ص 47)، اما از آنجا
كه هيچ يك از متقدمين ذكري از ابن ارجوزه به ميان نياورده و حتى
اشارهاي به شناخت وي از علم موسيقى نكردهاند، و نيز با توجه به مرتبت او
در علم فقه، پذيرفتن آمد و شدهاي او به مجالس غنا سخت بعيد به نظر مىرسد.
از سالهاي پايان زندگى او اطلاعى در دست نيست و حتى منابع كهن، با آنكه
برخى تاريخ ولادت وي را آوردهاند، گويى از سال وفاتش بىاطلاع بودهاند.
حاجى خليفه هم كه به وفات او اشاره كرده، تاريخ نادرستى آورده است.
تاريخ ياد شده در آغاز مقاله، از قول متأخران است.
مآخذ: ابن حجر عسقلانى، احمد، الدرر الكامنة، حيدرآباد دكن، 1396ق/ 1976م؛
بغدادي، هديه؛ حاجى خليفه، كشف؛ عزاوي، عباس، الموسيقى العراقية فى عهد
المغول و التركمان، بغداد، 1370ق/1951م؛ المشرق؛ «جواهر النظام فى معرفة
الانغام»، س 16، 1913م؛ نيز: Ahlwardt; GAL,S.
مريم صادقى (رب) 31/4/77
ن * 2 * (رب) 12/5/77