responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : دانشنامه بزرگ اسلامی نویسنده : مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی    جلد : 3  صفحه : 1081
ابن حبيب، ابو مروان
جلد: 3
     
شماره مقاله:1081



اِبْن‌ِ حَبيب‌، ابومروان‌ عبدالملك‌ بن‌ حبيب‌ بن‌ سليمان‌ سلمى‌ (ح‌ 174- 238 يا 239ق‌/790-852 يا 853م‌)، محدث‌، فقيه‌، اديب‌، نحوي‌، شاعر و نسّابة اندلسى‌. وي‌ از موالى‌ قبيلة سليم‌ (ابن‌ فرضى‌، 1/313) و يا به‌ گفتة ابن‌ حارث‌ از خود قبيلة سليم‌ بوده‌ است‌ (حميدي‌، 2/447). قاضى‌ عياض‌ (3/30) نياي‌ بزرگ‌ او را ربيع‌ بن‌ سليمان‌ ياد كرده‌ است‌. نياكان‌ وي‌ اهل‌ طليطله‌1 بوده‌اند، اما نياي‌ وي‌ سليمان‌ به‌ قرطبه‌ كوچ‌ كرده‌ و پدر او حبيب‌ (د 221ق‌/835م‌) در «فتنة الربض‌» به‌ البيره‌2 مهاجرت‌ كرده‌ است‌ (ابن‌ فرحون‌، 2/8). وي‌ به‌ حبيب‌ عصار شهرت‌ داشته‌ (قاضى‌ عياض‌، 3/31) و از فقيهان‌ قرطبه‌ به‌ شمار مى‌رفته‌ است‌ (ابن‌ حيان‌، 80). تولد ابن‌ حبيب‌ به‌ درستى‌ روشن‌ نيست‌. ذهبى‌ تولد او را پس‌ از 170ق‌/786م‌ دانسته‌ است‌ ( سير، 12/102). درگذشت‌ او را به‌ اختلاف‌ در 232ق‌/846م‌ (ابن‌ قنفذ، 171)؛ يا 4 رمضان‌ 238 (ابن‌ فرضى‌، 1/315؛ حميدي‌، 2/448) نوشته‌اند و حميدي‌ (همانجا) درگذشت‌ او را بنا به‌ قولى‌ 12 ذيحجة 239ق‌ در شهر قرطبه‌ ذكر كرده‌ است‌. ابن‌ حبيب‌ مقدمات‌ علوم‌ را در زادگاه‌ خويش‌ نزد ابوعبدالله‌ صعصعة بن‌ سلام‌ شامى‌، ابومحمد غازي‌ بن‌ قيس‌ و زياد بن‌ عبدالرحمان‌ فرا گرفت‌ (ابن‌ فرضى‌، 1/313) و فقه‌ را نزد يحيى‌ بن‌ يحيى‌ ليثى‌، عيسى‌ ابن‌ دينار از فقيهان‌ بنام‌ اندلس‌ (ابو اسحاق‌، 137) و زياد بن‌ عبدالرحمان‌ شبطون‌ و ديگر اصحاب‌ مالك‌ بن‌ انس‌ در اندلس‌ آموخت‌ و از آنان‌ حديث‌ شنيد (ذهبى‌، العبر، 1/336). سپس‌ براي‌ استماع‌ حديث‌ به‌ مسافرت‌ پرداخت‌ و از اندلس‌ خارج‌ شد (ابن‌ فرضى‌، همانجا)، و در 208ق‌/823م‌ (ذهبى‌، العبر، همانجا) يا در حدود 210ق‌/825م‌ (همو، سير، 12/103) به‌ مكه‌ رفت‌ و پس‌ از مراسم‌ حج‌ به‌ مدينه‌ وارد شد و در حلقه‌هاي‌ درس‌ عالمانى‌ مانند ابومروان‌ عبدالملك‌ ابن‌ ماجشون‌، ابومصعب‌ مطرّف‌ بن‌ عبدالله‌ يساري‌ و ديگران‌ شركت‌ كرد و از آنان‌ حديث‌ شنيد و تأليفات‌ خود را به‌ آنان‌ عرضه‌ كرد (ابواسحاق‌، همانجا؛ حميدي‌، 3/447؛ قاضى‌ عياض‌، 3/31). وي‌ به‌ مصر نيز سفر كرد و از اسد بن‌ موسى‌ و ديگران‌ حديث‌ شنيد. ابن‌ ابى‌ مريم‌ پس‌ از ذكر ورود ابن‌ حبيب‌ به‌ مصر، چگونگى‌ اجازه‌ گرفتن‌ ابن‌ حبيب‌ از اسد بن‌ موسى‌ را بيان‌ داشته‌ است‌ (ابن‌ فرضى‌، 1/313-314). او سرانجام‌ در 210ق‌/825م‌ (قاضى‌ عياض‌، همانجا) و يا در 216ق‌/831م‌ (ابن‌ فرحون‌، 2/8) به‌ اندلس‌ بازگشت‌.
ابن‌ حبيب‌ در 220ق‌/835م‌ زمانى‌ كه‌ در شرق‌ بوده‌ ضمن‌ قصيده‌اي‌ خطاب‌ به‌ خانواده‌اش‌ از دوري‌ از وطن‌ اظهار دلتنگى‌ كرده‌ است‌ (همو، 2/14- 15). از اين‌ قصيده‌ چنين‌ برمى‌آيد كه‌ در اين‌ سال‌ در حجاز بوده‌ است‌. ابن‌ حبيب‌ پس‌ از مراجعت‌ به‌ اندلس‌ در البيره‌ سكنى‌ گزيد و در آنجا به‌ اشاعة حديث‌ پرداخت‌ (قاضى‌ عياض‌، همانجا)، اما ديري‌ نپاييد كه‌ عبدالرحمان‌ بن‌ حكم‌ بن‌ هشام‌ (د 238ق‌/852م‌) امير اموي‌ قرطبه‌ ابن‌ حبيب‌ را به‌ قرطبه‌ فراخواند (ابن‌ فرحون‌، 2/8). بر اساس‌ روايات‌ خشنى‌ (ص‌ 132-133) گويا امير عبدالرحمان‌ او را از گذشته‌ مى‌شناخته‌ و به‌ دانش‌ گستردة وي‌ آگاهى‌ داشته‌ است‌. از اين‌ رو وقتى‌ يحيى‌ بن‌ يحيى‌ ليثى‌ به‌ وي‌ پيشنهاد مى‌كند كه‌ از وجود ابن‌ حبيب‌ استفاده‌ كند، بلافاصله‌ مى‌پذيرد و او را به‌ قرطبه‌ منتقل‌ مى‌سازد (همو، 113) و او و يحيى‌ بن‌ يحيى‌ را در رأس‌ فقيهان‌ قرطبه‌ قرار مى‌دهد (ابن‌ فرحون‌، 2/8 - 9) و مقام‌ و منزلت‌ وي‌ نزد امير زيادتر مى‌شود (ابن‌ حيان‌، 46). مقام‌ علمى‌ و آگاهى‌ گستردة او در فقه‌، حديث‌، ادبيات‌ و ديگر فنون‌ از يك‌ طرف‌ و تقرب‌ بسيار وي‌ نزد امير از سوي‌ ديگر سبب‌ برانگيخته‌ شدن‌ حسادت‌ ديگر فقيهان‌ و عالمان‌ قرطبه‌ حتى‌ يحيى‌ بن‌ يحيى‌ مى‌گردد (همو، 46، 48)، اما با همة اينها هنگامى‌ كه‌ يحيى‌ بن‌ يحيى‌ ليثى‌ متهم‌ مى‌شود كه‌ عليه‌ عبدالرحمان‌ توطئه‌ كرده‌ است‌، ابن‌ حبيب‌ به‌ دفاع‌ از او پرداخته‌ نزد امير از وي‌ به‌ نيكى‌ ياد مى‌كند (همو، 59 -60). او پس‌ از يحيى‌ بن‌ يحيى‌ به‌ رياست‌ فقيهان‌ اندلس‌ رسيد و مدتها در اين‌ مقام‌ بود. عبدالرحمان‌ نيز حرمت‌ او را بسيار مى‌داشت‌ و در هيچ‌ امري‌ از مشورت‌ با وي‌ عدول‌ نمى‌كرد (همو، 46، 48). به‌ اشارة ابن‌ حبيب‌ بود كه‌ در 229ق‌/843م‌ امير ديوار دفاعى‌ اشبيليه‌ را در مقابل‌ هجوم‌ مسيحيان‌ بنا كرد (ابن‌ سعيد، 1/49) و به‌ دسيسة او بود كه‌ عبدالرحمان‌ ابن‌ معمر قاضى‌ را كه‌ برخلاف‌ رأي‌ ابن‌ حبيب‌ حكم‌ كرده‌ بود، از مقام‌ خويش‌ عزل‌ كرد (ابن‌ حبان‌، 55 - 65).
حميدي‌ (2/447) نوشته‌ است‌ كه‌ ابن‌ حبيب‌، مالك‌ بن‌ انس‌ را درك‌ كرده‌ و از او حديثى‌ روايت‌ كرده‌ است‌. ليكن‌ نظر به‌ وفات‌ مالك‌ در 179ق‌/795م‌ در مدينه‌، و ولادت‌ ابن‌ حبيب‌ در 174ق‌ در اندلس‌ اين‌ امر بعيد مى‌نمايد.
به‌ نوشتة مقري‌ (2/6) ابن‌ حبيب‌ عقايد فقهى‌ ويژة خود داشته‌ كه‌ در كتابهاي‌ مالكيان‌ نقل‌ شده‌ است‌، اما ابن‌ فرضى‌ (1/313) معتقد است‌ كه‌ او به‌ علم‌ حديث‌ آگاهى‌ نداشت‌ و صحت‌ و سقم‌ احاديث‌ را نمى‌دانست‌ و سهل‌ انگار بود. ذهبى‌ گويد: ابن‌ حبيب‌ در روايت‌ متقن‌ نبود و احاديث‌ را بى‌محابا نقل‌ مى‌كرد. نقل‌ وي‌ با اجازه‌ و حتى‌ با وِجاده‌ بود و در شناخت‌ اصحاب‌ حديث‌ متحمل‌ رنج‌ و زحمت‌ نمى‌شد و ابوعمر صدفى‌ به‌ نقل‌ از احمد بن‌ خالد نقل‌ كرده‌ كه‌ ابن‌ حبيب‌ دروغگو بوده‌ و دروغ‌ وي‌ در كتاب‌ الواضحة او آشكار شده‌ است‌. ابن‌ عبدالبر نيز گفته‌ است‌ كه‌ مردم‌ زمانش‌ نسبت‌ دروغ‌ به‌ او داده‌اند و ابن‌ حزم‌ نيز او را ضعيف‌ دانسته‌ است‌، اما شكى‌ نيست‌ در اينكه‌ وي‌ صحفى‌ (كسى‌ كه‌ مطالب‌ و احاديث‌ را بدون‌ استاد از روي‌ كتب‌ و صحيفه‌ها مى‌خواند) بوده‌ است‌ (ذهبى‌، سير، 12/103-106)، مقري‌ نيز آگاهى‌ وي‌ به‌ حديث‌ را مسلم‌ نمى‌داند (2/8). پالنسيا (ص‌ 193-194) او را از پيشتازترين‌ مورخان‌ اندلس‌ اسلامى‌ دانسته‌ كه‌ آگاه‌ به‌ شعر، انساب‌، فقه‌، معاجم‌ و طب‌ و بزرگ‌ترين‌ عامل‌ تحول‌ مذهب‌ مردم‌ اندلس‌ به‌ مذهب‌ مالكيه‌ بوده‌ است‌.
ابن‌ حبيب‌ شاعر نيز بوده‌ و ابياتى‌ از وي‌ باقى‌ مانده‌ است‌ (زبيدي‌، 282-283). حميدي‌ (2/449)، ابن‌ خاقان‌ (ص‌ 36-37)، ضبى‌ (ص‌ 366)، قفطى‌ (2/206) و مقري‌ (1/46، 47، 2/6 - 8) نيز اشعاري‌ از او نقل‌ كرده‌اند.
ابن‌ حبيب‌ شاگردان‌ بسياري‌ تربيت‌ كرد و بسياري‌ از بزرگان‌ قرطبه‌ از وي‌ روايت‌ كرده‌اند (قاضى‌ عياض‌، 3/31). او روزانه‌ 30 حلقة درس‌ داشت‌ كه‌ حدود 300 شاگرد نزد او حديث‌، فرائض‌، فقه‌ و اعراب‌ مى‌آموختند و وي‌ تنها كتابهاي‌ خود و موطّأ مالك‌ را به‌ آنان‌ تدريس‌ مى‌كرد (ابن‌ فرحون‌، 2/9). از شاگردان‌ برجستة او: ابوعمر يوسف‌ بن‌ يحيى‌ مضامى‌ اندلسى‌ است‌ كه‌ نزد وي‌ فقه‌ آموخته‌ و از شاگردان‌ مخصوص‌ و به‌ قولى‌ داماد ابن‌ حبيب‌ بوده‌ و كتاب‌ الواضحة را از ابن‌ حبيب‌ روايت‌ كرده‌ است‌ (حميدي‌، 2/593) و كسانى‌ چون‌ مطرف‌ بن‌ قيس‌، بقى‌ بن‌ مَخلد و ابن‌ وضّاح‌ از وي‌ روايت‌ كرده‌ و حديث‌ شنيده‌اند (ابن‌ فرضى‌، 1/315). از ديگر شاگردان‌ وي‌: پسران‌ او محمد و عبدالله‌ (يا عبيدالله‌: ابن‌ فرحون‌، همانجا) بوده‌اند (قاضى‌ عياض‌، همانجا). ابن‌ حبيب‌ سالها در دستگاه‌ حكومتى‌ امير عبدالرحمان‌ بن‌ حكم‌ بن‌ هشام‌ بود و هنگامى‌ كه‌ اين‌ امير در 238ق‌/852م‌ درگذشت‌ و فرزند وي‌ امير محمد بن‌ عبدالرحمان‌ به‌ جاي‌ وي‌ نشست‌ ابن‌ حبيب‌ به‌ او پويست‌، اما پس‌ از 6 ماه‌ كه‌ در دستگاه‌ وي‌ به‌ سر برد (ابن‌ حيان‌، 42، 45، 46)، در سن‌ 64 سالگى‌ در اندلس‌ درگذشت‌ (ابن‌ فرضى‌، 1/315؛ قس‌: ابواسحاق‌، 126: 53 سالگى‌؛ نيز ذهبى‌، العبر، 1/336: 74 سالگى‌) و پس‌ از اينكه‌ قاضى‌ احمد بن‌ زياد يا به‌ قولى‌ محمد پسر ابن‌ حبيب‌ بر وي‌ نماز خواند، در مقبرة ام‌ سلمه‌ مقابل‌ مسجد الضيافه‌ به‌ خاك‌ سپرده‌ شد (ابن‌ فرحون‌، 2/15).
آثار: ابن‌ حبيب‌ داراي‌ آثار بسياري‌ بوده‌ چنانكه‌ شخص‌ وي‌ آنها را 1050 اثر گفته‌ است‌ (ابن‌ فرحون‌، 2/12). برخى‌ آثار او در منابع‌ مختلف‌ آمده‌ است‌ (نك: ابن‌ فرضى‌، 1/313؛ ابن‌ فرحون‌، 2/12-13). تنوع‌ آثار او نشانگر دامنة آگاهى‌ گستردة وي‌ در زمينه‌هاي‌ مختلف‌ است‌. به‌ گفتة فحام‌ وي‌ نخستين‌ عالم‌ اندلسى‌ است‌ كه‌ در زمينة شرح‌ احاديث‌ غريب‌ تأليف‌ كرده‌ است‌ (50(2)/313). بنا به‌ گفتة زركلى‌ استفتاح‌ الاندلس‌ نام‌ قطعة چاپ‌ شدة يكى‌ از كتابهاي‌ اوست‌ (4/157)، اما در فهارس‌موجودنامى‌ از آن‌ برده‌ نشده‌ است‌.محمودعلى‌ مكّى‌ (ص‌ 466) نيز از كتاب‌ تاريخ‌ او فصلهاي‌ مربوط به‌ اندلس‌ را در مادريد در مجلة معهد الدراسات‌ الاسلامية منتشر كرده‌ است‌ (1957م‌). اين‌ كتاب‌ كه‌ به‌ گفتة پالنسيا (ص‌ 194- 195). ارزش‌ چندانى‌ ندارد، دربارة خلقت‌ دنيا و درياها و كوهها و بهشت‌ و جهنم‌ و خلقت‌ آدم‌ و حوّا و حكاياتى‌ دربارة پيامبران‌ و حضرت‌ محمد(ص‌) و خلفاي‌ وي‌ و فتح‌ اندلس‌ و بعضى‌ از مسائل‌ كلامى‌ است‌ كه‌ بيشتر به‌ افسانه‌ شبيه‌ است‌. نسخه‌اي‌ خطى‌ از آن‌ در كتابخانة بادليان‌ در آكسفورد موجود است‌ كه‌ حوادث‌ را تا 274ق‌/888م‌ يعنى‌ 35 سال‌ پس‌ از مرگ‌ ابن‌ حبيب‌ دنبال‌ كرده‌ و گويا يكى‌ از شاگردان‌ وي‌ به‌ نام‌ ابن‌ ابى‌ الرّفاع‌ آن‌ را تكميل‌ كرده‌ است‌.
ديگر آثار خطى‌ وي‌ عبارتند از: الغاية و النهاية (نك: زركلى‌، 4/157- 158)؛ الواضحة، كه‌ بزرگ‌ترين‌ و مشهورترين‌ كتاب‌ اوست‌ و به‌ گفتة ابن‌ فرضى‌ مانند آن‌ تأليف‌ نشده‌ است‌ (1/313)، از اين‌ كتاب‌ به‌ گفتة زركلى‌ (4/157) نسخه‌اي‌ در كتابخانة رباط موجود است‌؛ الورع‌، موجود در كتابخانة مادريد (نك: I/221 S, )؛ GAL, وصف‌ الفردوس‌، موجود در كتابخانة ازهريه‌ (ازهريه‌، 3/756).
مآخذ: ابن‌ حيان‌، حيان‌، المقتبس‌، به‌ كوشش‌ محمود على‌ مكى‌، بيروت‌، 1393ق‌/ 1973م‌؛ ابن‌ خاقان‌، فتح‌، مطمح‌ الانفس‌ و مسرح‌ التأنس‌، قسطنطنيه‌، 1302ق‌/ 1885م‌؛ ابن‌ سعيد، على‌، المغرب‌ فى‌ حلى‌ المغرب‌، به‌ كوشش‌ شوقى‌ ضيف‌، قاهره‌، 1953م‌؛ ابن‌ فرحون‌، ابراهيم‌، الديباج‌ المذهب‌، به‌ كوشش‌ محمد احمدي‌ ابوالنور، قاهره‌، 1394ق‌/1974م‌؛ ابن‌ فرضى‌، عبدالله‌، تاريخ‌ العلماء و الرواة للعلم‌ بالاندلس‌، به‌ كوشش‌ عزت‌ عطار حسينى‌، قاهره‌، 1373ق‌/ 1954م‌؛ ابن‌ قنفذ، احمد، الوفيات‌، به‌ كوشش‌ عادل‌ نويهض‌، بيروت‌، 1390ق‌/1970م‌؛ ابو اسحاق‌ شيرازي‌، ابراهيم‌، طبقات‌ الفقهاء، بغداد، 1356ق‌/1937م‌؛ ازهريه‌، فهرست‌؛ پالنسيا، آنخل‌ گونزالس‌، تاريخ‌ الفكر الاندلسى‌، ترجمة حسين‌ مؤنس‌، قاهره‌، 1955م‌؛ حميدي‌، محمد، جذوة المقتبس‌، به‌ كوشش‌ ابراهيم‌ الابياري‌، بيروت‌، 1403ق‌/1983م‌؛ خشنى‌ قروي‌، محمد، قضاة قرطبة، به‌ كوشش‌ ابراهيم‌ الابياري‌، قاهره‌، 1402ق‌/1982م‌؛ ذهبى‌، محمد، سير اعلام‌ النبلاء، به‌ كوشش‌ صالح‌ السرّ و شعيب‌ ارنؤوط، بيروت‌، 1404ق‌/ 1984م‌؛ همو، العبر، به‌ كوشش‌ ابوهاجر محمد سعيد بن‌ بسيونى‌ زغلول‌، بيروت‌، 1405ق‌/1985م‌؛ زبيدي‌، محمد، طبقات‌ النحويين‌ و اللغويين‌، به‌ كوشش‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهيم‌، قاهره‌، 1373ق‌/1954م‌؛ زركلى‌، خيرالدين‌، الاعلام‌، بيروت‌، 1986م‌؛ ضبّى‌، احمد، بغية الملتمس‌، مادريد، 1888م‌؛ فحام‌، شاكر، «طلائع‌ كتب‌ الغريب‌ فى‌ الاندلس‌ و كتاب‌ الدلائل‌»، مجلة اللغة العربية بدمشق‌، س‌ 50، شم 2، ربيع‌ الاول‌ 1395/آوريل‌ 1975؛ قاضى‌ عياض‌، عياض‌، ترتيب‌ المدارك‌، به‌ كوشش‌ احمد بكير محمود، بيروت‌، 1387ق‌/1967م‌؛ قفطى‌، على‌، انباه‌ الرواة، به‌ كوشش‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهيم‌، قاهره‌، 1371ق‌/1952م‌؛ مقري‌، احمد، نفح‌ الطيب‌، به‌ كوشش‌، احسان‌ عباس‌، بيروت‌، 1388ق‌/ 1968م‌؛ محمود على‌ مكى‌، حاشيه‌ بر المقتبس‌ (نك: ابن‌ حيّان‌، در همين‌ مآخذ)؛ نيز: ,S.
على‌ رفيعى‌ (رب) 30/2/77
ن‌ * 2 * (رب) 11/3/77
 

نام کتاب : دانشنامه بزرگ اسلامی نویسنده : مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی    جلد : 3  صفحه : 1081
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست