اِبْن‌ِ خَبّاز، ابوالعباس‌ شمس‌الدين‌، يا ابوعبدالله‌ احمد بن‌ حسين‌ (589 - رجب‌ 639ق‌/1193- ژانوية 1242م‌)، اديب‌، فقيه‌ شافعى‌ و زبان‌شناس‌ نابيناي‌ موصلى‌. از شيوه‌ و چگونگى‌ زندگانى‌ وي‌ اطلاع‌ چندانى‌ در دست‌ نيست‌. ذهبى‌ ( تاريخ‌، 367) وي‌ را اصلاً از اهالى‌ اربل‌ مى‌داند، اما غسانى‌ (1/504) او را زادة موصل‌ پنداشته‌ است‌ و يمانى‌ (ص‌ 29) نيز گويد كه‌ وي‌ ساكن‌ موصل‌ بود و در همين‌ شهر نشو و نما يافت‌ و به‌ تحصيل‌ علوم‌ متداول‌ پرداخت‌. از استادان‌ و شاگردان‌ وي‌ نيز اطلاعى‌ در دست‌ نيست‌. اما گويند وي‌ بعد از شيخ‌ خويش‌ بر كرسى‌ استادي‌ تكيه‌ زد و به‌ تدريس‌ علوم‌ نحو، لغت‌، عروض‌، فرائض‌ و حساب‌ پرداخت‌ و در اين‌ امر چنان‌ موفق‌ بود كه‌ بسياري‌ از طالبان‌ علم‌ نزد وي‌ گرد مى‌آمدند (يمانى‌، همانجا؛ قس‌: ذهبى‌، همانجا).
حافظة بسيار نيرومند وي‌، زبانزد خاص‌ و عام‌ بود به‌ گونه‌اي‌ كه‌ يمانى‌ كسى‌ را در آن‌ زمان‌ همانند او نشناخته‌ است‌ (همانجا). از جمله‌ گويند الايضاح‌، التكملة، المفصل‌ و نيز چندين‌ ديوان‌ شعر را حفظ داشت‌ (ابن‌ كثير، 13/157؛ فيروزآبادي‌، 19؛ غسانى‌، همانجا). ذهبى‌ او را به‌ خصوص‌ در علوم‌ ادب‌ زبردست‌ دانسته‌ و از او به‌ «العلامة» ياد مى‌كند (همانجا). در خلال‌ كارهاي‌ او به‌ نوعى‌ كوشش‌ در نوآوري‌ نيز برمى‌خوريم‌، مثلاً در مورد اين‌ اصل‌ كه‌ زيادت‌ حرف‌ در كلمه‌ بر زيادت‌ معنى‌ دلالت‌ دارد، جست‌ و جوي‌ بسيار كرده‌ و استادانش‌ را در اين‌ امر عاجز ديده‌ است‌ و سپس‌ خود با پژوهش‌ بسيار و با توجه‌ به‌ تفسير فخررازي‌ (د 606ق‌/1409م‌) مثالهاي‌ فراوانى‌ در اين‌ زمينه‌ عرضه‌ كرده‌ است‌ (نك: ابوحيان‌، 411- 415).
ابن‌ خباز شعر نيز مى‌سروده‌ است‌. اما در منابع‌ بجز چند بيت‌ از او چيزي‌ در دست‌ نيست‌: ذهبى‌ (همانجا) چهار بيت‌، ابن‌ تغري‌ بردي‌ (6/342) دو بيت‌ در تغزل‌ و يمانى‌ (همانجا) دو بيت‌ در نكوهش‌ معاصران‌ از وي‌ نقل‌ كرده‌اند. وي‌ 50 ساله‌ بود (ذهبى‌، العبر، 3/234) كه‌ در موصل‌ چشم‌ از جهان‌ فروبست‌. در سال‌ مرگ‌ وي‌ اختلاف‌ است‌. متقدمان‌ تا سيوطى‌ مرگ‌ او را 629ق‌ دانسته‌اند، اما سيوطى‌ (1/304) تاريخ‌ وفات‌ او را 637 ق‌ مى‌داند. مدرس‌ بر اساس‌ نسخة خطى‌ الغرة ابن‌ خباز تاريخ‌ اتمام‌ تأليف‌ آن‌ را 23 صفر 639ق‌ ديده‌ و به‌ قطع‌، مرگ‌ او را چند ماهى‌ بعد از اين‌ تاريخ‌ ذكر كرده‌ است‌ (7/496). نسخة اسكوريال‌ I/16) , 2 ESC). نيز مؤيد اين‌ نظر است‌ (نك: دنبالة مقاله‌).
آثار ابن‌ خباز عبارتند از:
الف‌ - خطى‌: 1. توجيه‌ اللمع‌، يا شرح‌ اللمع‌ ابن‌ جنى‌ (حاجى‌ خليفه‌، 2/1563؛ ازهريه‌، 4/138)؛ 2. شرح‌ فصول‌ ابن‌ معطى‌ (اومر، 319 )؛ 3. الغرة المخفية فى‌ شرح‌ الدرة الالفية، كه‌ شرح‌ الدرة الالفية ابن‌ معطى‌ است‌. طبق‌ نسخة اسكوريال‌، نويسنده‌ خود گويد كه‌ اين‌ كتاب‌ را با همكاري‌ فقيه‌ شمس‌الدين‌ ابوالعباس‌ اسعردي‌ در 639ق‌ به‌ پايان‌ رسانيده‌ است‌ (قس‌: مدرس‌، همانجا). بروكلمان‌ به‌ 5 نسخة خطى‌ از اين‌ اثر اشاره‌ كرده‌ است‌ I/366) .(GAL, بر اين‌ شمار مى‌توان‌ فهرست‌ چند كتابخانة ديگر را نيز افزود: ازهريه‌ (4/278)؛ آصفيه‌ (2/559)؛ دارالكتب‌ المصريه‌ (7/50) و نيز جامع‌ زيتونية تونس‌ (منصور، 302)؛ چستربيتى‌ ( آربري‌، شم .(5093 گزيده‌هايى‌ از اين‌ شرح‌ به‌ همراه‌ الدرة الالفية فى‌ علم‌ العربية، به‌ كوشش‌ زتسترين‌ در لايپزيگ‌ (1900م‌) با مقدمه‌اي‌ به‌ زبان‌ آلمانى‌ به‌ چاپ‌ رسيده‌ است‌. (نك: رياضى‌زاده‌، 52)؛ 4. النهاية فى‌ شرح‌ الكفاية، از اين‌ كتاب‌ نسخه‌اي‌ در دانشگاه‌ پرينستون‌ (حتى‌، موجود است‌. كحاله‌ آن‌ را النهاية فى‌ شرح‌ الكافية ذكر كرده‌ است‌ (1/200).
ب‌ - آثار غيرموجود: 1. شرح‌ المقدمة الجزولية (حاجى‌ خليفه‌، 2/1801)؛ 2. شرح‌ ميزان‌ العربية ابن‌ انباري‌ (همو، 2/1918)؛ 3. مناقب‌ الشيخ‌ ابن‌ قدامة (بغدادي‌، 1/95)؛ 4. النظم‌ الفريد فى‌ نثر التقييد (حاجى‌ خليفه‌، 2/1964).
مآخذ: آصفيه‌، خطى‌؛ ابن‌ تغري‌ بردي‌، النجوم‌؛ ابن‌ كثير، البداية؛ ابوحيان‌ غرناطى‌، محمد ابن‌ يوسف‌، تذكرة النحاة، به‌ كوشش‌ عفيف‌ عبدالرحمان‌، بيروت‌، 1406ق‌/ 1986م‌؛ ازهريه‌، خطى‌؛ بغدادي‌، هديه‌؛ حاجى‌ خليفه‌، كشف‌؛ دارالكتب‌ المصريه‌، خطى‌؛ ذهبى‌، محمد بن‌ احمد، تاريخ‌ الاسلام‌ (الطبقة الرابعة و الستون‌)، به‌ كوشش‌ بشار عواد معروف‌ و ديگران‌، بيروت‌، 1408ق‌/1988م‌؛ همو، العبر، به‌ كوشش‌ ابوهاجر بسيونى‌ زغلول‌، بيروت‌، 1405ق‌/1985م‌؛ رياضى‌ زاده‌، عبداللطيف‌ بن‌ محمد، اسماء الكتب‌، به‌ كوشش‌ محمد التونجى‌، دمشق‌، 1403ق‌؛ سيوطى‌، بغية الوعاة، به‌ كوشش‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهيم‌، قاهره‌، 1384ق‌؛ غسانى‌، الملك‌ الاشرف‌، المسجد المسبوك‌، به‌ كوشش‌ شاكر محمود عبدالمنعم‌، بيروت‌، 1395ق‌/1975م‌؛ فيروزآبادي‌، محمد بن‌ يعقوب‌، البلغة، به‌ كوشش‌ محمد مصري‌، دمشق‌، 1392ق‌/ 1972م‌؛ كحاله‌، عمررضا، معجم‌ المؤلفين‌، بيروت‌، 1957م‌؛ مدرس‌، محمدعلى‌، ريحانة الادب‌، تبريز، 1346ق‌؛ منصور، عبدالحفيظ، فهرس‌ مخطوطات‌ المكتبة الاحمدية بتونس‌، بيروت‌، دارالفتح‌، للطباعة و النشر؛ يمانى‌، عبدالباقى‌ بن‌ عبدالمجيد، اشارة التعيين‌ فى‌ تراجم‌ النحاة و اللغويين‌، به‌ كوشش‌ عبدالمجيد دياب‌، حجاز، 1406ق‌/1986م‌؛ نيز:
Arberry, Aumer, I., Die arabischen Handschriften der K. hof- und Staatsbibliothek im Muenchen, Muenchen, 1866; ESC 2 ; GAL; Hitti, Ph. et al., Descriptive Catalog of the Garrett Collection of Arabic Manuscripts in the Princeton University Library, Princeton, 1938.
ايران‌ناز كاشيان‌ (رب) 25/4/77
ن‌ * 2 * (رب) 1/5/77