اِبْن‌ِ حِجّة حَمَوي‌، تقى‌الدين‌ ابوبكر بن‌ على‌ بن‌ عبدالله‌ (767- 15 شعبان‌ 837ق‌/1366م‌ -27 مارس‌ 1434م‌)، اديب‌، شاعر، موشّح‌ سرا و مؤلف‌ حنفى‌ كه‌ علاوه‌ بر مشاغل‌ اجتماعى‌ برخى‌ از وظايف‌ و مناصب‌ دينى‌ را نيز بر عهده‌ داشت‌ (ابن‌ حجر، 8/310؛ ابن‌ تغري‌ بردي‌، 15/190). وي‌ در حماة شام‌ به‌ دنيا آمد و همانجا پرورش‌ يافت‌. از دوران‌ جوانى‌ او اطلاع‌ چندانى‌ در دست‌ نيست‌، جز آنكه‌ گفته‌اند به‌ حفظ قرآن‌ اهتمام‌ داشت‌ و از طريق‌ كار حرير و دگمه‌سازي‌ امرار معاش‌ مى‌كرد. از همين‌ روست‌ كه‌ گاه‌ او را «ازراري‌» ناميده‌اند (سخاوي‌، 11/53). ابن‌ حجّه‌ زندگى‌ ادبى‌ خويش‌ را با شركت‌ در مجلس‌ علماي‌ حماة از جمله‌ شيخ‌ هيتى‌ و عز موصلى‌ آغاز نمود و از محضر آنان‌ بهره‌ها برد و نيز ملازم‌ مجلس‌ علاء قضامى‌ شد تا آنكه‌ در سرودن‌ «زجل‌» و «مواليا» مهارت‌ يافت‌ (همانجا). سپس‌ به‌ سبك‌ كهن‌ روي‌ آورد و در مدح‌ بزرگان‌ حماة قصيده‌ها پرداخت‌ و چون‌ در اين‌ كار شهرتى‌ يافت‌، به‌ دمشق‌ رفت‌ و برهان‌ بن‌ جماعه‌ قاضى‌ شام‌ را در قصيده‌اي‌ شيوا مدح‌ كرد. آنگاه‌ شهرت‌ وي‌ فراگير شد و از آن‌ پس‌ سفرهاي‌ متعدد خود را ميان‌ قاهره‌ و شام‌ آغاز كرد.
در قاهره‌ به‌ وزير ابن‌ مكانس‌ (د 794ق‌/1392م‌) كه‌ خود نيز شاعر بود، پيوست‌ و او را مدح‌ گفت‌. در اين‌ سفر به‌ حضور بسياري‌ از بزرگان‌ نيز از جمله‌ ابن‌ خلدون‌ راه‌ يافت‌ و به‌ مدح‌ آنان‌ پرداخت‌ (ربداوي‌، 43، 44). پس‌ از چندي‌ به‌ شام‌ بازگشت‌ و زمانى‌ به‌ دمشق‌ رسيد كه‌ ظاهر برقوق‌ آن‌ را پس‌ از چندي‌ محاصره‌، به‌ آتش‌ كشيده‌ بود (791ق‌). ابن‌ حجه‌ مشاهدات‌ خود را از شهرِ در آتش‌ سوخته‌ در نامه‌اي‌ بس‌ شورانگيز تحت‌ عنوان‌ ياقوت‌ الكلام‌... براي‌ ابن‌ مكانس‌ وصف‌ كرده‌ است‌ كه‌ بى‌گمان‌ يكى‌ از زيباترين‌ آثار او محسوب‌ مى‌گردد (نك: دنبالة مقاله‌). وي‌ در طول‌ اقامتش‌ در شام‌ به‌ مدح‌ امراي‌ دمشق‌، حِمْص‌ و حماة پرداخت‌ كه‌ از جمله‌اند: علاءالدين‌ ابن‌ ابى‌ البقا قاضى‌ دمشق‌ و امين‌الدين‌ حمصى‌ (ابن‌ حجر، 8/311). در فاصلة سالهاي‌ 801 تا 815ق‌ بارها بين‌ شام‌ و مصر سفر كرد و شاهد بسياري‌ از وقايع‌ از جمله‌ حريق‌ مجدد دمشق‌ توسط تيمور لنگ‌ (نك: ربداوي‌، 46) بود. در 803ق‌ در حلب‌ به‌ خدمت‌ علاّن‌ نايب‌ شهر درآمد. سپس‌ چون‌ علان‌ از بيم‌ سلطان‌ فراري‌ شد، وي‌ مدتى‌ در خفا زيست‌، ليكن‌ با وساطت‌ صدرالدين‌ ابن‌ آدمى‌ به‌ خدمت‌ نايب‌ دمشق‌ شيخ‌ محمودي‌ درآمد. آنگاه‌ دمرداش‌ را كه‌ در طرابلس‌ بر فرنگان‌ پيروز شده‌ بود، مدح‌ گفت‌ و بر اثر آن‌، به‌ دمشق‌ رفت‌ و كار كتابت‌ ديوان‌ او را به‌ عهده‌ گرفت‌. در 813ق‌ كه‌ الملك‌ الناصر به‌ دمشق‌ وارد مى‌شد، دوباره‌ مدتى‌ پنهان‌ شد و در 814ق‌ به‌ حلب‌ رفت‌. بى‌گمان‌ طى‌ همين‌ سالها بود كه‌ وي‌ فرصت‌ تأليف‌ و تصنيف‌ يافت‌ (همو، 46- 48).
پس‌ از قتل‌ فرج‌ برقوق‌ در 815ق‌/1412م‌ چون‌ شيخ‌ محمودي‌، با نام‌ المؤيد ابوالنصر زمام‌ امور را در قاهره‌ به‌ دست‌ گرفت‌، ابن‌ حجه‌ را همراه‌ خويش‌ به‌ آن‌ ديار برد و نديم‌ و شاعر مخصوص‌ خود ساخت‌ و سپس‌ بر مناصب‌ عالى‌ برگماشت‌. بدين‌ سان‌، ابن‌ حجه‌ اعتباري‌ فراوان‌ و ثروتى‌ كلان‌ فراهم‌ آورد (نك: قريشى‌، 12-13). ابن‌ حجه‌ نمونه‌اي‌ از نامه‌هاي‌ خود را كه‌ در همين‌ روزگار نوشته‌ و مربوط به‌ 819ق‌/1416م‌ است‌، در كتاب‌ ثمرات‌ الاوراق‌ نقل‌ كرده‌ است‌ (ص‌، 346-347). پس‌ از چندي‌ ابن‌ حجه‌ متصدي‌ ديوان‌ انشا در دربار ملك‌ مؤيد شد (ابن‌ حجر، 8/311؛ سخاوي‌، 11/54؛ ابن‌ اياس‌، 2/155). ابن‌ حجه‌ را به‌ حكم‌ وظايفى‌ كه‌ داشت‌، غالباً در التزام‌ ركاب‌ ملك‌ مى‌يابيم‌. در سفري‌ كه‌ ملك‌ به‌ بلاد روم‌ كرد، وي‌ شرح‌ سفر و فتوحات‌ سلطان‌ را در شمال‌ شام‌ و آسياي‌ صغير به‌ نثري‌ نسبتاً مغلق‌ و مسجع‌ شرح‌ داده‌ كه‌ در ثمرات‌ الاوراق‌ (ص‌ 370-380) مى‌توان‌ يافت‌. البته‌ در اكثر اين‌ موفقيتها كه‌ نصيب‌ ابن‌ حجه‌ مى‌شد، نبايد تأثير قاضى‌ ناصرالدين‌ بارزي‌ را فراموش‌ كرد (سخاوي‌، همانجا). وي‌ كه‌ خود منشى‌ مخصوص‌ سلطان‌ بود، ابن‌ حجه‌ را تا مقام‌ شيخوخت‌ ادباي‌ مصر بركشيد (ابن‌ اياس‌؛ همانجا). ابن‌ حجه‌ در خزانة الادب‌ (ص‌ 2) صريحاً به‌ اين‌ مسأله‌ اعتراف‌ مى‌كند و وي‌ را مشوق‌ خويش‌ مى‌شمارد.
ابن‌ حجه‌ با همة خوش‌ خلقى‌ و جوانمردي‌، بسيار مغرور و متكبر بود و در ديگر شعرا به‌ چشم‌ شاگردان‌ خويش‌ مى‌نگريست‌ و سرقتهاي‌ ادبى‌ ايشان‌ را آشكار مى‌ساخت‌ و بدين‌ سان‌ موجب‌ رنجش‌ و آزار آنان‌ مى‌گرديد. از اين‌ رو همينكه‌ بزرگ‌ترين‌ حامى‌ او يعنى‌ ملك‌ مؤيد در 830ق‌/1427م‌ درگذشت‌، شاعران‌ كه‌ كينة وي‌ را به‌ دل‌ داشتند، فرصت‌ را غنيمت‌ شمرده‌، به‌ هجو او پرداختند و در هجاهاي‌ خويش‌ از هيچ‌ سخن‌ گزنده‌اي‌ فروگذار نكردند و حتى‌ خضاب‌ بستن‌ او را در كهنسالى‌، به‌ باد ريشخند گرفتند.
دگرگونى‌ احوال‌ شاعر موجب‌ شد كه‌ حتى‌ دوستان‌ و ياران‌ كهن‌ از او روي‌ برتابند. مثلاً نواجى‌ (صاحب‌ حلية الكميت‌ كه‌ اشعار بسياري‌ از او نقل‌ كرده‌ است‌) همة مراتب‌ مودتى‌ را كه‌ با او داشت‌، فراموش‌ كرده‌ كتاب‌ الحجة فى‌ سرقات‌ ابن‌ حجة را در انتقاد از او تأليف‌ كرد (سخاوي‌، 11/54 - 55؛ ابن‌ اياس‌، 2/156). ابن‌ حجه‌ كه‌ عرصة حيات‌ را بر خود تنگ‌ مى‌ديد، به‌ ناچار در 830ق‌ قاهره‌ را ترك‌ گفت‌ و به‌ زادگاه‌ خود بازگشت‌ و باقى‌ عمر را در كار علم‌ و ادب‌ سپري‌ كرد (ابن‌ حجر، 8/311). ابن‌ حجه‌ با آنكه‌ در حماة از زندگى‌ آسوده‌اي‌ برخوردار بود، باز در اواخر عمر در روزگاري‌ كه‌ كمال‌ الدين‌ ابن‌ بارزي‌ رياست‌ ديوان‌ انشا را به‌ عهده‌ گرفت‌، مقدمات‌ بازگشت‌ به‌ قاهره‌ را مهيا ساخت‌، اما اجل‌ مهلتش‌ نداد و در زادگاه‌ خويش‌ از دنيا رفت‌ (سخاوي‌، همانجا) و به‌ قول‌ صابونى‌ در تاريخ‌ حماة او را در نزديكى‌ باب‌ جسر به‌ خاك‌ سپردند (زركلى‌، 2/67، حاشية 2) و بقاياي‌ آرامگاهش‌ تا اواخر سدة 13ق‌/19م‌ هنوز باقى‌ بود (همانجا). ابن‌ حجه‌ در تمامى‌ دوران‌ حيات‌ خود مجالست‌ و مصاحبت‌ علما را ترك‌ نكرد و نيز بسياري‌ از بزرگان‌ علم‌ از محضر وي‌ بهره‌ بردند. ابن‌ حجر از ملاقتهاي‌ مكرر خود با وي‌ در 836ق‌ و محبت‌ و صداقتى‌ كه‌ ميانشان‌ بود، ياد مى‌كند و متذكر مى‌شود كه‌ در حماة كتب‌ و اشعار و شروح‌ بسياري‌ را از او استماع‌ كرده‌ است‌. ابن‌ خطيب‌ ناصريه‌ نيز كه‌ وي‌ را امام‌ ادباي‌ زمان‌ معرفى‌ مى‌كند به‌ مراتب‌ دوستى‌ و مذاكراتى‌ كه‌ در ادب‌ و تاريخ‌ ميانشان‌ جريان‌ داشته‌ است‌، اشاره‌ مى‌كند (ابن‌ حجر، 8/311؛ سخاوي‌، 11/54) و مقريزي‌ نيز مى‌گويد كه‌ نخستين‌ بار ابن‌ حجه‌ را در 812ق‌/1409م‌ در دمشق‌ ديده‌ است‌ و سپس‌ مقداري‌ از اشعارش‌ را نقل‌ مى‌كند (همو، 11/55).
بى‌ترديد ابن‌ حجه‌ را مى‌توان‌ يكى‌ از بزرگ‌ترين‌ شعرا و ادباي‌ دورة مماليك‌ به‌ شمار آورد. وي‌ از جمله‌ كسانى‌ است‌ كه‌ شيوة زجل‌ و مواليا را در شرق‌ رونق‌ بخشيد. اشعار او آينة تمام‌ نماي‌ ادبيات‌ اين‌ دوره‌ است‌. عنايت‌ خاص‌ به‌ صنايع‌ لفظى‌ كه‌ از ويژگيهاي‌ اين‌ روزگار است‌. به‌ نحو بارزي‌ در آثار وي‌ پديدار است‌. يكى‌ از فنونى‌ كه‌ بسيار مورد توجه‌ او بوده‌، همانا مخمس‌ كردن‌ قصايد مشهور است‌، از جمله‌ مشهورترين‌ تخميسات‌ وي‌ تخميس‌ «الاسماء الحسنى‌» - عينية مشهور سهيلى‌ - است‌ I/312) و ديگر تخميس‌ «بُردة» بوصيري‌ (بلوشه‌، شم 6072 ؛ شورا، 7/245) و تخميس‌ قصيدة عبدالقادر گيلانى‌ با عنوان‌ «رشف‌ المنهلين‌ فى‌ تخميس‌ ابيات‌ الشيخ‌ عبدالقادر الكيلانى‌» II/19) .(GAL, از جمله‌ معارضات‌ وي‌ بديعية معروف‌ اوست‌ كه‌ در معارضه‌ با بديعيان‌ صفى‌الدين‌ حلى‌ و عزالدين‌ موصلى‌ سروده‌ است‌. برخى‌ از نويسندگان‌ متأخر و معاصر در عين‌ ستايش‌ شعر او، بر خلاف‌ گذشتگان‌، آن‌ را خالى‌ از تكلف‌ و تصنع‌ نمى‌دانند (نك: شوكانى‌، 1/165؛ فروخ‌، 3/840)، اما نثر او را به‌ شيوايى‌ و استواري‌ ستوده‌ و برتر از شعرش‌ شمرده‌اند (همانجاها؛ شكر، 1/123). كثرت‌ نسخ‌ خطى‌ و عناوين‌ متعدد مؤلفات‌ ابن‌ حجه‌ دليل‌ روشنى‌ بر اقبال‌ مردمان‌ به‌ آثار اوست‌. تبحر او در علوم‌ و فنون‌ مختلف‌ ادب‌ قابل‌ توجه‌ و تعمق‌ است‌. با اينهمه‌ هيچ‌ ابايى‌ از «سرقت‌ ادبى‌» نداشت‌ چنانكه‌ پيش‌ از اين‌ به‌ الحجة فى‌ سرقات‌ ابن‌ حجة اشاره‌ شد. قريشى‌ مصحح‌ كتاب‌ بلوغ‌ الامل‌ او در مقدمه‌ (ص‌ 29-33) اشاراتى‌ به‌ سرقتهاي‌ وي‌ در زمينة از جال‌ِ ديگر شاعران‌ كرده‌ است‌.
آثار متعدد او برخى‌ به‌ چاپ‌ رسيده‌ و بسياري‌ از آنها هنوز به‌ صورت‌ نسخ‌ خطى‌ در كتابخانه‌هاي‌ مختلف‌ دنيا پراكنده‌ است‌. وي‌ علاوه‌ بر تأليف‌، به‌ جمع‌آوري‌ اشعار ديگر شعرا، تلخيص‌ كتب‌ و شرح‌ قصايد معروف‌ نيز پرداخته‌ است‌ (نك: I/33 .(GAL,
آثار چاپى‌:
1. بديعيه‌، قصيده‌اي‌ است‌ شامل‌ 143 بيت‌ كه‌ با وزن‌ و قافية قصيدة مشهور «بردة» بوصيري‌ و چنانكه‌ اشاره‌ شد، در معارضه‌ با بديعيه‌هاي‌ معاصرانش‌ صفى‌الدين‌ حلى‌ و عزالدين‌ موصلى‌ سروده‌ شده‌ است‌. اگر چه‌ ابن‌ حجه‌ از جهت‌ صدق‌ نيت‌ در مدح‌ پيامبر و قدرت‌ بيان‌ و قوت‌ تركيبها و استعمال‌ فنون‌ بلاغى‌، به‌ پاية بوصيري‌ نمى‌رسد (فروخ‌، 3/840)، اما از جهت‌ روانى‌ و سلاست‌، با وجود برخى‌ تكلفها، بر دو قصيده‌ سابق‌ الذكر تقدم‌ دارد (ضيف‌، 362-363). وي‌ اين‌ قصيده‌ را كه‌ به‌ درخواست‌ ناصرالدين‌ بارزي‌ (ابن‌ حجه‌، خزانة الادب‌، 2) سروده‌ و حاوي‌ 136 نوع‌ از انواع‌ صنايع‌ بديعى‌ است‌. «تقدم‌ ابن‌ بكر» ناميده‌ است‌ (قريشى‌، 25). ابن‌ حجه‌ خود دو شرح‌ بر اين‌ قصيده‌ نوشته‌ است‌ كه‌: يكى‌ شرح‌ مختصر قصيده‌ با نام‌ ثبوت‌ الحجة كه‌ برخى‌ «تقدم‌ ابى‌بكر» را نام‌ همين‌ شرح‌ مختصر دانسته‌اند (فروخ‌، همانجا) و ديگري‌ شرح‌ مفصل‌ قصيده‌ با نام‌ خزانة الادب‌ و غاية الارب‌ در 3 جلد (نك: دنبالة مقاله‌). بديعيه‌ بارها به‌ چاپ‌ رسيده‌ است‌. در باب‌ اين‌ اثر كتب‌ بسياري‌ تأليف‌ شده‌ كه‌ از جمله‌ مى‌توان‌ به‌ كتابهاي‌ زير اشاره‌ كرد: كتاب‌ اقامة الحجة على‌ التقى‌ ابن‌ حجة تأليف‌ ابوبكر بن‌ شهاب‌ حصري‌ كه‌ در آن‌ به‌ تكلفهاي‌ بديعيه‌ و ركاكت‌ آن‌ مى‌پردازد؛ كتاب‌ الحجة على‌ من‌ زاد على‌ ابن‌ حجة تأليف‌ عثمان‌ بك‌ حيانى‌ جليلى‌ (د 1245ق‌/1829م‌). عثمان‌ بك‌ با آنكه‌ اعتراف‌ مى‌كند ابن‌ حجه‌ ديگر مسأله‌اي‌ در علوم‌ بديع‌ باقى‌ نگذاشته‌ (نك: قريشى‌، 21)، باز سعى‌ مى‌كند بر شمار صنايع‌ بديعى‌ بيفزايد. اين‌ كتاب‌ به‌ كوشش‌ محمد صديق‌ جليلى‌ در موصل‌ (1351ق‌/ 1932م‌) به‌ چاپ‌ رسيده‌ است‌؛ العقد البديع‌ فى‌ فن‌ البديع‌ تأليف‌ خوري‌ بولس‌ عواد كه‌ در واقع‌ شرحى‌ است‌ بر آن‌ قصيده‌. اين‌ كتاب‌ در 1881م‌ در بيروت‌ به‌ چاپ‌ رسيده‌ است‌.
2. بلوغ‌ الامل‌ فى‌ فن‌ الزجل‌، يكى‌ از معدود كتابهايى‌ است‌ كه‌ به‌ شعر عاميانة عرب‌ پرداخته‌ است‌. اين‌ اثر با آنكه‌ از 100 صفحه‌ تجاوز نمى‌كند، يكى‌ از مهم‌ترين‌ منابع‌ پژوهش‌ در «زجل‌»، «قوما»، «كان‌ ماكان‌» و احياناً «مواليا» است‌. وي‌ در اين‌ كتاب‌ به‌ روش‌ صفى‌الدين‌ حلى‌ در العاطل‌ الحالى‌ و المرخص‌ الغالب‌ كه‌ زجل‌ سرايان‌ شام‌ را معرفى‌ كرده‌، به‌ ذكر زجل‌ گويان‌ مصر مى‌پردازد. او بارها به‌ كتاب‌ حلى‌ استناد كرده‌ و گاه‌ مطالب‌ او - و حتى‌ زجل‌ ديگران‌ - را به‌ خود نسبت‌ مى‌دهد (همو، 29-33). وي‌ ابن‌ قزمان‌ را مخترع‌ زجل‌ دانسته‌ (ابن‌ حجه‌، بلوغ‌، 52) و بارها به‌ او و شعرش‌ استناد كرده‌ است‌. اين‌ كتاب‌ در دمشق‌ به‌ كوشش‌ رضا محسن‌ قريشى‌ در 1974م‌ به‌ چاپ‌ رسيده‌ است‌.
3. تأهيل‌ الغريب‌، ذيلى‌ است‌ بر كتاب‌ ثمرات‌ الاوراق‌ كه‌ در ترتيب‌ موضوعات‌ با اين‌ كتاب‌ هماهنگ‌ است‌. واندك‌ (ص‌ 486) اشتباهاً تأهيل‌ را منسوب‌ به‌ ابراهيم‌ احدب‌ - مؤلف‌ ديگر ذيل‌ كتاب‌ - مى‌داند. اين‌ ذيل‌ يك‌ بار در 1292ق‌ در حاشية المستطرف‌ و بار ديگر در 1300ق‌ در حاشية ثمرات‌ الاوراق‌ به‌ چاپ‌ رسيده‌ است‌.
4. ثمرات‌ الاوراق‌. ابن‌ حجه‌ در ضمن‌ اين‌ كتاب‌ حكايات‌ و نوادري‌ را كه‌ معمولاً در مجالس‌ و محافل‌ نقل‌ مى‌كنند، جمع‌آوري‌ كرده‌، از اين‌ رو مطالب‌ كتاب‌ او را منتخباتى‌ از اخبار، گلچينى‌ از اشعار، گزيده‌اي‌ از رسايل‌ و سفرنامه‌ها كه‌ از كتابهاي‌ ادب‌ و تاريخ‌ برگرفته‌ شده‌ تشكيل‌ مى‌دهد. در مطاوي‌ اين‌ كتاب‌ نكات‌ بسيار مفيدي‌ در زمينه‌هاي‌ تاريخى‌ فراهم‌ آمده‌ است‌. از ميان‌ سفرنامه‌هايى‌ كه‌ در اين‌ اثر آمده‌ است‌، دو سفرنامه‌ را او خود نوشته‌ است‌: يكى‌ سفرنامة روم‌ در ملازمت‌ ملك‌ مؤيد است‌ و ديگري‌ به‌ صورت‌ نامه‌اي‌ است‌ خطاب‌ به‌ ابن‌ مكانس‌ در وصف‌ شهر دمشق‌ (نك: ذيل‌ رسالة ياقوت‌ الكلام‌ در همين‌ مقاله‌). ظاهراً همين‌ نامه‌ سبب‌ شده‌ است‌ كه‌ بروكلمان‌ به‌ خطا موضوع‌ اين‌ نامه‌ را بر كل‌ كتاب‌ تعميم‌ دهد و آن‌ را شرح‌ سفر ابن‌ حجه‌ از قاهره‌ به‌ دمشق‌ و وصف‌ اين‌ دو ديار بداند (نك: 2 EI). اين‌ كتاب‌ داراي‌ دو ذيل‌ است‌ كه‌ يكى‌ توسط ابراهيم‌ احدب‌ و ديگري‌ توسط خود ابن‌ حجه‌ و با عنوان‌ تأهيل‌ الغريب‌ - كه‌ پيش‌ از اين‌ بدان‌ اشاره‌ شده‌ - تأليف‌ شده‌ است‌. اين‌ كتاب‌ بارها در قاهره‌ به‌ چاپ‌ رسيده‌ كه‌ از آن‌ جمله‌ است‌ چاپ‌ 1971م‌، به‌ كوشش‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهيم‌؛ در 1972م‌ نيز گزيده‌اي‌ از اين‌ كتاب‌ توسط يعقوب‌ عبدالنبى‌ و به‌ كوشش‌ حامد عبدالقادر در قاهره‌ به‌ چاپ‌ رسيد.
5. خزانة الادب‌ و غاية الارب‌، شرح‌ مفصل‌ ابن‌ حجه‌ بر بديعية خود اوست‌. شايد بتوان‌ اين‌ شرح‌ و نيز قصيدة بديعيه‌ را مهم‌ترين‌ اثر ابن‌ حجه‌ و موجب‌ شهرت‌ او به‌ شمار آورد. خزانة الادب‌ بى‌گمان‌ در نوع‌ خود كامل‌ترين‌ و مشروح‌ترين‌ كتب‌ در زمينة علوم‌ بلاغى‌ است‌ (شوكانى‌، 1/165) و علاوه‌ بر شرح‌ ابيات‌ قصيده‌، حاوي‌ شواهد شعري‌ بسياري‌ نيز هست‌. ابن‌ حجه‌ كه‌ در 826ق‌/1423م‌ تأليف‌ اين‌ شرح‌ را به‌ پايان‌ برده‌، تنها به‌ نقل‌ شواهد بسنده‌ نمى‌كند، بلكه‌ بسياري‌ از آنها را در ترازوي‌ انتقاد نهاده‌ و نقاط قوت‌ و ضعف‌ هر يك‌ را باز مى‌نمايد. وي‌ علاوه‌ بر اين‌ شواهد، انبوهى‌ از آثار منظور يا منثور خود را در لابه‌لاي‌ كتاب‌ گنجانده‌ است‌ و از آنجا كه‌ كتاب‌ شامل‌ بسياري‌ از آثار شاعران‌ گمنام‌ آن‌ عصر و اواخر دورة ايوبى‌ است‌، از اين‌ جهت‌ نيز خالى‌ از فايده‌ نيست‌ (ضيف‌، 363). اين‌ كتاب‌ همراه‌ با بديعيه‌ بارها به‌ چاپ‌ رسيده‌ كه‌ از آن‌ جمله‌ است‌ چاپ‌ بولاق‌ (1857م‌ و 1304ق‌/1887م‌) همراه‌ با رسائل‌ بديع‌الزمان‌.
6. ديوان‌، مجموعة قصايد ابن‌ حجه‌ كه‌ بيشتر شامل‌ مدح‌ است‌ و به‌ صنايع‌ بديعى‌ به‌ خصوص‌ توريه‌ آكنده‌ است‌. آن‌ را گاه‌ الديوان‌ الحموي‌ و گاه‌ جَنَى‌ الجنّتين‌ و گاهى‌ نيز الثمرات‌ الشهية فى‌ الفواكه‌ الحموية خوانده‌اند. سخاوي‌ (8/54) اين‌ عناوين‌ گوناگون‌ را - علاوه‌ بر ديوان‌ - دو كتاب‌ مستقل‌ پنداشته‌ است‌، اما چاپها و نسخه‌هاي‌ موجود دلالت‌ بر كتاب‌ واحدي‌ دارد. ابن‌ حجه‌ علاوه‌ بر بزرگان‌ دولت‌، قصايدي‌ نيز در مدح‌ حضرت‌ پيامبر (ص‌) سروده‌ است‌. اين‌ ديوان‌ علاوه‌ بر جنبة ادبى‌ از جهت‌ وقايع‌ تاريخى‌ نيز داراي‌ ارزش‌ ويژه‌اي‌ است‌. در ديوان‌ علاوه‌ بر قصايد او دو قصيده‌ از ابن‌ نباته‌ و احمد بن‌ يهودا و همچنين‌ مطالبى‌ از ابن‌ نباته‌، قيراطى‌، حلى‌ و صفدي‌ به‌ چشم‌ مى‌خورد كه‌ ابن‌ حجه‌ به‌ جهت‌ معارضه‌ و بيان‌ تسلط خويش‌ به‌ ذكر آنها پرداخته‌، همين‌ مسالة حاجى‌ خليفه‌ (1/607) و به‌ تبع‌ وي‌ برخى‌ از معاصران‌ را بر آن‌ داشته‌ كه‌ جنى‌ الجنتين‌ را جُنگ‌ گونه‌اي‌ از مدايح‌ او و ديگران‌ بپندارند. اشعار پراكندة او توسط نواجى‌ و با عنوان‌ «الزوائد المصرية» به‌ ديوان‌ افزوده‌ شده‌ است‌. اين‌ كتاب‌ در دمشق‌ (1929م‌) چاپ‌ شده‌ است‌ (نك: نقشبندي‌، 137؛ ربداوي‌، 59 -63).
7. كشف‌ اللثام‌ عن‌ وجه‌ التورية و الاستخدام‌. در اين‌ كتاب‌ از فن‌ توريه‌ و انواع‌ آن‌ بحث‌ شده‌ و مؤلف‌ برخى‌ از اشعار خود را نيز كه‌ متضمن‌ توريه‌ است‌ در كتاب‌ وارد كرده‌ است‌. اين‌ كتاب‌ در بيروت‌ (1312ق‌/1894م‌) به‌ چاپ‌ رسيده‌ است‌.
8. ياقوت‌ الكلام‌ فيما ناب‌ الشام‌، عنوان‌ نامه‌اي‌ است‌ كه‌ براي‌ ابن‌ مكانس‌ نوشته‌ و با اسلوب‌ پر تكلف‌ و پرتصنع‌ خويش‌ مشاهداتش‌ را از شهر ماتم‌ گرفته‌ و ويران‌ شده‌ وصف‌ كرده‌ است‌ (نك: ثمرات‌ الاوراق‌ در همين‌ مقاله‌). بروكلمان‌ از اين‌ نامه‌ با عنوان‌ رسالة لابن‌ مكانس‌ ياد كرده‌ است‌. اين‌ اثر در 1956م‌ به‌ طور مستقل‌ در مجلة المجمع‌ العلمى‌ العربى‌ (شم 31) در دمشق‌ به‌ چاپ‌ رسيده‌ است‌. از ابن‌ حجه‌ چند رساله‌ به‌ صورت‌ چاپى‌ نيز در دست‌ است‌ كه‌ در كتابهاي‌ مختلف‌ او مندرج‌ است‌ (نك: قهوة الانشاء در همين‌ مقاله‌).
آثار خطى‌: قهوة الانشاء، مجموعة نامه‌ها و مكاتبات‌ رسمى‌ (ديوانيات‌) و غير رسمى‌ (اخوانيات‌) معاصران‌ اوست‌ كه‌ حاصل‌ دوران‌ اشتغال‌ او در دولت‌ سلطان‌ سيف‌الدين‌ مؤيد است‌. اين‌ مجموعه‌ علاوه‌ بر نامه‌هاي‌ ملك‌ مؤيد و ملك‌ ظاهر، نامه‌هاي‌ بسياري‌ از اشراف‌ و بزرگان‌ و قضات‌ و رؤساي‌ مصر را نيز در بردارد و به‌ همين‌ جهت‌ مى‌تواند نمونة جالبى‌ از انشا و ادب‌ آن‌ دوره‌ باشد. اين‌ كتاب‌ كه‌ علاوه‌ بر جنبة ادبى‌، حاوي‌ فوايد تاريخى‌ بسياري‌ نيز هست‌، تا آنجا كه‌ اطلاع‌ داريم‌، هنوز به‌ چاپ‌ نرسيده‌، اما محقق‌ كتاب‌ اسماء الكتب‌ در حاشية كتاب‌ اظهار مى‌دارد كه‌ مشغول‌ تحقيق‌ كتاب‌ است‌ (تونجى‌، 234؛ دربارة نسخ‌ خطى‌ كتاب‌، نك: II/19 .(GAL,
از جمله‌ رسايل‌ اخوانى‌ وي‌ مى‌توان‌ به‌ اين‌ رساله‌ها اشاره‌ كرد: الرسالة البحرية كه‌ هنگام‌ فرار از طرابلس‌ به‌ مصر براي‌ بدرالدين‌ دمامينى‌ انشا نمود؛ رسالة السكين‌ كه‌ در بيان‌ قدرت‌ وي‌ در كتابت‌ و در وصف‌ چاقو (سكّين‌) است‌؛ رسالة وفاء النيل‌، تأليف‌ در 819ق‌ در معارضه‌ با قاضى‌ فاضل‌ و ابن‌ نباته‌. اين‌ رسايل‌ در ذيل‌ كتب‌ مختلف‌ ابن‌ حجه‌ چون‌ ثمرات‌ الاوراق‌، تأهيل‌ الغريب‌ و ... به‌ چاپ‌ رسيده‌ است‌.
از تأليفات‌ ديگر وي‌ منتخباتى‌ است‌ كه‌ از آثار منظوم‌ ديگران‌ ترتيب‌ داده‌ است‌، بدين‌ شرح‌: 1. تحرير القيواطى‌، گزيده‌هايى‌ از ديوان‌ قيراطى‌؛ 2. تغريد الصادح‌، مختاراتى‌ است‌ از ارجوزة بلند ابن‌ هباريه‌ با عنوان‌ «الصادح‌ و الباغم‌»؛ 3. زاوية شيخ‌ الشيوخ‌، گلچينى‌ از زيباترين‌ توريه‌هاي‌ شيخ‌ الشيوخ‌ حماة عبدالعزيز انصاري‌ است‌ كه‌ ابن‌ حجه‌ آن‌ را در «زاويه‌اي‌» از كشف‌ اللثام‌ تحت‌ همين‌ عنوان‌ گردآورده‌ است‌.
همچنين‌ بسياري‌ از نسخ‌ خطى‌ ديگر كتابهاي‌ او در كتابخانه‌هاي‌ جهان‌ پراكنده‌اند كه‌ عبارتند از: 1. ازهار الانوار، مجموعه‌اي‌ از ظرائف‌ و نوادر؛ 2. بلوغ‌ المراد من‌ الحيوان‌ و النبات‌ و الجماد، مزيت‌ اين‌ كتاب‌ بر كتب‌ مشايه‌ چون‌ الحيوان‌ جاحظ و حياة الحيوان‌ الكبري‌ نوشتة دميري‌، شمول‌ كتاب‌ بر نباتات‌ و جمادات‌ است‌ كه‌ قبل‌ از آن‌ سابقه‌ نداشته‌ است‌؛ 3. بلوغ‌ المرام‌ من‌ سيرة ابن‌ هشام‌ و الروض‌ الا´نف‌ و الاعلام‌ (طلس‌، شم 511) كه‌ تلخيصى‌ از سيرة ابن‌ هشام‌ به‌ طور خاص‌ و الروض‌ الا´نف‌ سهيلى‌ و الاعلام‌ قرطبى‌ است‌؛ 4. مجري‌ السوابق‌، جنگى‌ است‌ از اشعار متقدمين‌ و معاصرين‌ وي‌ در وصف‌ اسب‌؛ 5. ملتقطات‌، كتابى‌ است‌ در وصف‌ خلقت‌ و مخلوقات‌. نسخه‌اي‌ از آن‌ در كتابخانة برلين‌ (شم 1393) موجود است‌ (نك: آلوارت‌، ؛ II/186 ربداوي‌، 58)؛ 6. بيوت‌ العشرة، مجموعه‌اي‌ است‌ شامل‌ 10 قصيده‌، 5 قصيده‌ از ابن‌ نباته‌ و 5 قصيده‌ ديگر از ابن‌ حجه‌، كه‌ در معارضه‌ با 5 قصيدة نخست‌ سروده‌ شده‌ است‌ (نك: دوسلان‌، شم .(3387 خطبة كتاب‌ در نسخة خطى‌ قهوة الانشاء موجود است‌ (ربداوي‌، 68) و امكان‌ دارد همان‌ كتابى‌ باشد كه‌ سخاوي‌ (11/54) با عنوان‌ ثبوت‌ العشرة از آن‌ ياد كرده‌ است‌؛ 7. قبول‌ البينات‌، شامل‌ 3 قصيده‌ است‌ كه‌ به‌ ترتيب‌ هر يك‌ در معارضه‌ با ديگري‌ سروده‌ شده‌ است‌ و شامل‌قصيده‌اي‌ از جمال‌الدين‌ ابن‌ نباته‌، برهان‌ الدين‌ قيراطى‌ و ابن‌ حجه‌ است‌.
مجموعه‌اي‌ از ازجال‌ وي‌ نيز در كتابخانة ظاهرية دمشق‌ موجود است‌ (قريشى‌، 26) و برخى‌ از اشعار او نيز در مجموعه‌هاي‌ شعري‌ به‌ صورت‌ نسخ‌ خطى‌ نگهداري‌ مى‌شود (نك: نقشبندي‌، 540 -541، 542). همچنين‌ در بين‌ تأليفات‌ او از اثري‌ به‌ نام‌ امان‌ الخائفين‌ من‌ امّة سيد المرسلين‌ نام‌ برده‌ شده‌ است‌ (حاجى‌ خليفه‌، 1/166؛ بغدادي‌، 1/124) كه‌ به‌ نظر مى‌رسد، همان‌ قصيدة ميمية «امان‌ الخائف‌» در مدح‌ حضرت‌ رسول‌ (ص‌) موجود در ديوان‌ باشد (نك: ربداوي‌، 61) و نيز بروق‌ الغيث‌ الذي‌ انسجم‌ فى‌ شرح‌ لامية العجم‌؛ بياض‌ النبات‌؛ السيرة الشيخية (سيرة شيخ‌ مؤيد بن‌ عبدالله‌ حموي‌)؛ لطائف‌ التلطيف‌ كه‌ گزيده‌اي‌ است‌ از آنچه‌ ابن‌ نباته‌ از ديوان‌ ابن‌ حجاج‌ برگرفته‌ بوده‌ و نوادر الادباء كه‌ جنگ‌ گونه‌اي‌ از اشعار متقدمين‌ است‌ (شنطى‌، 1/344)، (براي‌ نسخ‌ خطى‌ كتب‌ ابن‌ حجه‌ نك: II/9 GAL,S, II/18-19; .(GAL,
چند كتاب‌ نيز به‌ وي‌ منسوب‌ است‌ كه‌ عبارتند از: 1. لزفة البيطار فى‌ عقر ابن‌ العطار؛ 2. حديقة زهير؛ 3. قطر النباتين‌؛ 4. ناضج‌ قلاقس‌ (نك: سخاوي‌، 11/54؛ ربداوي‌، 85 -87). همچنين‌ تقريظى‌ نيز بر كتاب‌ حلبة الكميت‌ نواجى‌ نوشته‌ است‌ (سپهسالار، 2/500 -501).
مآخذ: ابن‌ اياس‌، محمد، بدائع‌ الزهور، به‌ كوشش‌ محمد مصطفى‌، قاهره‌، 1404ق‌/ 1984م‌؛ ابن‌ تغري‌ بردي‌، النجوم‌؛ ابن‌ حجر، احمد، انباء الغمر بابناء العمر، به‌ كوشش‌ عبدالوهاب‌ نجاري‌، حيدرآباد دكن‌، 1975م‌؛ ابن‌ حجه‌، ابوبكر، بلوغ‌ الامل‌ فى‌ فن‌ الزجل‌، به‌ كوشش‌ رضا محسن‌ قريشى‌، دمشق‌، 1974م‌؛ همو، ثمرات‌ الاوراق‌، به‌ كوشش‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهيم‌، قاهره‌، 1971م‌؛ همو، خزانة الادب‌، بيروت‌، 1304ق‌؛ بغدادي‌، ايضاح‌؛ تونجى‌، محمد، حواشى‌ بر اسماء الكتب‌ عبداللطيف‌ بن‌ محمد رياضى‌ زاده‌، قاهره‌، 1403ق‌/1983م‌؛ حاجى‌ خليفه‌، كشف‌؛ ربداوي‌، محمود، ابن‌ حجة الحموي‌ شاعراً و ناقداً، دمشق‌، 1402ق‌/1982م‌؛ زركلى‌، اعلام‌؛ سپهسالار، خطى‌؛ سخاوي‌، محمد، الضوء اللامع‌، قاهره‌، 1355ق‌؛ شكر، شاكر هادي‌، تعليقات‌ بر انوار الربيع‌ ابن‌ معصوم‌ مدنى‌، نجف‌، 1388ق‌/1968م‌؛ شنطى‌، عصام‌ محمد، فهرس‌ المخطوطات‌ المقصورة (ادب‌)، قاهره‌؛ شورا، خطى‌؛ شوكانى‌، محمد، البدر الطالع‌، قاهره‌، 1348ق‌؛ ضيف‌، شوقى‌، البلاغة، تطور و تاريخ‌، قاهره‌، دارالمعارف‌؛ طلس‌، محمد اسعد، الكشاف‌ عن‌ مخطوطات‌ خزائن‌ الكتب‌ الاوقاف‌، بغداد، 1372ق‌/ 1953م‌؛ فروخ‌، عمر، تاريخ‌ الادب‌ العربى‌، بيروت‌، 1401ق‌/1981م‌؛ قريشى‌، رضا محسن‌، مقدمه‌ و حواشى‌ بر بلوغ‌ الامل‌ (نك: ابن‌ حجه‌ در همين‌ مآخذ)؛ نقشبندي‌، اسامه‌ ناصر، مخطوطات‌ الادب‌ فى‌ المتحف‌ العراقى‌، كويت‌، 1406ق‌/1985م‌؛ وانديك‌، ادوارد، اكتفاء القنوع‌ بما هو مطبوع‌، به‌ كوشش‌ محمد على‌ بيلاوي‌، قاهره‌، 1313ق‌/1896م‌؛ نيز:
Ahlwardt; Blochet, E., Catalogue des manuscrits arabes, Paris, 1925; De Slane , M . , Catalogue des manuscrits arabes , Paris , 1883 - 1895 ; EI 2 ; GAL; GAL,S.
مريم‌ صادقى‌ (رب) 18/3/77
ن‌ * 2 * (رب) 26/3/77