responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : دانشنامه بزرگ اسلامی نویسنده : مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی    جلد : 3  صفحه : 1083
ابن حبيش
جلد: 3
     
شماره مقاله:1083



اِبْن‌ِ حُبَيش‌، ابوالقاسم‌ عبدالرحمان‌ بن‌ محمد بن‌ عبدالله‌ بن‌ يوسف‌ بن‌ ابى‌ عيسى‌ انصاري‌ (504 -584ق‌/1111- 1188م‌). مورخ‌، محدث‌، فقيه‌ و اديب‌ اندلسى‌. حبيش‌ نام‌ دايى‌ وي‌ بوده‌ است‌ (ذهبى‌، سير، 21/119).
وي‌ در المرّيه‌1، در جنوب‌ اندلس‌ زاده‌ شد (ابن‌ ابار، چ‌ كودرا، 3/575). اصل‌ خاندان‌ وي‌ از شارقه‌ از توابع‌ بلنسيه‌2 بوده‌ و جدش‌ عبدالله‌ از آنجا به‌ المريه‌ نقل‌ مكان‌ كرده‌ است‌ (ابن‌ ابار، چ‌ كودرا، 2/573).
تحصيلات‌ مقدماتى‌ را در المريه‌ با فراگيري‌ قرائات‌ از ابوالقاسم‌ احمد بن‌ عبدالرحمان‌ قَصبى‌، ابوالقاسم‌ بن‌ ابى‌ رجاء بلوي‌ و ابوالاصبغ‌ معروف‌ به‌ ابن‌ اليسع‌ و ديگران‌ شروع‌ نمود (همانجا؛ منذري‌، 1/80؛ قس‌: ضبى‌، همانجا) و نزد ابوالقاسم‌ احمد معروف‌ به‌ ابن‌ ورد و ابوالحسن‌ على‌ معروف‌ به‌ ابن‌ نافع‌ فقه‌ آموخت‌ و از دو نفر اخير و ابومحمد عبدالحق‌ بن‌ غالب‌ محاربى‌ و ابومحمد عبدالله‌ بن‌ على‌ رُشاطى‌ و ابوالحسن‌ بن‌ معدان‌ و ابوعبدالله‌ محمد بن‌ وضاح‌ و ابوعبدالله‌ محمد معروف‌ به‌ ابن‌ ابى‌ احد عشر و جز آنان‌ حديث‌ شنيد (ابن‌ ابار، چ‌ كودرا، همانجا؛ منذري‌، همانجا). علوم‌ عربيت‌ را از ابوعبدالله‌ محمد بن‌ ابى‌ زيد نحوي‌ فرا گرفت‌ (همانجاها). سپس‌ در نيمة سال‌ 530ق‌/1136م‌ بار سفر قرطبه‌ بست‌ و در آنجا از ابوالحسن‌ يونس‌ بن‌ محمد بن‌ مغيث‌ و ابوعبدالله‌ محمد بن‌ اصبغ‌ ازدي‌ معروف‌ به‌ ابن‌ المناصف‌ و ابوعبدالله‌ جعفر بن‌ محمد بن‌ مكى‌ و ابوبكر محمد بن‌ عبدالله‌ معافري‌ معروف‌ به‌ ابن‌ عربى‌ و جز آنان‌ حديث‌ آموخت‌ و ابوالحسن‌ شريح‌ بن‌ محمد و ابوالوليد ابن‌ بقوه‌ هلالى‌ و ابوبكر عبدالله‌ معروف‌ به‌ ابن‌ مدير و ابوجعفر احمد بن‌ عبدالرحمان‌ بطروجى‌ و ابوالفضل‌ عياض‌ بن‌ موسى‌ بن‌ عياض‌ به‌ وي‌ اجازة روايت‌ دادند و ابوطاهر سلفى‌ نيز از اسكندريه‌ براي‌ وي‌ اجازه‌ نوشت‌ (ابن‌ ابار، چ‌ كودرا، همانجا؛ قس‌: ضبى‌، 358).
پس‌ از حدود 3 سال‌ كه‌ حديث‌ و غريب‌ حديث‌ و جز اينها را فرا گرفت‌ به‌ المريه‌ بازگشت‌ و تا 542ق‌/1147م‌ كه‌ صليبيون‌ شهر را تسخير كردند، در آنجا بود (ابن‌ ابار، همانجا؛ مقري‌، 6/254؛ قس‌: GAL, .(I/421 بنا به‌ نقل‌ مقري‌ (همانجا) ابن‌ حبيش‌ پس‌ از استيلاي‌ صليبيون‌، نزد سليطين‌ (آلفونسوي‌ هفتم‌) رفت‌ و نسبت‌ وي‌ را تا هرقل‌ (هراكليوس‌ امپراتور روم‌ شرقى‌) نقل‌ كرد و در ازاي‌ اين‌ كار، او و خاندان‌ و همراهانش‌ اجازه‌ يافتند بدون‌ پرداخت‌ وجهى‌ از شهر خارج‌ گردند. ابن‌ حبيش‌ ابتدا به‌ مرسيه‌ رفت‌ و ايامى‌ در آنجا ماند. سپس‌ به‌ جزيره‌ شقر3 نزديك‌ بلنسيه‌ رفت‌ و متولى‌ نماز و خطبه‌ و احكام‌ آنجا شد و پس‌ از 12 سال‌ در حدود 556ق‌/ 1161م‌ به‌ مرسيه‌ بازگشت‌ و خطيب‌ مسجد جامع‌ آنجا گرديد و سپس‌ به‌ 575ق‌ به‌ قضاوت‌ در آن‌ ديار گمارده‌ شد (ابن‌ ابار، چ‌ كودرا، 2/573 -574). وي‌ سرانجام‌ پس‌ از مدتى‌ بيماري‌ در مرسيه‌ درگذشت‌ و امير آنجا ابوحفص‌ الرشيد بر جنازه‌اش‌ نماز گزارد (همان‌، 2/575).
دربارة سفرهاي‌ ابن‌ حبيش‌ جز شهرهاي‌ بر شمرده‌ ذكري‌ در منابع‌ ما نيست‌، اما فروخ‌ (5/729) متذكر شده‌ كه‌ سهل‌ بن‌ محمد ازدي‌ غرناطى‌ (د 639ق‌/1242م‌) در مالقه‌ از ابن‌ حبيش‌ كسب‌ علم‌ نموده‌ است‌.
از شاگردان‌ وي‌ علاوه‌ بر آنچه‌ ياد شد مى‌توان‌ از محمد بن‌ محمد بن‌ ابى‌ السداد، ابوالخطاب‌ عمر بن‌ حسن‌ بن‌ على‌ معروف‌ به‌ ابن‌ دحية كلبى‌، محمد بن‌ عبدالعزيز معروف‌ به‌ ابن‌ عياش‌ تجيبى‌، محمد بن‌ على‌ همدانى‌ معروف‌ به‌ ابن‌ البراق‌، محمد بن‌ يوسف‌ بن‌ عبدالله‌ معروف‌ به‌ ابن‌ عياد و ابوبكر محمد بن‌ احمد بن‌ حبون‌ معافري‌ نام‌ برد (ابن‌ ابار، چ‌ عزت‌ عطار، 2/573، 627، 654؛ ابن‌ خطيب‌، 2/483، 488). احمد بن‌ محمد طرسوسى‌، محمد بن‌ ابراهيم‌ بن‌ صلتان‌ و على‌ بن‌ ابى‌ العافية قسطلى‌ و جمعى‌ ديگر نيز از وي‌ روايت‌ كرده‌اند (ذهبى‌، تذكرة الحفاظ، 4/1354) و ابوعلى‌ شلوبين‌ از وي‌ اجازه‌ دريافت‌ كرده‌ است‌ (همانجا).
ابن‌ حبيش‌ ظاهراً پيرو مذهب‌ مالكى‌ بوده‌ است‌. گر چه‌ اين‌ مطلب‌ در منابع‌ قديمى‌ ذكر نشده‌، اما تنبكتى‌ (ص‌ 162- 163) و مخلوف‌ (ص‌ 157) او را در عداد مالكيان‌ آورده‌اند. معلوم‌ نيست‌ چرا حاجى‌ خليفه‌ (2/1460) او را حنفى‌ دانسته‌ است‌. از خصوصيات‌ فردي‌ ابن‌ حبيش‌ مى‌توان‌ قوت‌ حافظة وي‌ را يادآور شد. ابن‌ ابار (چ‌ كودرا، 2/574) گويد: وي‌ زمانى‌ همه‌، يا اكثر تاريخ‌ ابن‌ ابى‌ خيثمه‌ را از برداشته‌ است‌. ابن‌ ابار (همانجا) ابن‌ حبيش‌ را آخرين‌ بازماندة محدثين‌ بزرگ‌ در مغرب‌ معرفى‌ نموده‌ و شاگرد برجستة او، ابوالربيع‌ كلاعى‌ نيز نظير اين‌ تعبير را دارد (ذهبى‌، سير، 21/121). اين‌ سخن‌ شايد اغراق‌آميز جلوه‌ كند، اما با توجه‌ به‌ روند فرهنگ‌ اسلامى‌ در اندلس‌ در يكى‌ دو نسل‌ بعد، چندان‌ نيز دور از حقيقت‌ نيست‌ (قس‌: ابن‌ ابار، چ‌ كودرا، 2/573، كه‌ مى‌گويد ابن‌ حبيش‌ در قرطبه‌ نزد بقاياي‌ علماي‌ آن‌ ديار حديث‌ آموخت‌).
مهم‌ترين‌ اثر ابن‌ حبيش‌ كتاب‌ المغازي‌ يا الغزوات‌ است‌ كه‌ عنوان‌ كامل‌ آن‌ كتاب‌ ذكر الغزوات‌ الضامنة الكافلة و الفتوح‌ الجامعة الحافلة الكائنة فى‌ ايام‌ الخلفاء الائمة الاولى‌ الثلاثة است‌ كه‌ فعلاً دو جزء آن‌ شناخته‌ شده‌ و موجود است‌ ( آلوارت‌، ؛ IX/1222 ورهووه‌، .(VII/176 چنانكه‌ از عنوان‌ كتاب‌ پيداست‌، در آن‌ از لشكركشيهاي‌ فاتحانة مسلمين‌ در ثلث‌ اول‌ قرن‌ اول‌ ق‌ (نيمة اول‌ قرن‌ 7م‌) در ايام‌ حكومت‌ 3 خليفة اول‌ ياد شده‌ است‌. ابن‌ حبيش‌ دستور تأليف‌ اين‌ كتاب‌ را در 575 ق‌/1179م‌ از خليفه‌ الناصر لدين‌ الله‌ يوسف‌ موحّدي‌ گرفت‌. كتاب‌ با ذكر مسير خالد بن‌ وليد به‌ سوي‌ بُزاخة شروع‌ مى‌شود و پس‌ از ذكر جنگها و فتح‌ برقه‌ و مصر و طرابلس‌ و صلح‌ نوبه‌ و غزوة ذات‌ الصّواري‌ جزء اول‌ آن‌ پايان‌ مى‌گيرد. جزء دوم‌ از فتح‌ عراق‌ و صلح‌ احنف‌ با اهل‌ بلخ‌ تا 21ق‌/642م‌ و ورود به‌ سرزمين‌ روم‌ را در بردارد ( آلوارت‌، .(IX/221-222 هونر باخ‌ استفاده‌هاي‌ ابن‌ حبيش‌ را از كتاب‌ الرّدة واقدي‌ كه‌ يك‌ منبع‌ معتبر و قديمى‌ است‌، نشان‌ داده‌ است‌ ( 2 EI). به‌ گفتة كائتانى‌ گرچه‌ ابن‌ حبيش‌ متأخرتر از طبري‌ است‌، اما شايد در اين‌ كتاب‌ از تنها منبع‌ مطمئن‌ براي‌ تايخ‌ رده‌ يعنى‌ كتاب‌ الرّدة واقدي‌، بهتر از طبري‌ استفاده‌ كرده‌ باشد. به‌ گفتة او، ابن‌ حبيش‌ از دو منبع‌ مفقود الاثر ديگر، كتاب‌ يحيى‌ بن‌ سعيد اموي‌ و كتاب‌ يعقوب‌ بن‌ محمد زهري‌، كه‌ اين‌ دومى‌ ناشناخته‌ است‌، نيز بهره‌ برده‌ است‌. دانلوب‌ (ص‌ سؤال‌ مهمى‌ را طرح‌ كرده‌ است‌ مبنى‌ بر اينكه‌ چرا كتاب‌ الغزوات‌ محبوبيت‌ و شهرت‌ لازم‌ را نيافته‌ است‌؟ او پاسخ‌ اين‌ سؤال‌ را از سويى‌ احتمالاً مربوط به‌ همكاري‌ وي‌ با موحدون‌ و از سوي‌ ديگر اتّكاء بر قول‌ محدثين‌ غير قابل‌ اعتماد - بنا به‌ قول‌ ابن‌ دحيه‌ - دانسته‌ است‌. شايد اين‌ مطلب‌ با حوادث‌ بعدي‌ اندلس‌ كه‌ در پنهان‌ ماندن‌ بسياري‌ از گنجينه‌هاي‌ تمدن‌ اسلامى‌ آن‌ ديار نقش‌ مؤثري‌ داشته‌، مرتبط بوده‌ است‌. نكتة ديگر وجود كتابى‌ به‌ نام‌ الاكتفاء فى‌ مغازي‌ رسول‌ الله‌ صلى‌الله‌ عليه‌ و سلم‌ و مغازي‌ الثلاثة الخلفاء از ابوالربيع‌ كلاعى‌ شاگرد ابن‌ حبيش‌ است‌ و اينكه‌ تا چه‌ ميزان‌ اين‌ كتاب‌ در گمنام‌ ماندن‌ و عدم‌ محبوبيت‌ كتاب‌ الغزوات‌ نقش‌ داشته‌، قابل‌ بررسى‌ است‌.
ظاهراً ابن‌ حبيش‌ قصد داشته‌ است‌ بر كتاب‌ الصلة ابن‌ بشكوال‌ تكمله‌اي‌ بنويسد و براي‌ همين‌ منظور خلاصه‌اي‌ از آن‌ تهيه‌ كرده‌، فوايد و تعليقاتى‌ بر آنها افزود. اما خود موفق‌ به‌ عملى‌ كردن‌ مقصود نشد و يادداشتهاي‌ وي‌ به‌ دست‌ ابن‌ ابار افتاد و وي‌ با استفاده‌ از آنها در التكملة خود موارد مذكور را با انتساب‌ به‌ ابن‌ حبيش‌ نقل‌ كرد (ابن‌ ابار، چ‌ كودرا، 2/575؛ نيز نك: پالنسيا، 276).
اثر ديگر ابن‌ حبيش‌ مجموعة كوچكى‌ در القاب‌ است‌ و ابن‌ ابار (همانجا) از نسخه‌اي‌ از آن‌ كه‌ نزد ابوالربيع‌ كلاعى‌ بوده‌ است‌، نام‌ برده‌ و مى‌گويد كه‌ از آن‌ استنساخ‌ كرده‌ است‌، اما تاكنون‌ اثري‌ از آن‌ به‌ دست‌ نيامده‌ است‌.
مآخذ: ابن‌ ابار، محمد، التكملة لكتاب‌ الصلة، به‌ كوشش‌ فرانسيسكو كودرا، مادريد، 1882م‌؛ همان‌ به‌ كوشش‌ عزت‌ عطار حسينى‌، قاهره‌، 1375ق‌؛ ابن‌ خطيب‌ محمد، الاحاطة، به‌ كوشش‌ محمد عبدالله‌ عنان‌، قاهره‌، 1394ق‌/1974م‌؛ باباتنبكتى‌، احمد، «نيل‌ الابتهاج‌» در حاشية الديباج‌ المذهب‌ ابن‌ فرحون‌ يعمري‌، قاهره‌، 1351ق‌؛ پالنسيا، آنخل‌ گونزالس‌، تاريخ‌ الفكر الاندلسى‌، ترجمة حسين‌ مؤنس‌، قاهره‌، 1955م‌؛ حاجى‌ خليفه‌، كشف‌ الظنون‌، استانبول‌، 1943م‌؛ ذهبى‌، محمد، تذكرة الحفاظ، حيدرآباد دكن‌، 1333-1334ق‌؛ همو، سير اعلام‌ النبلاء، به‌ كوشش‌ بشار عواد معروف‌ و محيى‌ هلال‌ السرحان‌، بيروت‌، 1404ق‌/1984م‌؛ ضبى‌، احمد، بغية الملتمس‌، قاهره‌، 1388ق‌/1967م‌؛ فروخ‌، عمر، تاريخ‌ الادب‌ العربى‌، بيروت‌، 1982م‌؛ مخلوف‌، محمد، شجرة النور الزكية، بيروت‌، 1350ق‌؛ مقري‌، احمد، نفح‌ الطيب‌، به‌ كوشش‌ محمد بقاعى‌، بيروت‌، 1406ق‌/1984م‌؛ منذري‌، عبدالعظيم‌، التكملة لوفيات‌ النقلة، به‌ كوشش‌ بشار عواد معروف‌، بيروت‌، 1405ق‌/1985م‌؛ نيز:
Ahlwardt; Caetani, Leone, Annali dell' Islam, Milano, 1907; Dunlop, D.M., X The Spanish Hisrorian Ibn V ubaish n , IRAS, 1941; EI 2 ; GAL; Voorhoeve, P., Handlist of Arabic Manuscripts in the Library of the University of Leiden, Leiden, 1957.
محمدهادي‌ مؤذن‌ جامى‌ (رب) 30 و 31/2/77
(رب) 11/3/77
 

نام کتاب : دانشنامه بزرگ اسلامی نویسنده : مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی    جلد : 3  صفحه : 1083
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست