اِبْن‌ِ حَمْزه‌، نصيرالدين‌ ابوطالب‌ عبدالله‌ بن‌ حمزة بن‌ عبدالله‌ بن‌ حمزة بن‌ حسن‌ بن‌ على‌ طوسى‌ مشهدي‌ شارحى‌، عالم‌ِ امامى‌ سدة 6ق‌/12م‌. گفته‌ شده‌ كه‌ ابن‌ حمزه‌ با شيخ‌ طوسى‌ رابطة نسبى‌ داشته‌ (حسن‌ بن‌ زين‌العابدين‌، 15 ب‌) و نيز دايى‌ پدر خواجه‌ نصيرالدين‌ طوسى‌ بوده‌ است‌ (ابن‌ فوطى‌، 5/177). از تاريخ‌ ولادت‌ و وفات‌ او گزارشى‌ نرسيده‌ است‌، اما مى‌دانيم‌ كه‌ وي‌ بخشى‌ از حكومت‌ سلطان‌ سنجر سلجوقى‌ (حك 511 - 552ق‌/1117-1157م‌) را درك‌ كرده‌ است‌. از طرف‌ ديگر آخرين‌ اطلاع‌ در مورد حيات‌ وي‌ حضور او در اصفهان‌ پس‌ از وفات‌ منتجب‌ الدين‌ ابوالفتوح‌ عجلى‌ (د 600ق‌/ 1204م‌) است‌ (مقدس‌ اردبيلى‌، 604؛ قس‌: ابن‌ خلكان‌، 1/208- 209). چنانكه‌ از شواهد مختلف‌ برمى‌آيد، مسكن‌ وي‌ در مشهد بوده‌، ولى‌ مسافرتهايى‌ به‌ نقاط مختلف‌ ايران‌ و غير آن‌ داشته‌ است‌، از آن‌ جمله‌ از حضور او در كاشان‌ در 560ق‌ (ابن‌ حمزه‌، 56 ب‌) و سبزوار در 573 ق‌ (كيذري‌، 3/1233) اطلاع‌ داريم‌.
ابن‌ حمزه‌ در حدود 600ق‌ سفري‌ به‌ ري‌ داشته‌، سپس‌ عازم‌ مكه‌ گرديده‌، و پس‌ از انجام‌ مناسك‌ حج‌ به‌ اصفهان‌ وارد شده‌ است‌ (مقدس‌ اردبيلى‌، همانجا). از مشايخ‌ او عفيف‌الدين‌ محمد بن‌ حسين‌ شوهانى‌ در مشهد، ابوالفتوح‌ حسين‌ بن‌ على‌ رازي‌ در ري‌، سيد فضل‌الله‌ بن‌ على‌ راوندي‌ و عمادالدين‌ محمد بن‌ ابى‌ القاسم‌ طبري‌ را مى‌شناسيم‌ (ابن‌ حمزة، 24 ب‌، 86 الف‌؛ كيذري‌، 1/462-464، 3/1233-1234؛ مقدس‌ اردبيلى‌، همانجا). استفادات‌ ابن‌ حمزه‌ از اعلام‌ الوراي‌ ابوعلى‌ فضل‌ ابن‌ حسن‌ طبرسى‌ (به‌ عنوان‌ نمونه‌ مقايسه‌ شود بين‌ ابن‌ حمزة، 111 الف‌ - 120 الف‌ و طبرسى‌، 321-326) و قرب‌ فاصلة بين‌ آن‌ دو اين‌ احتمال‌ را كه‌ ابن‌ حمزه‌ از او علم‌ آموخته‌، تقويت‌ مى‌كند. از شاگردان‌ و راويان‌ او مى‌توان‌ خواجه‌ نصيرالدين‌ طوسى‌ (ابن‌ فوطى‌، همانجا). قطب‌ الدين‌ كيذري‌ (كيذري‌، 1/462، 3/1233)، مهذب‌الدين‌ حسين‌ بن‌ رده‌ و ابوالحسن‌ على‌ بن‌ يحيى‌ خياط (مجلسى‌، 104/86، 135، به‌ نقل‌ از اجازة علامة حلى‌) را نام‌ برد. از اجازات‌ ابن‌ حمزه‌ مى‌توان‌ به‌ اجازة او به‌ سيد منتهى‌ بن‌ محمد كيسكى‌ در 578ق‌ (نك: افندي‌، 3/216، به‌ نقل‌ از دست‌ نوشتة ابن‌ حمزه‌)، و اجازة او به‌ كيذري‌ در 596ق‌ (نك: آقابزرگ‌، طبقات‌، 6/163-164، به‌ نقل‌ از برخى‌ نسخ‌ حدائق‌ الحقائق‌ كيذري‌) اشاره‌ كرد. گرچه‌ ابن‌ حمزه‌ در برخى‌ منابع‌ چون‌ حدائق‌ كيذري‌ (همانجا)، و در اجازات‌ مختلف‌ به‌ عنوان‌ «راوي‌» مطرح‌ شده‌، و كتاب‌ الثاقب‌ او نيز جنبة روايى‌ دارد، ولى‌ نبايد از نظر دور داشت‌ كه‌ منتجب‌ الدين‌ (ص‌ 125) و صاحب‌ معالم‌ (مجلسى‌، 106/22) او را فقيه‌ خوانده‌اند، و ابن‌ طاووس‌ از كتاب‌ قضاءالصلاة او در فقه‌ سخن‌ گفته‌ است‌ (نك: خوانساري‌، 6/266).
از نظر رجالى‌ منتجب‌ الدين‌ (همانجا) ابن‌ حمزه‌ را توثيق‌ كرده‌، و كيذري‌ (1/462) و علامة حلى‌ (مجلسى‌، 104/86، 135) او را بسيار ستوده‌اند. اگر «نصيرالدين‌ حمزه‌» را در عبارت‌ اولياءالله‌ آملى‌ (ص‌ 81) همان‌ نصيرالدين‌ ابن‌ حمزة بدانيم‌ كه‌ دور از واقعيت‌ نيست‌، بايد گفت‌ او در فتح‌ طوس‌ و نيشابور به‌ دست‌ غياث‌الدين‌ و شهاب‌ الدين‌ غوري‌ (597ق‌) در مشهد بوده‌ است‌ (قس‌: ابن‌ اثير، 12/164-167). بر اساس‌ اين‌ گزارش‌ چون‌ سلطان‌ غوري‌ در مشهد از امام‌ فخررازي‌ دربارة جامع‌ و جفر سؤال‌ كرد، او ابن‌ حمزه‌ عالم‌ شيعى‌ مشهد را براي‌ پاسخ‌ معرفى‌ كرد و چون‌ از او پرسش‌ شد، پاسخ‌ وافى‌ داد (اولياءالله‌ آملى‌، همانجا). ناگفته‌ نماند كه‌ در برخى‌ منابع‌ - چنانكه‌ خواهد آمد - بين‌ ابن‌ حمزه‌ صاحب‌ اين‌ ترجمه‌ و ديگران‌ خلط شده‌ است‌ (نك: افندي‌، 3/216).
آثار: 1. الثاقب‌ فى‌ المناقب‌، كه‌ در معجزات‌ پيامبر(ص‌) و ائمه‌(ع‌) تأليف‌ شده‌ و در عين‌ اينكه‌ با آثار معاصران‌ ابن‌ حمزه‌ چون‌ مناقب‌ ابن‌ شهر آشوب‌ و الخرائج‌ و الجرائح‌ راوندي‌ مشتركاتى‌ دارد، احاديث‌ منفرد زيادي‌ در آن‌ وارد شده‌ است‌ (به‌ عنوان‌ نمونه‌ مقايسه‌ شود بخش‌ معجزات‌ امام‌ باقر(ع‌) از 3 كتاب‌ مذكور). مؤلف‌ تأليف‌ آن‌ را ظاهراً در 560ق‌ به‌ پايان‌ رسانده‌ است‌ (ابن‌ حمزه‌، 56 ب‌). نخستين‌ كسى‌ كه‌ از اين‌ كتاب‌ نام‌ برده‌ حسن‌ بن‌ على‌ طبرسى‌ (سدة 7ق‌) است‌ كه‌ در دو اثر خويش‌ كامل‌ بهائى‌ و مناقب‌ الطاهرين‌ آن‌ را به‌ اشتباه‌ به‌ ابن‌ حمزه‌ صاحب‌ وسيله‌ نسبت‌ داده‌ است‌ (نك: خوانساري‌، 6/262-263). مؤلفان‌ سدة 12ق‌/18م‌ كه‌ نسخة كتاب‌ را در اختيار داشته‌اند، ظاهراً مؤلف‌ آن‌ را نمى‌شناختند (نك: بحرانى‌، هاشم‌، 20؛ بحرانى‌، يوسف‌، 2/227؛ افندي‌، 6/48؛ قس‌: صدر، 318، به‌ نقل‌ از رياض‌ الابرار كمال‌الدين‌ حسينى‌ با عبارتى‌ مبهم‌)، اما در منابع‌ دو سدة اخير به‌ تبع‌ از صاحب‌ كامل‌ بهائى‌ معمولاً تصور شده‌ كه‌ ابن‌ حمزه‌ مؤلف‌ كتاب‌ الثاقب‌ همان‌ صاحب‌ وسيله‌ است‌ (به‌ عنوان‌ نمونه‌ نك: خوانساري‌، 6/262- 274؛ نوري‌، 1/223).
به‌ هر حال‌ شواهد زمانى‌ موجود در متن‌ الثاقب‌ نشان‌ مى‌دهد كه‌ مؤلف‌ آن‌ حدود نيم‌ قرن‌ نسبت‌ به‌ صاحب‌ وسيله‌ تأخر داشته‌ است‌، روايت‌ مؤلف‌ از شوهانى‌ (24 ب‌، 86 الف‌) كه‌ از مشايخ‌ معلوم‌ عبدالله‌ بن‌ حمزه‌ است‌، اين‌ اطمينان‌ را به‌ وجود مى‌آورد كه‌ انتساب‌ آن‌ به‌ صاحب‌ وسيله‌ نمى‌تواند صحيح‌ باشد. از اين‌ اثر چندين‌ نسخة خطى‌ در كتابخانه‌هاي‌ گوهرشاد (فاضل‌، 2/653)، مرعشى‌ (مرعشى‌، 8/27) و در اصفهان‌ (روضاتى‌، 1/181) موجود است‌ (نيز نك: ملك‌، 1/188؛ ادبيات‌ تهران‌، 25، كه‌ نسخة الثاقب‌ را با ترديد يا بدون‌ ترديد به‌ ابوجعفر محمد بن‌ على‌ گرگانى‌ نسبت‌ داده‌اند؛ قس‌: آقابزرگ‌، الذريعة، 5/4)؛ 2. الوافى‌ بكلام‌ المثبت‌ و النافى‌، تأليف‌ مختصري‌ است‌ در مسأله‌اي‌ فلسفى‌ كه‌ افندي‌ (3/215) نسخه‌اي‌ از آن‌ را ديده‌ است‌؛ 3. ايجاز المطالب‌ من‌ ابراز المذاهب‌، تأليفى‌ است‌ در رد مذاهب‌ مخالف‌ اماميه‌ به‌ زبان‌ فارسى‌ كه‌ آن‌ را پس‌ از 600ق‌ به‌ پايان‌ برده‌ است‌. مقدس‌ اردبيلى‌ (د 993ق‌) نسخه‌اي‌ از اين‌ اثر را در اختيار داشته‌ و از آن‌ نقل‌ كرده‌ است‌ (ص‌ 559، 604؛ نك: افندي‌، 3/216)؛ 4. الهادي‌ الى‌ النجاة من‌ جميع‌ المهلكات‌: همچون‌ اثر پيشين‌ در رد مذاهب‌ مخالف‌ است‌ كه‌ به‌ زبان‌ عربى‌ تأليف‌ شده‌ و پس‌ از 600ق‌ به‌ پايان‌ رسيده‌ است‌. مقدس‌ اردبيلى‌ (ص‌ 559، 601، 604) از اين‌ اثر نيز بهره‌ جسته‌ است‌؛ 5. قضاء الصلاة كه‌ ابن‌ طاووس‌ (د 664ق‌) در غياث‌ سلطان‌ الوري‌ از آن‌ نقل‌ كرده‌ و آن‌ را به‌ ابن‌ حمزه‌ نسبت‌ داده‌ است‌ (نك: خوانساري‌، 6/266). نقل‌ مؤلف‌ اين‌ اثر از شوهانى‌ صحت‌ انتساب‌ آن‌ را تقويت‌ مى‌كند (همانجا).
در اجازات‌ بدون‌ ذكر عنوان‌، تصنيفات‌ و رواياتى‌ به‌ ابن‌ حمزه‌ نسبت‌ داده‌ شده‌ است‌ (نك: مجلسى‌، 104/86، 135، اجازة علامة حلى‌؛ همو، 106/26، 28، اجازة صاحب‌ معالم‌ ).
مآخذ: آقابزرگ‌، الذريعة؛ همو، طبقات‌ اعلام‌ الشيعة، به‌ كوشش‌ على‌نقى‌ منزوي‌، بيروت‌، 1392ق‌/1972م‌؛ ابن‌ خلكان‌، وفيات‌؛ ابن‌ اثير، الكامل‌؛ ابن‌ حمزه‌، عبدالله‌، الثاقب‌ فى‌ المناقب‌، عكس‌ نسخة خطى‌ موجود در كتابخانة جامع‌ گوهرشاد مشهد؛ ابن‌ شهر آشوب‌، محمد، المناقب‌، قم‌، المطبعة العلمية؛ ابن‌ فوطى‌، عبدالرزاق‌، تلخيص‌ مجمع‌ الا¸داب‌، به‌ كوشش‌ محمد عبدالقدوس‌ قاسمى‌، لاهور، 1358ق‌/ 1939م‌؛ ادبيات‌ تهران‌، خطى‌، 1344ش‌؛ افندي‌، عبدالله‌، رياض‌ العلماء، به‌ كوشش‌ احمد حسينى‌، قم‌، 1401ق‌؛ اولياءالله‌ آملى‌، محمد، تاريخ‌ رويان‌، به‌ كوشش‌ منوچهر ستوده‌، تهران‌، 1348ش‌؛ بحرانى‌، هاشم‌، مدينة المعاجر، تهران‌، 1291ق‌؛ بحرانى‌، يوسف‌، الكشكول‌، بيروت‌، 1406ق‌/1985م‌؛ حسن‌ بن‌ زين‌الدين‌، الاجازة الكبيرة، نسخة عكسى‌ ضميمة بحارالانوار، ج‌ 106 (نك: مجلسى‌ در همين‌ مآخذ)؛ خوانساري‌، محمدباقر، روضات‌ الجنات‌، تهران‌، 1382ق‌/1962م‌؛ راوندي‌، سعيد، الخراج‌ و الجرائح‌، قم‌، 1409ق‌؛ روضاتى‌، محمدعلى‌، فهرست‌ كتب‌ خطى‌ كتابخانه‌هاي‌ اصفهان‌، اصفهان‌، 1382ق‌؛ صدر، حسن‌، تكملة امل‌ الا¸مل‌، به‌ كوشش‌ احمد حسينى‌، قم‌، 1406ق‌؛ طبرسى‌، فضل‌، اعلام‌ الوري‌، نجف‌، 1390ق‌؛ فاضل‌، محمود، فهرست‌ نسخه‌هاي‌ خطى‌ كتابخانة جامع‌ گوهرشاد، مشهد، مشهد، 1365ش‌؛ كيذري‌، قطب‌الدين‌، حدائق‌ الحقائق‌، به‌ كوشش‌ عزيزالله‌ عطاردي‌، حيدرآباددكن‌، 1403ق‌؛ مجلسى‌، محمدباقر، بحارالانوار، بيروت‌، 1403ق‌/1983م‌؛ مرعشى‌، خطى‌؛ مقدس‌ اردبيلى‌، احمد، حديقة الشيعة، تهران‌، انتشارات‌ علمية اسلاميه‌؛ ملك‌، خطى‌؛ منتجب‌الدين‌، على‌، الفهرست‌، به‌ كوشش‌ عبدالعزيز طباطبائى‌، قم‌، 1404ق‌؛ نوري‌، حسين‌، دارالسلام‌، قم‌، 1380ق‌.
احمد پاكتچى‌ (رب) 31/3/77
ن‌ * 2 * (رب) 20/4/77