اِبْنِ حاج، ابوعبدالله محمد بن محمد بن محمد عبدري فاسى (د 20 جمادي الاول 737ق/25 دسامبر 1336م)، فقيه مالكى. با توجه به اينكه مدت زندگى او را بيش از 80 سال نوشتهاند (ابن رافع، 1/154؛ ابن ملقن، 471)، مىتوان تولد او را در حدود 657ق تخمين زد. ابن حاج در آغاز از علماي فاس دانش آموخت، آنگاه به قاهره رفت و تا پايان عمر در آنجا اقامت گزيد (ابن حاج، 1/3؛ ابن فرحون، 328). وي پس از عمري دراز، در قاهره درگذشت و در قرافه (در نزديكى قاهره) به خاك سپرده شد (مقريزي، 2(2)/425). ابن حاج شاگرد نزديك ابومحمد عبدالله بن ابى جمره بوده و از او و ديگر مشايخ صوفيه تعاليم آنان را فرا گرفته است. حجوي حتى او را صاحب طريقهايمشهور در تصوفدانسته است (2/239؛ نك:ابنحاج، 1/3؛ ابن رافع، 1/155). ابن قاضى مكناسى نيز به صوفى بودن او تصريح كرده است ( جذوة الاقتباس، 1/228؛ درة الحجال، 1/114). از ديگر مشايخ ابن حاج مىتوان تقىالدين عبيد اسعردي را ذكر كرد كه نزد او موطأ مالك را به روايت يحيى بن يحيى فراگرفته است (ابن رافع، 1/154). از شاگردان و راويان وي نيز مىتوان از محمد بن رافع سلامى ياد كرد (نك: همو، 1/155؛ نيز ابن قاضى شهبه، 3/93؛ ابن حجر، 5/72، 508؛ مخلوف، 218). آثار: الف - چاپى: 1. المدخل تنمية الاعمال بتحسين النيات و التنبيه على بعض البدع و العوائد التى انتحلت و بيان شناعتها و قبحها، نام ديگر اين اثر مدخل الشرع الشريف على المذاهب الاربعة است كه ظاهراً تأليف آن را در 732ق/1332م به پايان آورده است (حاجى خليفه، 2/1643). وي در اين كتاب بسياري از بدعتهايى را كه از منكرات مسلمه و برخى ديگر را كه از شبهات مىدانسته و در ميان مردم در عصر مماليك رايج بوده (مثلاً 2/255- 258؛ مقريزي، 2(2)/426)، نقد كرده است. او در اين اثر خود پارهاي مسائل فقهى، اخلاقى، اقتصادي و اجتماعى را از چگونگى پوشش زنان، آداب غذاخوردن، اعياد و ايام سوگواري، مسائل حسبه، حدود و تعزيرات، مناسبات اقتصادي و مالى ميان مردم و جز آن مورد بررسى قرار داده است. شهرت عمدة ابن حاج در واقع مرهون تأليف كتاب المدخل و مخالفتهاي وي با بدعتهاست. اين كتاب، نخست در 1297ق/1880م در اسكندريه به چاپ رسيده و بعدها به كرات از جمله در 1401ق/1981م در قاهره در 4 جلد تجديد چاپ شده است؛ 2. شموس الانوار و كنوز الاسرار، در علم حروف (بغدادي، 57). چاپ اول آن در 1297ق در مصر انجام گرفته و بعدها نيز در 1329ق تجديد چاپ شده است. ب - خطى: بلوغ القصد و المنى فى خواص اسماء الله الحسنى. زركلى از وجود نسخة آن خبر داده است (7/35). مآخذ: ابن حاج، محمد، المدخل، قاهره، 1401ق/1981م؛ ابن حجر، عسقلانى، احمد، الدرر الكامنة، حيدرآباد دكن، 1396ق/1976م؛ ابن رافع، محمد، الوفيات، به كوشش صالح مهدي عباس، بيروت، 1402ق/1982م؛ ابن فرحون، ابراهيم، الديباج المذهب، به كوشش عباس بن شقرون، قاهره، 1351ق؛ ابن قاضى شهبه، بوبكر ابن احمد، طبقات الشافعية، حيدرآباد دكن، 1399ق/1979م؛ ابن قاضى مكناسى، احمد، جذوة الاقتباس، رباط، 1974م؛ همو، درة الحجال، به كوشش محمد الاحمدي ابوالنور، قاهره، 1391ق/1971م؛ ابن ملقن، عمر بن على، طبقات الاولياء، به كوشش نورالدين شريبة، قاهره، 1406ق/1986م؛ بغدادي، ايضاح؛ حاجى خليفه، كشف؛ حجوي، محمد، الفكر السامى، به كوشش عبدالعزيز بن عبدالفتاح القاري، مدينه، 1397ق/ 1977م؛ زركلى، اعلام؛ مخلوف، محمد، شجرة النور الزكية، بيروت، 1349ق؛ مقريزي، احمد، كتاب السلوك لمعرفة دول الملوك، به كوشش محمد مصطفى زياده، قاهره 1942م. سعيدالله قرهبگلو (رب) 21/2/77 ن * 2 * (رب) 10/3/77