اِبْن‌ِ حاج‌، ابوالبركات‌ محمد بن‌ محمد بن‌ ابراهيم‌ بن‌ محمد بن‌ خلف‌ سلمى‌ بلفيقى‌ (680 -770ق‌/1281- 1369م‌)، محدث‌، فقيه‌ مالكى‌، مقري‌، قاضى‌، شاعر و مورخ‌ اندلسى‌. برخى‌ از مآخذ تولد او را در 664ق‌ و فوتش‌ را به‌ تفاوت‌ در 771، 773، 774ق‌ نيز آورده‌اند (ابن‌ حجر، 5/416- 418؛ نباهى‌، 166؛ ابن‌ قاضى‌، 295). نسبت‌ سلمى‌ به‌ قبيلة عرب‌ سليم‌ و نسبت‌ بلفيقى‌ به‌ بلفيق‌1 (قلعه‌اي‌ در نزديكى‌ المريه‌2) است‌.
نسبت‌ او را به‌ عباس‌ بن‌ مرداس‌ از اصحاب‌ پيامبر اكرم‌(ص‌) مى‌رسانند (نباهى‌، 164). وي‌ در المريه‌ ديده‌ به‌ جهان‌ گشود و نخست‌ در زادگاهش‌ به‌ تحصيل‌ پرداخت‌ (ابن‌ فرحون‌، 2/269). پس‌ از آن‌ به‌ بجايه‌ رفت‌ و در آنجا از ابوعلى‌ منصور بن‌ احمد بن‌ عبدالحق‌ مشدالى‌ دانش‌ آموخت‌، سپس‌ به‌ مراكش‌ رفت‌ و مدتى‌ در سبته‌ اقامت‌ گزيد (نباهى‌، همانجا). ابن‌ حاج‌ در اقراء و قضا و خطابت‌ شهرت‌ يافت‌ و در شلش‌ (710ق‌) و نيز در مربله‌ و اسطبونه‌ به‌ برخى‌ مناصب‌ نايل‌ شد (ابن‌ قاضى‌، 292). وي‌ بعد از مدتى‌ به‌ اندلس‌ بازگشت‌ و در مالقه‌3 مقيم‌ شد و به‌ اقراء پرداخت‌ و در همانجا بود كه‌ از ابوعبدالله‌ محمد بن‌ احمد طنجانى‌ استماع‌ كرد (نباهى‌، ابن‌ قاضى‌، همانجاها). او در 732ق‌ در المريه‌ بوده‌ (ابن‌ قاضى‌، 294) و در 735ق‌/1335م‌، پس‌ از درگذشت‌ ابوعمرو بن‌ منظور به‌ جاي‌ وي‌ در مالقه‌ به‌ قضا پرداخت‌. سپس‌ مدتى‌ در غرناطه‌ عهده‌دار قضا و خطابت‌ گرديد، ولى‌ از منصب‌ قضاي‌ غرناطه‌ دست‌ كشيد (احتمالاً عزل‌ شد) و پس‌ از مدتى‌ اقامت‌ در آنجا به‌ المريه‌ فرستاده‌ شد. پس‌ از چندي‌ مجدداً به‌ قضاي‌ غرناطه‌ منصوب‌ شد و در اين‌ مدت‌ به‌ عنوان‌ سفير بين‌ حكمرانان‌ نيز عمل‌ مى‌كرد (نباهى‌، 165). ابن‌ قاضى‌ مكناسى‌ (ص‌ 292) از يك‌ سفر ديگر وي‌ به‌ مغرب‌ پس‌ از 710ق‌ ياد كرده‌ كه‌ در آن‌ ابن‌ حاج‌ وارد فاس‌ شده‌ و از مشايخ‌ آنجا استماع‌ كرده‌ است‌. وي‌ متذكر شده‌ است‌ كه‌ ابن‌ حاج‌ در بازگشت‌ از اين‌ سفر به‌ المريه‌ رفته‌ و در آنجا مجلس‌ اقراء ترتيب‌ داده‌ و مدتى‌ نيز قضاي‌ برجه‌ و دلايه‌ را بر عهده‌ گرفته‌ است‌ (قس‌: ابن‌ جزري‌، 2/235؛ مقري‌، نفح‌، 8/35). وي‌ در پايان‌ عمر سمت‌ قضا و خطابة المريه‌ را داشت‌ و در همانجا وفات‌ يافت‌ (نباهى‌، 166).
در ميان‌ مشايخ‌ ابن‌ حاج‌ در علوم‌ مختلف‌ مى‌توان‌ از ابوالحسن‌ بن‌ ابى‌ العيش‌، ابوعبدالله‌ بن‌ خميس‌ جحدري‌ شاعر، ابوجعفر بن‌ زبير، ابوعبدالله‌ بن‌ رشيد، ابوعبدالله‌ بن‌ رافع‌ و جز آنان‌ ياد كرد (ابن‌ فرحون‌، 2/270-271؛ ابن‌ جزري‌، 2/345؛ ابن‌ حجر، همانجا). ابن‌ خطيب‌ ( الكتيبة، 127، الاحاطة، 2/418، 424) اديب‌ برجستة اندلسى‌ و ابن‌ خلدون‌ (ص‌ 63) مورخ‌ بزرگ‌، ابن‌ حاج‌ را استاد خود معرفى‌ كرده‌، او را از بزرگ‌ترين‌ محدثان‌ و فقيهان‌ و اديبان‌ دانسته‌، به‌ شاگردي‌ وي‌ افتخار كرده‌اند (براي‌ اطلاع‌ از ديگر شاگردان‌ و راويان‌ او نك: ابن‌ جزري‌، 2/235، مقري‌، ازهار، 1/188، 2/9، 15؛ همو، نفح‌، 5/348، 10/7، 203). قطعاتى‌ از اشعار او در برخى‌ منابع‌ نقل‌ شده‌ است‌ (ابن‌ خطيب‌، الكتيبة، 128-134؛ نباهى‌، 166-167؛ ابن‌ حجر، 5/418؛ ابن‌ قاضى‌، 292- 295؛ مقري‌، نفح‌، 8/29-31).
ژيبرت‌ در مقاله‌اي‌ جامع‌ شخصيت‌ او را به‌ خصوص‌ از نظر ادبى‌ مورد بررسى‌ قرار داده‌ و فهرستى‌ از آثار وي‌ به‌ دست‌ داده‌ است‌ (ص‌ .(422-424 چند عنوان‌ از آثار ابن‌ حاج‌ عبارتند از: الافصاح‌ فيمن‌ عرف‌ فى‌ الاندلس‌ بالصلاح‌؛ تاريخ‌ المرية كه‌ آن‌ را به‌ پايان‌ نرسانده‌ و در حاجى‌ خليفه‌ (1/303) به‌ خطا تاريخ‌ مرسيه‌ ضبط شده‌ است‌؛ تأليف‌ فى‌ اسماء الكتب‌ و التعريف‌ بمؤلفها على‌ حروف‌ المعجم‌؛ ديوان‌ شعر با عنوان‌ العذب‌ و الاجاج‌ من‌ كلام‌ ابى‌ البركات‌ بن‌ الحاج‌ المؤتمن‌ على‌ انباء ابناء الزمن‌ (ابن‌ فرحون‌، 272). (در مورد ديگر آثار منسوب‌ به‌ وي‌ نك: همانجا؛ حاجى‌ خليفه‌، جم؛ بغدادي‌، 2/165؛ فرخ‌، 6/499؛ ژيبرت‌، همانجا).
مآخذ: ابن‌ جزري‌، محمد، غاية النهاية فى‌ طبقات‌ القراء، به‌ كوشش‌ برگشترسر، بيروت‌، 1352ق‌/1933م‌؛ ابن‌ حجر، احمد، الدرر الكامنة، حيدرآباد دكن‌، 1396ق‌/ 1966م‌؛ ابن‌ خطيب‌، محمد، الكتيبة الكامنة، به‌ كوشش‌ احسان‌ عباس‌، بيروت‌، 1963م‌؛ همو، الاحاطة فى‌ اخبار غرناطة، به‌ كوشش‌ عبدالله‌ عنان‌، قاهره‌، 1394ق‌/ 1974م‌؛ ابن‌ خلدون‌، التعريف‌، بيروت‌، 1979م‌؛ ابن‌ فرحون‌، ابراهيم‌ بن‌ على‌، الديباج‌ المذهب‌ فى‌ معرفة اعيان‌ علماء المذهب‌، به‌ كوشش‌ ابوالنور، قاهره‌، 1394ق‌/ 1974م‌؛ ابن‌ قاضى‌ مكناسى‌، احمد، جذوة الاقتباس‌ فى‌ ذكر من‌ حل‌ من‌ اعلام‌ مدينة فاس‌، رباط، 1973م‌؛ بغدادي‌، هدية؛ حاجى‌ خليفه‌، كشف‌؛ فروخ‌، عمر، تاريخ‌ الادب‌ العربى‌، بيروت‌، 1983م‌؛ مقري‌، احمد، ازهار الرياض‌، به‌ كوشش‌ ابياري‌ و ديگران‌، قاهره‌، 1358ق‌/1939م‌؛ همو، نفح‌ الطيب‌، به‌ كوشش‌ محمد بقاعى‌، بيروت‌، 1406ق‌/1986م‌؛ نباهى‌ مالقى‌، ابوالحسن‌، تاريخ‌ قضاة الاندلس‌، به‌ كوشش‌ لوي‌ پرووانسال‌، بيروت‌، 1956م‌؛ نيز:
Gibert,Soledad, X Abu-l-Barak ? t al-Balafiq / Qadi,Historia d or y Poeta n , Al-Andalus, XXVIII.
سعيدالله‌ قره‌ بگلو (رب) 20/2/77
ن‌ * 2 * (رب) 10/3/77