اِبْن‌ِ خاتِمه‌، ابو جعفر احمد بن‌ على‌ بن‌ محمد بن‌ على‌ بن‌ محمد بن‌ خاتمة انصاري‌ اَلْمَري‌ (د 770ق‌/1369م‌)، پزشك‌، تاريخ‌ نويس‌، اديب‌، شاعر، فقيه‌، محدث‌ و زاهد اندلسى‌ِ مالكى‌ مذهب‌. كنية او را ابوالعباس‌ نيز گفته‌اند (ابن‌ قاضى‌، 1/86). چنانكه‌ از نسبت‌ او پيداست‌، زادگاهش‌ شهر المريّه‌1، در جنوب‌ اسپانيا بر ساحل‌ مديترانه‌ بوده‌ است‌ (ابن‌ خطيب‌، 1/247، 249؛ ابن‌ جزري‌، 1/87). اينكه‌ برخى‌ او را، مرينى‌ منسوب‌ به‌ بنى‌ مرين‌ از فرمانروايان‌ مغرب‌ دانسته‌اند (ابن‌ احمر، 331؛ دايه‌، 9)، از نظر برخى‌ از محققان‌ با ترديد تلقى‌ شده‌ است‌ (فروخ‌، 6/489، حاشية 3). تاريخ‌ تولد او به‌ درستى‌ دانسته‌ نيست‌ و سالهاي‌ 724 و 734ق‌ كه‌ بعضى‌ از خاورشناسان‌ به‌ عنوان‌ سال‌ تولد او نوشته‌اند (قس‌: دايه‌، 16، حاشية 1) با قراين‌ موجود در منابع‌ شرح‌ حال‌ ابن‌ خاتمه‌ سازگار نيست‌ (همو، 17).
ابن‌ خاتمه‌ بيشتر عمر خود را در زادگاهش‌ المريه‌ گذراند. ادبيات‌ را از استادان‌ نامبردار روزگار خود فراگرفت‌ تا خود استاد شاگردانى‌ صاحب‌ نام‌ شد. او به‌ تعليم‌ ادب‌ و لغت‌ در مسجد جامع‌ المريه‌ و بعدها در مدرسة يوسفية غرناطه‌ اشتغال‌ داشت‌ و به‌ نوشتن‌ عقدنامه‌ و اسناد معاملات‌ و مانند آن‌ و نيز نوشتن‌ نامه‌ها از جانب‌ امراي‌ شهر مى‌پرداخت‌. خوش‌بيان‌، خوش‌ رو و خوش‌ رفتار بود. او در جمع‌آوري‌ اشعار ديگران‌ مى‌كوشيد و خود شعر بسيار مى‌سرود (دايه‌، 12؛ فروخ‌، 6/490). او ظاهراً عنوان‌ و منصبى‌ از حكومت‌ وقت‌ نگرفت‌، با اينهمه‌ روابط خوبى‌ با امراي‌ بنى‌احمر يا بنى‌نَصرغرناطه‌(629 -897ق‌/ 1231-1492م‌) و وزير نامى‌ آنان‌ لسان‌ الدين‌ ابن‌ خطيب‌ داشت‌ و گاه‌ به‌ درخواست‌ فرمانروايان‌ به‌ الحمراء در غرناطه‌ مى‌رفت‌ و با رجال‌ زمان‌ يا دوستانش‌ ديدار مى‌كرد. نامه‌هايى‌ كه‌ از او مانده‌ است‌، حاكى‌ از روابط خوب‌ او با بزرگان‌ عصر خويش‌ است‌ (دايه‌، همانجا).
ابن‌ خطيب‌، از شاگردان‌ و نزديكان‌ ابن‌ خاتمه‌، وي‌ را بسيار ستوده‌ و از او به‌ عنوان‌ يكى‌ از نيكان‌ اندلس‌ ياد كرده‌ است‌ (1/248). وي‌ با آنكه‌ در طب‌ و تاريخ‌ تصنيفاتى‌ دارد، اما به‌ علت‌ شهرت‌ ابن‌ خطيب‌، كه‌ مأخذ اغلب‌ شرح‌ حال‌ نويسان‌ در مورد حمله‌ ابن‌ خاتمه‌ بوده‌ است‌، و تأكيد او بر نامه‌ها و شعرهاي‌ صاحب‌ ترجمه‌ و نيز از آنجا كه‌ از ميان‌ آثار ابن‌ خاتمه‌ فقط نوشته‌هاي‌ ادبى‌ او منتشر شده‌ است‌، معروفيتش‌ بيشتر به‌ سبب‌ جنبة شاعري‌ و نويسندگى‌ اوست‌. نامه‌هاي‌ وي‌ از دو گونة اخوانى‌ و ديوانى‌ است‌. در انواع‌ شعر قريحة خود را آزموده‌ است‌. شعر او غالباً معمولى‌ و صنايع‌ لفظى‌ و معنوي‌ در آن‌ فراوان‌ است‌. تقليد از آثار سخنوران‌ معروف‌ عرب‌ در شعر او آشكار است‌ و با اينهمه‌ بيانى‌ سالم‌ و استوار دارد. ابن‌ خاتمه‌ به‌ اقتضاي‌ زمان‌ موشّحات‌ بسياري‌ سروده‌ است‌ (فروخ‌، همانجا).
ابن‌ خطيب‌، با نقل‌ از يادداشتى‌ به‌ خط خود ابن‌ خاتمه‌، استادان‌ او را چنين‌ ياد كرده‌ است‌: ابوالحسن‌ على‌ بن‌ محمد بن‌ ابى‌ العيش‌ المري‌ّ، ابواسحاق‌ ابراهيم‌ بن‌ ابى‌ العاص‌ التّنوخى‌، محمد بن‌ جابر بن‌ محمد حَسّان‌ الوادي‌ آشى‌، ابوالبركات‌ ابن‌ الحاج‌ بُلَّفيقى‌، ابوالقاسم‌ عبدالرحمان‌ بن‌ محمد بن‌ شعيب‌ القيسى‌ المري‌، قاضى‌ ابوجعفر القرشى‌ ابن‌ فركون‌، ابوالقاسم‌ محمد بن‌ محمد بن‌ سهل‌ بن‌ مالك‌، ابوجعفر الاغرّ مقري‌ و ديگران‌ (1/249). ابن‌ ليون‌ و قاضى‌ ابومحمد عبدالله‌ بن‌ محمد ابن‌ عبدالملك‌ نيز از مشايخ‌ تعلم‌ و روايت‌ او بوده‌اند (ابن‌ قاضى‌، 1/86). ابن‌ خاتمه‌ شاگردانى‌ مانند ابن‌ خطيب‌ (مقري‌، نفح‌، 10/203)، ابوجعفر احمد بن‌ على‌ بن‌ زَر قالُه‌، محمد بن‌ خاتمه‌ برادرش‌ (دايه‌، همانجا) و ابوعبدالله‌ محمد بن‌ محمد بن‌ ميمون‌ (ابن‌ جزري‌، 1/87) داشته‌ است‌.
از ابن‌ خاتمه‌ آثاري‌ در طب‌ و تاريخ‌ و ادب‌ ياد شده‌ است‌ به‌ اين‌ شرح‌:
1. ديوان‌ شعر ابن‌ خاتمه‌، كه‌ تنها مجموعة شعري‌ از عصر اوست‌ كه‌ به‌ خط خود شاعر و به‌ طور كامل‌ به‌ زمان‌ ما رسيده‌ است‌ (دايه‌، 17). و در اواخر 738ق‌ به‌ درخواست‌ يكى‌ از دوستان‌ شاعر نوشته‌ شده‌ است‌. اين‌ ديوان‌ در 1393ق‌/1972م‌ به‌ كوشش‌ محمد رضوان‌ دايه‌ بر اساس‌ نسخة دست‌ نوشتة شاعر در دمشق‌ منتشر شد. شاعر، خود ديوانش‌ را به‌ 5 بخش‌ تقسيم‌ كرده‌ است‌ كه‌ چهارمين‌ بخش‌ آن‌ موشّحات‌ و زَجلهاست‌ و مقام‌بلند او را در فن‌ موشح‌ سرايى‌ آشكار مى‌كند و ديوان‌ او از نظر تحقيق‌ در اين‌ فن‌ در شعر قرن‌ هشتم‌ اندلس‌ اهميت‌ دارد (همو 19). ابن‌ خاتمه‌ پس‌ از جمع‌ ديوانش‌، اشعار بسياري‌ سروده‌ است‌ كه‌ در متون‌ مختلف‌، از كتابهاي‌ تراجم‌ و جز آن‌، پراكنده‌ است‌. مصحح‌ ديوان‌ تا آنجا كه‌ توانسته‌ آنها را جمع‌ و در «مستدرك‌ ديوان‌» مرتب‌ كرده‌ است‌ (همو، 22). نام‌ اين‌ ديوان‌ بنابر ضبط نسخة خطى‌ رباط رَيْحانة مِن‌ اَدواح‌ ونَسمة من‌ اَرواح‌ است‌ (زركلى‌، 1/176). س‌. ژيبر در پايان‌نامة خود در مادريد در 1951م‌ ديوان‌ را به‌ اسپانيايى‌ ترجمه‌ و دربارة آن‌ تحقيق‌ كرده‌ است‌ ( دانشنامه‌ ).
2. ارئِق‌ُ التَّحلية فى‌ فائق‌ التَوْرية، مجموعة شعر ديگري‌ است‌ كه‌ غالباً در ديوان‌ او نيامده‌ است‌. ابن‌ خاتمه‌ اشعاري‌ را كه‌ در فن‌ توريه‌ سروده‌ بود، براي‌ دوست‌ و شاگرد همشهريش‌ ابن‌ زرقاله‌، فقيه‌، وزير و نويسندة زبردست‌ خوانده‌ و او آنها را جمع‌ كرده‌ است‌. (بغدادي‌، 1/547؛ دايه‌، 14). ژيبر تحقيقى‌ در مورد اين‌ كتاب‌ در مجموعة «مطالعات‌ خاورشناسى‌، يادنامة لوي‌ پرووانسال‌2» ارائه‌ كرده‌ است‌. اين‌ كتاب‌ به‌ كوشش‌ محمد رضوان‌ دايه‌، در دمشق‌ چاپ‌ شده‌ است‌.
3. تحصيل‌ غرض‌ القاصد فى‌ تفصيل‌ المرض‌ الوافد. اين‌ كتاب‌ را ابن‌ خاتمه‌ به‌ درخواست‌ يكى‌ از دوستانش‌ در شناسايى‌ و درمان‌ طاعونى‌ كه‌ در 746ق‌ در المريّه‌ شايع‌ شده‌ بود، نوشت‌ ( آلوارت‌، و اين‌ همان‌ «طاعون‌ سياه‌» وحشتناكى‌ است‌ كه‌ در همان‌ سالها آسيا و افريقا و اروپا را فراگرفت‌. ترجمة آلمانى‌ اين‌ كتاب‌ را طه‌ دينانه‌ در «آرشيو تاريخ‌ پزشكى‌1» و ترجمة اسپانيايى‌ قسمت‌ مربوط به‌ طب‌ آن‌ را فرناندز مارتينز2 از روي‌ ترجمة آلمانى‌ در «اطلاعات‌ پزشكى‌3» به‌ سال‌ 1958م‌ منتشر كرده‌ است‌ (نك: دانشنامه‌ ). نسخ‌ خطى‌ متعددي‌ از آن‌ در كتابخانه‌ها هست‌ ( آلوارت‌، همانجا؛ احسان‌ اوغلى‌، 38؛ گيلين‌، شم .(268
4. وصل‌ الحب‌ فى‌ حديث‌ الطب‌. تا آنجا كه‌ مى‌دانيم‌ تنها احسان‌ اوغلى‌ (همانجا) از انتساب‌ اين‌ اثر به‌ ابن‌ خاتمه‌ ياد كرده‌ است‌. نسخه‌اي‌ از اين‌ رساله‌ در كتابخانة رئيس‌ الكتاب‌ (شم 1712/27) به‌ خط نسخ‌ موجود است‌ (همانجا).
5. مزيّة المريّة على‌ غيرها من‌ البلاد الاندلسيّة. كتابى‌ است‌ در تاريخ‌ و جغرافيا و احوال‌ اجتماعى‌ شهر المريه‌، زادگاه‌ مؤلف‌ (سخاوي‌، 276؛ ابن‌ قاضى‌، 1/86؛ بغدادي‌، 2/472). برخى‌ از مؤلفان‌ از اين‌ كتاب‌ بهره‌ جسته‌اند (مقري‌، نفح‌، 2/377؛ همو، ازهار الرياض‌، 1/23). از اين‌ كتاب‌ اكنون‌ نسخه‌اي‌ در دست‌ نيست‌ و از قسمتهاي‌ نقل‌ شده‌ از آن‌ مى‌توان‌ به‌ محتواي‌ آن‌ پى‌ برد. اين‌ كتاب‌ از مقولة تاريخ‌ شهرها بوده‌ و احتمالاً تركيبى‌ مانند احاطة ابن‌ خطيب‌ داشته‌ است‌ (دايه‌، 14) و ظاهراً همان‌ است‌ كه‌ از آن‌ با عنوان‌ تاريخ‌ المدينة نيز ياد شده‌ است‌ (باباتنبكتى‌، 72؛ خليلى‌، 1/45).
6. فصل‌ العادل‌ بين‌ الرقيب‌ و الواشى‌ و العاذل‌، رسالة كوچكى‌ است‌ به‌ نثر مسجع‌ در بيان‌ تفاوت‌ ميان‌ جاسوس‌ و سخن‌ چين‌ و عيب‌ جو. ژيبر آن‌ را در الاندلس‌ (1954م‌) چاپ‌ و ترجمه‌ كرده‌ است‌ ( دانشنامه‌ ).
7. ايراد الّلا¸ل‌ من‌ نشاد الضّوال‌، تلخيص‌ و توضيحى‌ است‌ از اِنشاد الضَوال‌ و اِرشاد السؤال‌ محمد بن‌ هانى‌ لخمى‌ سَبتى‌ (د 733ق‌/1233م‌) به‌ زبان‌ عاميانه‌ (دايه‌ 14- 15؛ فروخ‌، 6/490). كُلَن‌، خاورشناس‌ فرانسوي‌، آن‌ را با توضيح‌ در مجلة هسپريس‌4 (1931م‌) چاپ‌ كرده‌ است‌ ( دانشنامه‌ ).
8. الحاق‌ العقل‌ بالحس‌ فى‌ الفرق‌ بين‌ اسم‌ الجنس‌ و علم‌ الجنس‌، نام‌ رسالة ديگري‌ است‌ از ابن‌ خاتمه‌ در برخى‌ مسائل‌ دستوري‌. تنها مأخذ اطلاع‌ از اين‌ نوشته‌ گفتة باباتنبكتى‌ (همانجا) است‌.
مآخذ: ابن‌ احمر، اسماعيل‌، نَثير فَرائد الجمان‌ فى‌ نظم‌ فُحول‌ الزمان‌، به‌ كوشش‌ محمد رضوان‌ دايه‌، بيروت‌، 1967م‌؛ ابن‌ جزري‌، محمد، غاية النهاية، به‌ كوشش‌ گ‌. برگشترسر، قاهره‌، 1351ق‌/1932م‌؛ ابن‌ خاتمه‌، احمد، ديوان‌، به‌ كوشش‌ محمد رضوان‌ دايه‌، دمشق‌، 1399ق‌/1978م‌؛ ابن‌ خطيب‌، محمد، الاحاطة، به‌ كوشش‌ محمد عبدالله‌ عنان‌، قاهره‌، 1375ق‌/1955م‌؛ ابن‌ قاضى‌ مكناسى‌، احمد، دُرّة الحجال‌ فى‌ اسماء الرجال‌، به‌ كوشش‌ محمد احمدي‌ ابوالنور، قاهره‌، 1391ق‌/1971م‌؛ احسان‌ اوغلى‌، اكمل‌ الدين‌، فهرس‌ مخطوطات‌ الطب‌ الاسلامى‌...، استانبول‌، 1984م‌؛ باباتنبكتى‌، احمد، «نيل‌ الابتهاج‌»، حاشية الديباج‌ المذهب‌ ابن‌ فرحون‌، قاهره‌، 1351ق‌؛ بغدادي‌، ايضاح‌؛ خليلى‌، محمد، معجم‌ ادباء الاطباء، نجف‌، 1365ق‌/ 1946م‌؛ دانشنامه‌؛ دايه‌، محمد رضوان‌، مقدمة ديوان‌ (نك: ابن‌ خاتمه‌ در همين‌ مآخذ)؛ زركلى‌، اعلام‌؛ سخاوي‌، محمد، الاعلان‌ بالتوبيخ‌، به‌ كوشش‌ فرانتس‌ روزنتال‌، ترجمة صالح‌ احمد العلى‌، بغداد، 1382ق‌/1963م‌؛ فروخ‌، عمر، تاريخ‌ الادب‌العربى‌، بيروت‌، 1984م‌؛ مخلوف‌، محمد، شجرة النور الزكية، قاهره‌، 1349ق‌؛ مقري‌ تلمسانى‌، احمد، ازهار الرياض‌، به‌ كوشش‌ مصطفى‌ السقا و ديگران‌، قاهره‌، 1358ق‌/1939م‌؛ همو، نفخ‌ الطيب‌، به‌ كوشش‌ يوسف‌ الشيخ‌ محمد البقاعى‌، بيروت‌، 1406ق‌/1986م‌؛ نيز:
Ahlwardt ; GAL,S ; Dibert , S., X Una colecion de , tawriyas , de Abu Ga far Ahmad ibn H ? tima n , Etudes d'orientalisme, Paris, 1962; Guill E n, Robles, Cat D logo de los manuscritos arabes, Madrid, 1889.
يوسف‌ رحيم‌لو (رب) 22/4/77
ن‌ * 2 * (رب) 4/5/77