اِبْن‌ِ خَبّاز، ابوعبدالله‌ نجم‌الدين‌ محمد بن‌ ابى‌ بكر (ربيع‌الاول‌ 557 - ذيحجة 631/فوريه‌ 1162- اوت‌ 1234)، اديب‌ و فقيه‌ شافعى‌.
وي‌ در موصل‌ به‌ دنيا آمد (ابن‌ خلكان‌، 7/100) و ظاهراً در همين‌ شهر به‌ تحصيل‌ پرداخت‌. فقه‌ شافعى‌ را آموخت‌ (منذري‌، 3/375). سپس‌ راهى‌ حلب‌ شد و به‌ فقيه‌ بهاءالدين‌ ابن‌ شداد (ه م‌) پيوست‌ و همواره‌ در سفر و حضر ملازم‌ وي‌ بود (همانجا)، به‌ گونه‌اي‌ كه‌ وقتى‌ ابن‌ شداد آهنگ‌ مصر كرد، ابن‌ خباز نيز در معيت‌ وي‌ عازم‌ آن‌ ديار شد و مدتى‌ در آنجا ماند. ظاهراً در همين‌ مدت‌ كوتاه‌، گروهى‌ نزد وي‌ فقه‌ آموختند (ذهبى‌، 70). ابن‌ قاضى‌ شهبه‌ ( طبقات‌ النحاة، 75) گويد در همين‌ زمان‌ بود كه‌ ابن‌ خباز دو كتاب‌ شرح‌ الفيه‌ و شرح‌ الجزولية را نگاشت‌. سپس‌ به‌ حلب‌ بازگشت‌ (اسنوي‌، 1/499) و در مدرسه‌ سيفيه‌ به‌ تدريس‌ پرداخت‌ (ابن‌ خلكان‌، 7/91). ابن‌ خلكان‌ كه‌ در ذيقعدة 626 براي‌ تحصيل‌ به‌ حلب‌ آمده‌ بود، بعد از مرگ‌ استادش‌ شيخ‌ جمال‌الدين‌ ابوبكر ماهانى‌ در شوال‌ 627/اوت‌ 1230 نزد ابن‌ خباز شتافت‌ و از ابتداي‌ كتاب‌ الوجيز غزالى‌ تا باب‌ اقرار را نزد او خواند (7/48، 90-91).
سبكى‌ يك‌ بار در طبقات‌ الشافعية الكبري‌ (8/113) به‌ نام‌ او اشاره‌ كرده‌ و بار ديگر در الطبقات‌ الوسطى‌ (ص‌ 210) از قول‌ ذهبى‌، شرح‌ حال‌ مختصري‌ از او آورده‌ است‌. ذهبى‌ او را مردي‌ زيرك‌، مهربان‌ و فروتن‌ معرفى‌ كرده‌، آگاهى‌ او را در فقه‌ شافعى‌ مى‌ستايد (ص‌ 71). ابوشامه‌ (ص‌ 162) نيز همين‌اوصاف‌ را دربارة وي‌ آورده‌ است‌.
وي‌ سرانجام‌ در شهر حلب‌ درگذشت‌ و يك‌ روز بعد از وفات‌ به‌ خاك‌ سپرده‌ شد (منذري‌، همانجا). شاگردش‌ ابن‌ خلكان‌ نيز در مراسم‌ نماز و دفن‌ وي‌ حضور داشت‌ (7/100).
دو كتاب‌ به‌ ابن‌ خباز نسبت‌ داده‌ شده‌ است‌: 1. شرح‌ الفية ابن‌ معطى‌ (اسنوي‌، همانجا؛ بغدادي‌، 2/113)؛ 2. شرح‌ الجزولية (ابن‌ قاضى‌ شهبه‌، طبقات‌ النحاة، همانجا؛ همو، طبقات‌ الشافعية، 2/106). منابع‌ از منذري‌ (د 656ق‌/1258م‌) تا اسنوي‌ (772ق‌/1370م‌) در مورد دانش‌ او در ادب‌ عربى‌ و نيز آثار وي‌ سكوت‌ كرده‌اند و حتى‌ ابن‌ خلكان‌ كه‌ خود شاگرد او بوده‌، سخنى‌ از آثار او نگفته‌ است‌، اما از اسنوي‌ به‌ بعد آثاري‌ در نحو به‌ وي‌ نسبت‌ داده‌ مى‌شود. احتمالاً اين‌ امر ناشى‌ از خلطى‌ است‌ كه‌ ميان‌ ابن‌ خباز شمس‌الدين‌ ابوالعباس‌ (ه م‌) صاحب‌ شرح‌ الفية و شرح‌ الجزولية با ابن‌ خباز مورد بحث‌ ما رخ‌ داده‌ است‌.
مآخذ: ابن‌ خلكان‌، وفيات‌؛ ابن‌ قاضى‌ شهبه‌، ابوبكر، طبقات‌ النحاة و اللغويين‌، به‌ كوشش‌ محسن‌ غياض‌، نجف‌ مطبعة النعمان‌؛ همو، طبقات‌ الشافعية، به‌ كوشش‌ حافظ عبدالعليم‌ خان‌، حيدرآباد دكن‌، 1399ق‌/1979م‌؛ ابوشامه‌، عبدالرحمان‌، تراجم‌ رجال‌ القرنين‌، به‌ كوشش‌ محمد زاهد الكوثري‌، قاهره‌، 1366ق‌/1947م‌؛ اسنوي‌، عبدالرحيم‌، طبقات‌ الشافعية، به‌ كوشش‌ عبدالله‌ الجبوري‌، بغداد، 1390ق‌؛ بغدادي‌، هدية؛ ذهبى‌، محمد، تاريخ‌ الاسلام‌، به‌ كوشش‌ بشار عواد معروف‌ و ديگران‌، بيروت‌، 1408ق‌/1988م‌؛ سبكى‌، عبدالوهاب‌، طبقات‌ الشافعية الكبري‌، به‌ كوشش‌ عبدالفتاح‌ محمد حلو و محمود محمد طناحى‌، قاهره‌، 1969م‌؛ همو، الطبقات‌ الوسطى‌، خطى‌؛ منذري‌، عبدالعظيم‌، التكملة لوفيات‌ النقلة، به‌ كوشش‌ بشار عواد معروف‌، بيروت‌، 1405ق‌/1984م‌. ايران‌ناز كاشيان‌ (رب) 28/4/77
ن‌ * 2 * (رب) 1/5/77