اِبْن‌ِ جَوزي‌، ابوالفرج‌ جمال‌ الدين‌ عبدالرحمان‌ بن‌ على‌ بن‌ محمد ابن‌ على‌ بن‌ عبدالله‌ بن‌ حُمادي‌ بن‌ محمد بن‌ جعفر جوزي‌ قرشى‌ تيمى‌ بكري‌ بغدادي‌ (ح‌ 511 -597ق‌/1117-1201م‌)، مورخ‌، واعظ، مفسر و فقيه‌ حنبلى‌. نسب‌ عبدالرحمان‌ به‌ محمد فرزند ابوبكر، نخستين‌ خليفه‌، مى‌رسد (ذهبى‌، تذكره‌، 4/1342). شهرت‌ وي‌ به‌ ابن‌ جوزي‌ به‌ سبب‌ نسبت‌ جدّ او به‌ فرضة الجوزه‌ (بارانداز جوزه‌) در بصره‌ يا محلة جوز در غرب‌ بغداد است‌ (ابن‌ جوزي‌، يوسف‌، مرآة، 8(2)/481؛ ابن‌ خلكان‌، 3/142؛ قس‌: ذهبى‌، همانجا). برخى‌ از راويان‌ در نقل‌ روايات‌ از ابن‌ جوزي‌، وي‌ را به‌ سبب‌ اشتغال‌ خانواده‌اش‌ به‌ تجارت‌ مس‌، صفار نيز خوانده‌اند (ذهبى‌، همان‌، 4/1344؛ قس‌: ابن‌ خلكان‌، همانجا).
عبدالرحمان‌ در محلة درب‌ حبيب‌ (يا باب‌ حبيب‌) بغداد به‌ دنيا آمد (ابن‌ رجب‌، 1/400). تولد او را بين‌ سالهاي‌ 508 -512ق‌/1114- 1118م‌ نوشته‌اند. ابن‌ رجب‌ دربارة سال‌ ولادت‌ او دو روايت‌ از خود وي‌ به‌ دست‌ مى‌دهد: نخست‌ اينكه‌ او به‌ خط خود نوشته‌ بوده‌ است‌ كه‌: «سال‌ ولادتم‌ دقيقاً معلوم‌ نيست‌، اين‌ قدر مى‌دانم‌ كه‌ در 514ق‌ كه‌ پدرم‌ درگذشت‌، حدوداً سه‌ ساله‌ بوده‌ام‌»؛ ديگر آنكه‌: «در سال‌ درگذشت‌ استادم‌، ابن‌ زاغونى‌ (527ق‌)، به‌ سن‌ بلوغ‌ رسيدم‌» (همانجا). بدين‌ سان‌ تولد وي‌ در 511 يا 512ق‌ خواهد بود.
ابن‌ جوزي‌ كودكى‌ را در رفاه‌، صلاح‌ و عفاف‌ (ابن‌ جوزي‌، عبدالرحمان‌، صيد الخاطر، 578؛ ابن‌ رجب‌، 1/412) و به‌ سرپرستى‌ مادر و عمه‌اش‌ سپري‌ كرد، با كسى‌ آميزش‌ نداشت‌ و با كودكان‌ بازي‌ نمى‌كرد (ابن‌ كثير، 13/32). خود مى‌گويد كه‌ مادر التفات‌ چندانى‌ به‌ وي‌ نداشته‌ است‌ (عبدالواحد، 4، به‌ نقل‌ از صيد الخاطر ). عمه‌اش‌ او را براي‌ كسب‌ علم‌ به‌ داييش‌، ابوالفضل‌ محمد بن‌ ناصر بغدادي‌ سپرد (ابن‌ رجب‌، 1/400، 412؛ ابن‌ خلكان‌، 4/293؛ ذهبى‌، همانجا؛ ابن‌ عماد، 4/330). خود در المنتظم‌ مى‌نويسد كه‌ ابوالفضل‌ عهده‌دار آموختن‌ حديث‌ به‌ من‌ شد و من‌ مسند احمد بن‌ حنبل‌ و ديگر كتابهاي‌ مهم‌ و اصلى‌ را به‌ قرائت‌ او نزد شيوخ‌ شنيدم‌ و به‌ خاطر سپردم‌ (10/162-163، نيز 7- 8، 164). نيز در مشيخة آورده‌: شيخ‌ ما ابن‌ ناصر مرا در كودكى‌ نزد شيوخ‌ مى‌برد، و عوالى‌ (احاديث‌ داراي‌ اسناد عالى‌) را به‌ گوش‌ من‌ مى‌رساند و همة سماعات‌ مرا به‌ خط خود مى‌نوشت‌ و از آنان‌ براي‌ من‌ اجازه‌ مى‌گرفت‌. پس‌ آنگاه‌ كه‌ معنى‌ طلب‌ علم‌ را دريافتم‌، داناترين‌ استادان‌ و فهيم‌ترين‌ محدثان‌ را براي‌ ملازمت‌ برمى‌گزيدم‌ و به‌ فضل‌ استادان‌ نظر داشتم‌، نه‌ به‌ شمار آنان‌ (ص‌ 53؛ ابن‌ رجب‌، 1/401).
نخستين‌ سماع‌ ابن‌ جوزي‌ در 5 سالگى‌ (516ق‌) بود (ذهبى‌، همان‌، 4/1342). خود در صيد الخاطر مى‌نويسد: من‌ از كودكى‌ شيفتة دانش‌ بودم‌، پس‌ بدان‌ پرداختم‌؛ آنگاه‌ علاقه‌مند شدم‌ كه‌ همة رشته‌هاي‌ علوم‌ را بياموزم‌ و در صدد بر آمدم‌ كه‌ هر رشته‌ را نيز به‌ كمال‌ فرا گيرم‌ (ص‌ 59). نيز مى‌افزايد: تحمل‌ سختيها در راه‌ كسب‌ دانش‌ در كام‌ جان‌ من‌ از عسل‌ برايم‌ شيرين‌تر بود، در كودكى‌ قرصى‌ چند نان‌ خشك‌ بر مى‌داشتم‌ و براي‌ آموختن‌ حديث‌ بيرون‌ مى‌رفتم‌ و بر كنار نهر عيسى‌ مى‌نشستم‌، آن‌ نام‌ را بدون‌ آب‌ نمى‌توانستم‌ بخورم‌، پس‌ لقمه‌اي‌ نام‌ مى‌خوردم‌ و با آن‌ جرعه‌اي‌ آب‌ مى‌نوشيدم‌، چشم‌ همت‌ من‌ چيزي‌ جز لذت‌ كسب‌ دانش‌ نمى‌ديد (همان‌، 316). شيفتة مطالعه‌ بود. خود مى‌نويسد: از مطالعه‌ سير نمى‌شوم‌. فهرست‌ كتابهاي‌ وقف‌ شده‌ بر مدرسة نظاميه‌ را كه‌ بالغ‌ بر 000 ،6مجلد است‌. ديده‌ام‌. همچنين‌ فهرست‌ كتابهاي‌ ابوحنفيه‌، حميدي‌، شيخ‌ عبدالوهاب‌ بن‌ ناصر و ابومحمد بن‌ خشاب‌ را هم‌ كه‌ چندين‌ بار چهار پا بود، ديده‌ام‌. بيش‌ از 000 ،20مجلد [ اِ ] مطالعه‌ كرده‌ام‌ و هنوز در طلب‌ آموختنم‌ (همان‌، 571 -572).
تحصيلات‌واستادان‌: آنچه‌ ابن‌جوزي‌ در مشيخةووفيات‌المنتظم‌ در باب‌ مشايخ‌ و استادان‌ خود آورده‌ است‌، تصوير نسبتاً روشنى‌ از آموخته‌هاي‌ او به‌ دست‌ مى‌دهد و با توجه‌ به‌ تاريخ‌ درگذشت‌ استادانش‌ معلوم‌ مى‌شود كه‌ وي‌ در دوران‌ كودكى‌ و نوجوانى‌ در مجالس‌ درس‌ بسياري‌ از بزرگان‌ علم‌ و ادب‌ حضور يافته‌ و از آنان‌ در علوم‌ متداول‌ زمان‌ اجازة كتبى‌ يا شفاهى‌ اخذ كرده‌ است‌. مشهورترين‌ استادان‌ وي‌ اينانند:
1. ابوالفضل‌ محمد بن‌ ناصر بن‌ على‌ بن‌ عمر بغدادي‌ (467-550ق‌/ 1075- 1155)، معروف‌ به‌ سلامى‌، حافظ و اديب‌ كه‌ نخستين‌ آموزشها و هدايت‌ و ارشاد علمى‌ و اخلاقى‌ وي‌ را بر عهده‌ داشت‌ (مشيخة، 53).
2. ابوالقاسم‌ على‌ بن‌ يعلى‌ علوي‌ هروي‌ كه‌ نخستين‌ استاد خطابة وي‌ است‌ و به‌ تشويق‌ همو بود كه‌ ابن‌ جوزي‌ در 9 سالگى‌ به‌ منبر رفت‌ (همان‌، 114- 115؛ نيز نك: بخش‌ وعظ و خطابه‌ در همين‌ مقاله‌).
3. ابوالسعادات‌ احمد بن‌ احمد... بن‌ متوكل‌ (د 521ق‌/1127م‌) كه‌ به‌ وي‌ حديث‌ آموخت‌ و اجازه‌اي‌ به‌ خط خويش‌ به‌ او داد كه‌ در آن‌ نسبت‌ خود را تا منصور دوانيقى‌ رسانده‌ بود ( مشيخة، 65 -67، المنتظم‌، 10/7).
4. فاطمه‌ بنت‌ حسين‌ بن‌ حسن‌ بن‌ فضلوية رازي‌ (بنت‌ محمد بن‌ حسين‌بن‌فضلويةرازي‌بزاز: مشيخة، 198) كه‌ ابن‌جوزي‌ كتاب‌ ذم‌الغيبة ابراهيم‌ حربى‌ را به‌ قرائت‌ استادش‌، ابوالفضل‌ محمد بن‌ ناصر، نزد وي‌ خواند. همچنين‌ مجالسى‌ از ابن‌ سمعون‌ و مسند شافعى‌ و جز آنها را از او آموخت‌. فاطمه‌ واعظى‌ متعبد بود و در رباط خويش‌ به‌ تعليم‌ زنان‌ اشتغال‌ داشت‌. وي‌ در 521ق‌ هنگامى‌ كه‌ ابن‌ جوزي‌ 10 ساله‌ بود، درگذشت‌ ( مشيخة، 198- 199، المنتظم‌، 10/7- 8).
5. ابوعبدالله‌ حسين‌ بن‌ محمد بن‌ عبدالوهاب‌ (د 524ق‌/1130م‌)، نحوي‌، لغوي‌ و شاعر معروف‌ به‌ بارع‌ كه‌ به‌ وي‌ حديث‌ آموخت‌ و اجازة كتبى‌ داد ( مشيخة، 73- 75، المنتظم‌، 10/16- 19).
6. ابونصر احمد بن‌ محمد بن‌ عبدالقاهر طوسى‌ (د 525ق‌) كه‌ به‌ وي‌ حديث‌ آموخت‌ و اجازه‌ داد كه‌ همة روايات‌ او را نقل‌ كند ( مشيخة، 110-111، المنتظم‌، 10/21).
7. ابوالقاسم‌ هبةالله‌ بن‌ محمد شيبانى‌ كاتب‌ (د 525ق‌) كه‌ همة مسند احمد بن‌ حنبل‌ و تمامى‌ غيلانيات‌ و اجزاء المزكى‌ را به‌ وي‌ آموخت‌. ابن‌ جوزي‌ مى‌نويسد كه‌ جز اينها را نيز به‌ قرائت‌ استاد و شيخش‌، ابوالفضل‌ محمد بن‌ ناصر، از وي‌ آموخته‌ و كتابت‌ كرده‌ است‌ ( مشيخة، 53 -54، المنتظم‌، 10/24).
8. ابوالعز احمد بن‌ عبيدالله‌ معروف‌ به‌ ابن‌ كادش‌ (د 526ق‌) كه‌ به‌ او اجازه‌ داد تا آنچه‌ از وي‌ شنيده‌ است‌، روايت‌ كند ( المنتظم‌، 10/28).
9. ابوالحسن‌ على‌ بن‌ عبيدالله‌ زاغونى‌ (د 527ق‌)، محدث‌، نحوي‌، لغوي‌، فقيه‌ و خطيب‌ كه‌ ابن‌ جوزي‌ با وي‌ مصاحبت‌ داشت‌ و از او حديث‌ و فقه‌ و وعظ فراگرفت‌ ( مشيخة، 79-81، المنتظم‌، 10/30، 32).
10. ابوبكر محمد بن‌ عبدالله‌ عامري‌ (د 530ق‌/1136م‌)، معروف‌ به‌ ابن‌ جنازه‌، محدث‌، فقيه‌ و واعظ متصوف‌ كه‌ به‌ وي‌ حديث‌ و تفسير آموخت‌ ( مشيخة، 142- 145، المنتظم‌، 10/64).
11. ابوالقاسم‌ نصر بن‌ حسين‌ مقري‌ معروف‌ به‌ ابن‌ حبار (د 531ق‌) كه‌ نزد وي‌ قرائات‌ قرآن‌ آموخت‌ ( المنتظم‌، 10/71).
12. ابوبكر احمد بن‌ محمد بن‌ احمد دينوري‌ (د 532ق‌)، فقيه‌ و محدث‌ و استاد مناظره‌ كه‌ ابن‌ جوزي‌ مدتى‌ در درسهاي‌ او شركت‌ جست‌ ( المنتظم‌، 10/73).
13. ابوسعد اسماعيل‌ بن‌ احمد مؤذّن‌ نيشابوري‌ (د 532ق‌)، فقيه‌ بزرگ‌ كه‌ به‌ او اجازة كتبى‌ داد تا همة روايات‌ او را نقل‌ كند ( مشيخة، 109-110، المنتظم‌، 10/74).
14 و 15. ابوالمظفر عبدالمنعم‌ بن‌ عبدالكريم‌ بن‌ هوازن‌ قشيري‌ (د 532ق‌) و ابوالقاسم‌ زاهر بن‌ طاهر شحامى‌ (د 533ق‌) كه‌ به‌ وي‌ اجازة روايت‌ داده‌اند ( المنتظم‌، 10/75، 80).
16. شافع‌ بن‌ عبدالرشيد جيلى‌ (د 541ق‌) كه‌ ابن‌ جوزي‌ در كودكى‌ در حلقة درس‌ وي‌ حضور مى‌يافته‌ و كسب‌ علم‌ مى‌كرده‌ است‌ (همان‌، 10/121-122).
از استادان‌ وي‌ آنان‌ كه‌ نامشان‌ در ذيل‌ مى‌آيد، اغلب‌ به‌ وي‌ اجازة نقل‌ حديث‌ داده‌اند:
17. ابوبكر وجيه‌ بن‌ طاهر نيشابوري‌ (همان‌، 10/124).
18. ابوشجاع‌ عمر بن‌ ابى‌الحسن‌ بسطامى‌ (د 542ق‌/1147م‌) كه‌ كتاب‌ شمائل‌النبى‌ ابوعيسى‌ترمذي‌ و جز آن‌ را به‌ وي‌ آموخت‌ ( مشيخة، 141-142، المنتظم‌، 10/128).
19. ابوالفتح‌ عبدالملك‌ بن‌ ابى‌ القاسم‌ عبدالله‌ بن‌ ابى‌ سهل‌ كروخى‌ (د 548ق‌/1153م‌) كه‌ ابن‌ جوزي‌ جامع‌ ترمذي‌ و مناقب‌ احمد بن‌ حنبل‌ و جز اينها را از وي‌ شنيده‌ است‌ ( مشيخة، 87 - 88، المنتظم‌، 10/154).
20. ابواسحاق‌ ابوالوقت‌ عبدالاول‌ بن‌ عيسى‌ سجزي‌ هروي‌ (د 553ق‌/1158م‌)، مدرس‌ حديث‌ در نظامية بغداد (ابن‌ خلكان‌، 2/392) كه‌ صحيح‌ بخاري‌ را به‌ روايت‌ داوودي‌ و نيز مسند دارمى‌ و منتخب‌ مسند عبد بن‌ حميد را براي‌ ابن‌ جوزي‌ روايت‌ كرده‌ است‌ (ابن‌ جوزي‌، عبدالرحمان‌، المنتظم‌، 10/177، 182-183).
21. ابوحكيم‌ ابراهيم‌ بن‌ دينار نهروانى‌ (د 556ق‌/1161م‌)، عالم‌ بر مذهب‌ و خلاف‌ و فرائض‌ و مدرس‌ مدرسة ابن‌ شمحل‌ و مدرسة باب‌ الازج‌. ابن‌ جوزي‌ خود مى‌گويد: قرآن‌ و مذهب‌ و فرائض‌ را نزد وي‌ آموختم‌ و مدتى‌ در مدرسة ابن‌ شمحل‌ معيد او بودم‌ و پس‌ از او مدرسه‌ به‌ من‌ سپرده‌ شد و من‌ در آنجا به‌ تدريس‌ پرداختم‌ ( مشيخة، 184-186، المنتظم‌، 10/201-202؛ ابن‌ رجب‌، 1/404).
22. ابوالبركات‌ سعدالله‌ بن‌ محمد بن‌ على‌ بن‌ احمدي‌ (د 557ق‌/ 1162م‌) كه‌ ابن‌ جوزي‌ كتاب‌ السنة لالكائى‌ را به‌ روايت‌ طريثيئى‌ از او شنيد ( المنتظم‌، 10/204، مشيخة، 191-193: سعدالله‌ بن‌ على‌ ابن‌ محمد بن‌ حمدي‌).
23-31. ابوبكر محمد بن‌ عبدالباقى‌ انصاري‌ ( مشيخة، 54 - 58، المنتظم‌، 10/92-94)؛ ابوالقاسم‌اسماعيل‌ بن‌احمدسمرقندي‌( مشيخة، 82 - 85، المنتظم‌، 10/98)؛ ابونصر احمد بن‌ منصور بن‌ احمد (حمد ابن‌منصور بن‌حمد: مشيخة، 163-164) صوفى‌همدانى‌ ( المنتظم‌، 10/99-100)؛ حافظ ابوالبركات‌ عبدالوهاب‌ بن‌ مبارك‌ انماطى‌ ( مشيخة، 85 -86، المنتظم‌، 10/108، صيد الخاطر، 200)؛ ابوالمعالى‌ عبدالخالق‌ بن‌ احمد بن‌ عبدالصمد شيبانى‌، معروف‌ به‌ ابن‌ البدن‌ ( مشيخة، 101-103، المنتظم‌، 10/109)؛ ابوالحسن‌ محمد بن‌ احمد، معروف‌ به‌ ابن‌ صرما ( مشيخة، 111-113، المنتظم‌، 10/110)؛ ابومنصور محمد بن‌ عبدالملك‌ بن‌ حسن‌ بن‌ ابراهيم‌ بن‌ خيرون‌ مقري‌، آخرين‌ كسى‌ كه‌ از جوهري‌ ( صاحب‌ صحاح‌ ) با اجازه‌ روايت‌ كرده‌ است‌ ( مشيخة، 81 -82، المنتظم‌، 10/115)؛ ابوسعد احمد بن‌ محمد بغدادي‌ اصفهانى‌ ( مشيخة، 93-96، المنتظم‌، 10/116-117)؛ ابومنصور موهوب‌ بن‌ احمد جواليقى‌ (د 540ق‌) مدرس‌ ادب‌ در نظامية بغداد (سيوطى‌، بغية، 401) كه‌ ابن‌ جوزي‌ نزد وي‌ حديث‌، غريب‌ الحديث‌، ادب‌ و لغت‌ آموخت‌ و كتاب‌ المعرب‌ و ديگر تصانيفش‌ را نزد او خواند ( مشيخة، 124-126، المنتظم‌، 10/31، 118، صيد الخاطر، 200).
ابن‌ جوزي‌ در جاي‌ جاي‌ المنتظم‌ به‌ ويژه‌ در وفيات‌ آن‌ (ج‌ 9، 10) بيش‌ از 70 تن‌ و در مشيخة 89 تن‌ (ص‌ 197-202) از استادان‌ خود را نام‌ مى‌برد كه‌ بسياري‌ از آنان‌ به‌ وي‌ اجازة روايت‌ داده‌اند (ابن‌ رجب‌، 1/401).
اوضاع‌ و احوال‌ روزگار او: دوران‌ زندگى‌ ابن‌ جوزي‌ مقارن‌ با خلافت‌ 6 تن‌ از خلفاي‌ عباسى‌ است‌: المسترشد (512 - 529ق‌/1118- 1135م‌)، الراشد (529 -530ق‌)، المقتفى‌ (530 - 555ق‌)، المستنجد (555 -566ق‌)، المستضى‌ء (566 - 575ق‌) و الناصر (575 -622ق‌).
بغداد در اين‌ روزگار همچون‌ ديگر شهرها و مانند بسياري‌ از دورانهاي‌ ديگر پرآشوب‌ و محل‌ برخوردهاي‌ تعصب‌ آميز بين‌ فرقه‌هاي‌ مختلف‌ و گروههاي‌ كلامى‌ و مذاهب‌ فقهى‌ بود كه‌ به‌ صورتهاي‌ گوناگون‌، مانند مناظره‌، مجادله‌ و منازعات‌ شديد، جلوه‌گر مى‌شد. در اين‌ برخوردها با انتقال‌ قدرت‌ از خليفه‌اي‌ به‌ خليفة ديگر و گاه‌ با عزل‌ و نصب‌ وزيري‌، يا با روي‌ كار آمدن‌ اميري‌، فرقه‌اي‌ يا گروهى‌ بر ديگر گروهها تفوق‌ مى‌يافت‌. همچنين‌ گاه‌ اتفاق‌ مى‌افتاد كه‌ برخى‌ از علما با قدرت‌ بيان‌ يا شخصيت‌ علمى‌ يا مذهبى‌ خويش‌ خليفه‌ يا وزيري‌ را متمايل‌ به‌ مذهب‌ خويش‌ سازند و موجبات‌ برتري‌ گروه‌ و رونق‌ مذهب‌ خويش‌ را فراهم‌ آورند و مخالفان‌ را از صحنه‌ خارج‌ و منزوي‌ كنند. ذكر نمونه‌هايى‌ از وقايع‌ مذكور در المنتظم‌ مى‌تواند تا اندازه‌اي‌ نشان‌ دهندة سيماي‌ فكري‌ و اجتماعى‌ آن‌ روزگار باشد:
در 515ق‌ قاضى‌ ابوالقاسم‌ اسماعيل‌ بن‌ ابى‌ العلاء صاعد بن‌ محمد بخاري‌ معروف‌ به‌ ابن‌ دانشمند، مدرس‌ حنفيان‌، به‌ بغداد آمد و در خانة سلطان‌ به‌ وعظ نشست‌. سلطان‌ و خواص‌ در مجلس‌ او حضور يافتند. شافعيان‌ به‌ دارالخلافه‌ شكايت‌ بردند كه‌ ابن‌ دانشمند در باب‌ بزرگان‌ مذهب‌ او بى‌اعتنايى‌ روا مى‌دارد (9/224).
ابوالفتوح‌ محمد بن‌ فضل‌ اسفراينى‌ معروف‌ به‌ ابن‌ معتمد (487- 538ق‌) در رباط خويش‌ مجلس‌ داشت‌ و بر مذهب‌ اشعري‌ سخن‌ مى‌گفت‌. سخنان‌ او فتنه‌ها و لعنها برانگيخت‌ و ميان‌ او و ابوالحسن‌ على‌ ابن‌ حسين‌ غزنوي‌ (د 551ق‌) معارضاتى‌ درگرفت‌. يكديگر را بر منبر دشنام‌ مى‌دادند. ابوالحسن‌ غزنوي‌ نزد سلطان‌ رفت‌ و گفت‌: ابوالفتوح‌ فتنه‌انگيز است‌ و بارها در بغداد آشوب‌ بر پا كرده‌، صواب‌ آن‌ است‌ كه‌ او را از شهر اخراج‌ كنند. پس‌ سلطان‌ فرمان‌ داد، و ابوالفتوح‌ در رمضان‌ همان‌ سال‌ اخراج‌ شد (10/107- 108، 110-111).
ابوالحسن‌ غزنوي‌ كه‌ به‌ نوشتة ابن‌ جوزي‌ تمايل‌ به‌ تشيع‌ داشت‌ و براي‌ خاندان‌ خلافت‌ احترام‌ چندانى‌ قائل‌ نبود، پس‌ از مرگ‌ سلطان‌ مسعود (547ق‌/1152م‌) خود گرفتار شد، اموالش‌ مصادره‌ گشت‌ و او را از سخنرانى‌ بازداشتند (10/168، نيز نك: 125).
در آغاز خلافت‌ المستضى‌´، ابوالمظفر محمد بن‌ محمد بروي‌ (د 567ق‌) به‌ تبليغ‌ مذهب‌ اشعري‌ و ذم‌ حنابله‌ پرداخت‌ (10/239). به‌ نوشتة ابن‌ جوزي‌ وي‌ در نظاميه‌ در سخنرانى‌ خود گفت‌ اگر كار در دست‌ من‌ بود، بر حنبليان‌ جزيه‌ تعيين‌ مى‌كردم‌. از اين‌ رو خود و زن‌ و فرزند كوچكش‌ به‌ دست‌ حنبليان‌ مسموم‌ و كشته‌ شدند (همانجا، حاشيه‌).
منازعات‌ و اختلافات‌ فرقه‌ها و مذاهب‌ گاه‌ چنان‌ بالا مى‌گرفت‌ كه‌ منتهى‌ به‌ منع‌ وعاظ از جلوس‌ بر منبر مى‌شد، چنانكه‌ در المنتظم‌ آمده‌، از اواسط 550ق‌ تا آغاز 552ق‌ وعاظ بجز 3 تن‌ از سخنرانى‌ بر منابر منع‌ شده‌ بودند (10/169).
در لابه‌لاي‌ رويدادهايى‌ كه‌ ابن‌ جوزي‌ در المنتظم‌ آورده‌ است‌، به‌ رغم‌ فشارهاي‌ فراوان‌ علماي‌ اهل‌ سنت‌ و دولتمردان‌ عباسى‌، نشانه‌هايى‌ از تلاشهاي‌ شيعيان‌ اثنا عشري‌ براي‌ كسب‌ قدرت‌ به‌ چشم‌ مى‌خورد:
در 547ق‌ مردي‌ متصوف‌ كه‌ مردم‌ را موعظه‌ مى‌كرد، دستگير شد. او را به‌ ديوان‌ بردند. نزد وي‌ الواحى‌ از گل‌ يافتند كه‌ بر آنها نام‌ امامان‌ دوازده‌گانه‌ نوشته‌ شده‌ بود. پس‌ او را به‌ اتهام‌ رفض‌ سر برهنه‌ در محلة باب‌ النوبى‌ گرداندند و پس‌ از تأديب‌ خانه‌نشين‌ كردند (10/147- 148).
همچنين‌ در 559ق‌ محتسب‌ به‌ فرمان‌ وزير گروهى‌ از حصيربافان‌ را در شهر گرداند، جرم‌ آنان‌ اين‌ بود كه‌ نام‌ دوازده‌ امام‌ را بر حصيرها نوشته‌ بودند (10/208).
گزارشهاي‌ ديگر نيز از زمينة مساعد براي‌ پذيرش‌ تشيع‌ حكايت‌ مى‌كند. چنانكه‌ ابن‌ جوزي‌ يكى‌ از علل‌ توجه‌ مردم‌ به‌ صدقة بن‌ وزير واسطى‌ را كه‌ در بغداد بر منبر مى‌رفت‌، سخنان‌ رفض‌آميز وي‌ ذكر مى‌كند (10/204). رفتن‌ المقتفى‌ در 553ق‌ به‌ زيارت‌ مرقد امام‌ حسين‌(ع‌) نيز مى‌تواند يكى‌ از نشانه‌هاي‌ نفوذ و قدرت‌ تشيع‌ در اين‌ دوران‌ باشد (نك: 10/1/18). در وقايع‌ سال‌ 571ق‌ نيز آمده‌ است‌ كه‌ تشيع‌ در اين‌ ايام‌ نيرو گرفته‌ بوده‌ است‌، تا آنجا كه‌ صاحب‌ المخزن‌ به‌ خليفه‌ مى‌نويسد كه‌ ابن‌ جوزي‌ را بايد در مبارزه‌ با بدعتها تقويت‌ كرد (10/259؛ ابن‌ رجب‌، 1/407). در اين‌ دوران‌ تصوف‌ نيز زمينة مساعدي‌ براي‌ رشد يافت‌. گزارشهايى‌ اين‌ سخن‌ را تأييد مى‌كند: بنفشه‌، كنيز محبوب‌ خليفه‌ المستضى‌´، در بازار مدرسه‌ رباطى‌ براي‌ زنان‌ صوفى‌ بنا نهاد و خود آن‌ را گشود و در آن‌ سخنرانى‌ كرد و آن‌ را به‌ خواهر ابوبكر صوفى‌، شيخ‌ رباط روزنى‌، اختصاص‌ داد (ابن‌ جوزي‌، عبدالرحمان‌، المنتظم‌، 10/271). ابوالحسن‌ محمد بن‌ مظفر بن‌ على‌ بن‌ مسلمه‌ (د 542ق‌) خانة خود در دارالخلافه‌ را رباط صوفيه‌ كرد (همان‌، 10/129).
ابن‌ جوزي‌ در صيد الخاطر تصويري‌ اين‌ چنين‌ از روزگار خود ارائه‌ مى‌كند: از اين‌ روزگار و مردم‌ آن‌ سخت‌ بپرهيز، نيكى‌ و ايثارگري‌ بر جاي‌ نمانده‌ است‌، كسى‌ نيست‌ كه‌ در انديشة مردم‌ باشد و كسى‌ نيست‌ كه‌ به‌ ياري‌ درويشان‌ برخيزد. اعانتها يا به‌ عنوان‌ اداي‌ نذر است‌ يا همراه‌ با استخفاف‌ (ص‌ 469). در جاي‌ ديگر مى‌نويسد كه‌ بيشتر دولتمردان‌ از بيم‌ بركناري‌ از منصب‌ تن‌ به‌ اجراي‌ فرمانهاي‌ ستمكارانة فرمانروايان‌ مى‌دهند و بسياري‌ كسان‌ را ديده‌ام‌ كه‌ براي‌ كسب‌ مقام‌ قضا يا شهادت‌ از بذل‌ مال‌ دريغ‌ نمى‌كنند و هدف‌ آنان‌ از اين‌ كار جاه‌طلبى‌ است‌. آنان‌ - گاه‌ با دريافت‌ مبلغى‌ ناچيز و گاه‌ از بيم‌ صاحبان‌ قدرت‌ - بر آنچه‌ شناختى‌ از آن‌ ندارند، شهادت‌ خلاف‌ واقع‌ مى‌دهند (ص‌ 445).
دربارة مدارس‌ مى‌گويد: تأسيس‌ مدارس‌ در روزگار ما مخاطره‌ آميز است‌ زيرا گروه‌ كثيري‌ از متفقهان‌ براي‌ آموختن‌ علم‌ جدل‌ در آنها سكنى‌ مى‌گزينند، از علوم‌ شريعت‌ روي‌ مى‌گردانند، از آمد و رفت‌ به‌ مساجد دوري‌ مى‌جويند و به‌ مدرسه‌ و القاب‌ بسنده‌ مى‌كنند (ص‌ 475).
دربارة رباطها و خانقاهها نيز مى‌نويسد: آنها خالى‌ از هرگونه‌ فايده‌اند، زيرا صوفيان‌ در آنها بساط جهل‌ و تن‌ پروري‌ مى‌گسترند و آواي‌ محبت‌ و قرب‌ دروغين‌ سر مى‌دهند، از اشتغال‌ به‌ آموختن‌ سرباز مى‌زنند و سيرة عرفاي‌ راستين‌ چون‌ سري‌ و جنيد را ترك‌ مى‌كنند (همانجا).
ابن‌ جوزي‌ روزگار خويش‌ را دوران‌ ريا، شهرت‌ طلبى‌، عوام‌ فريبى‌ و مريد پروري‌ مى‌خواند و مى‌نويسد: كسانى‌ را در جامة پارسايان‌ مى‌بينيم‌ كه‌ بهترين‌ غذاها را مى‌خورند، با توانگران‌ دوستى‌ دارند، از درويشان‌ دوري‌ مى‌جويند، بدون‌ حاجبان‌ و خادمان‌ خويش‌ جايى‌ نمى‌روند، بر مردم‌ تكبر مى‌ورزند، از اينكه‌ مولانا خوانده‌ شوند، لذت‌ مى‌برند و روزگار خود را به‌ بيهودگى‌ تباه‌ مى‌كنند (همان‌، 485). بيشتر سلاطين‌ از راههاي‌ نادرست‌ مال‌ گرد مى‌آورند و در راههاي‌ ناشايست‌ خرج‌ مى‌كنند. گويى‌ آن‌ اموال‌ نه‌ از آن‌ خدا كه‌ از آن‌ خودشان‌ است‌. دانشمندان‌ نيز يا بر اثر فقر يا از بيم‌ نام‌ و جان‌ با آنان‌ همراهى‌ مى‌كنند (همان‌، 510).
نكتة تأمل‌ برانگيز در عصر ابن‌ جوزي‌ (سدة 6ق‌/12م‌) سكوت‌ نسبتاً آشكار دستگاه‌ خلافت‌ و بزرگان‌ بغداد در برابر يكى‌ از بزرگ‌ترين‌ رويدادهاي‌ تاريخ‌ جهان‌، يعنى‌ جنگهاي‌ صليبى‌ (490-690ق‌/1094- 1291م‌) است‌ كه‌ ميان‌ مسلمانان‌ و مسيحيان‌ و به‌ بيانى‌ ديگر ميان‌ شرق‌ و غرب‌، نزديك‌ به‌ 200 سال‌ ادامه‌ داشت‌. ابن‌ جوزي‌ به‌ عنوان‌ مسلمانى‌ دانشمند و مورخ‌ روزگار خود تقريباً معاصر و شاهد دو دوره‌ از اين‌ جنگها بوده‌ است‌: دورة فتوحات‌ صليبيان‌ يعنى‌ تصرف‌ بخش‌ بزرگى‌ از شام‌ و تشكيل‌ امارت‌ نشينهاي‌ لاتينى‌ در شهرهاي‌ بيت‌المقدس‌، انطاكيه‌، طرابلس‌ و رها (اورفا)، و دورة واكنش‌ مسلمانان‌ در مقابل‌ صليبيان‌ به‌ سركردگى‌ سرداران‌ رشيد جامعة اسلامى‌ چون‌ عمادالدين‌ زنگى‌، نورالدين‌ زنگى‌ و سپس‌ صلاح‌الدين‌ ايوبى‌ و باز پس‌ گيري‌ بيت‌المقدس‌ و ديگر شهرهاي‌ مهم‌ كه‌ تقريباً خود جوش‌ و بى‌ارتباط با مركز خلافت‌ تحقق‌ يافت‌.
خلفاي‌ ناتوان‌ عباسى‌، امرا و وزراي‌ جاه‌طلب‌ و علماي‌ غافل‌ بغداد چنان‌ سرگرم‌ بازيهاي‌ سياسى‌، درگيريها و قدرت‌ جوييهاي‌ فردي‌، منازعات‌ كلامى‌ و كشمكشهاي‌ مذهبى‌ بودند كه‌ نه‌ تنها اقدامى‌ در برانگيختن‌ مسلمانان‌ و گسيل‌ كردن‌ نيرو براي‌ مقابله‌ انجام‌ نگرفت‌، بلكه‌ استمداد مكرر گروههايى‌ از مردم‌ جنگ‌زدة شام‌ كه‌ به‌ بغداد پناه‌ مى‌آوردند، نيز بى‌پاسخ‌ ماند (حتى‌، 807 -822).
در آثار ابن‌ جوزي‌ هم‌، چنانكه‌ انتظار مى‌رود، به‌ نكاتى‌ كه‌ حكايت‌ از همدردي‌ و نگرانى‌ وي‌ در برابر اين‌ تصادم‌ بزرگ‌ كند، بر نمى‌خوريم‌، حتى‌ در المنتظم‌، بزرگ‌ترين‌ تأليف‌ تاريخى‌ او نيز بجز خبرهايى‌ كوتاه‌ از اين‌ درگيريها كه‌ گاه‌ از لابه‌لاي‌ حوادث‌ هر سال‌ به‌ دست‌ مى‌دهد، چيز قابل‌ توجهى‌ نمى‌يابيم‌.
زندگى‌ اجتماعى‌ - فرهنگى‌: مى‌توان‌ گفت‌ كه‌ زندگى‌ اجتماعى‌ - فرهنگى‌ ابن‌ جوزي‌ با نخستين‌ مجالس‌ وعظ وي‌ آغاز مى‌شود و بيشترين‌ ماية شهرت‌ وي‌ نيز همين‌ بعد زندگانى‌ اوست‌ كه‌ تا پايان‌ عمر در آثار خود او و ديگران‌ منعكس‌ شده‌ است‌:
خطابه‌ و وعظ: نخستين‌ بار در 520ق‌/1126م‌ كه‌ هنوز كودكى‌ 9 ساله‌ بود، بر منبر رفت‌. خود مى‌نويسد كه‌ مرا نزد ابوالقاسم‌ على‌ بن‌ يعلى‌ علوي‌ هروي‌ بردند. او سخنانى‌ از وعظ به‌ من‌ آموخت‌ و پيراهنى‌ بر من‌ پوشاند و آنگاه‌ كه‌ براي‌ وداع‌ با مردم‌ بغداد در رباطى‌ نزديك‌ باروي‌ شهر نشست‌، مرا بر منبر فرستاد. من‌ آنچه‌ از وي‌ آموخته‌ بودم‌، در اجتماعى‌ كه‌ نزديك‌ به‌ 50 هزار تن‌ مى‌شد، بيان‌ كردم‌ ( المنتظم‌ 9/259).
ابن‌ جوزي‌ در زمان‌ وزارت‌ ابن‌ هبيره‌، (544 -560ق‌) با سخنرانيهاي‌ خويش‌ كه‌ هر جمعه‌ در منزل‌ او برگزار مى‌شد، به‌ شهرت‌ رسيد (ابن‌ رجب‌، 1/403). خطوط اصلى‌ محتواي‌ خطبه‌هاي‌ وي‌ احياء قدرت‌ خلافت‌، دفاع‌ شديد از سنت‌، رد بدعت‌ و مخالفت‌ با اهل‌ بدعت‌، ستايش‌ از امام‌ احمد و پيروان‌ او و سرزنش‌ مخالفان‌ آنان‌ بود (نك: همانجا؛ 2 EI). در مجالس‌ وعظ ابن‌ جوزي‌ خلفا، وزرا، دانشمندان‌ و بزرگان‌ شركت‌ مى‌كردند. وي‌ خود در المنتظم‌ به‌ برخى‌ از اين‌ مجالس‌ اشاره‌ مى‌كند. مثلاً مى‌نويسد كه‌ پس‌ از درگذشت‌ المقتضى‌ و در آغاز خلافت‌ المستنجد (ربيع‌الاول‌ 555) مجلسى‌ براي‌ سوگواري‌ به‌ مدت‌ 3 روز در بيت‌ النوبه‌ منعقد شد كه‌ من‌ در آن‌ سخن‌ راندم‌... المستنجد در پايان‌ ماه‌ سوگواري‌ پدرش‌ به‌ من‌ و گروهى‌ از دولتمردان‌ و دانشمندان‌ خلعت‌ بخشيد و به‌ من‌ اجازه‌ داد كه‌ در جامع‌ قصر سخنرانى‌ كنم‌. از 28 ربيع‌الا¸خر در اين‌ جامع‌ به‌ وعظ پرداختم‌. در اين‌ مجلس‌ پيوسته‌ بين‌ 10 تا 15 هزار تن‌ شركت‌ مى‌جستند (10/193-194).
در دورة خلافت‌ المستضى‌ء (566 - 575ق‌/1171- 1179م‌)، ابن‌ جوزي‌ به‌ اوج‌ شهرت‌ خويش‌ رسيد، تا آنجا كه‌ به‌ عنوان‌ بزرگ‌ترين‌ واعظ حنبليان‌ شناخته‌ مى‌شد. در 21 جمادي‌ الاول‌ 574 خليفه‌ فرمان‌ داد كه‌ صفه‌اي‌ در جامع‌ قصر براي‌ جلوس‌ و سخنرانى‌ شيخ‌ ابوالفتح‌ بن‌ منى‌ فقيه‌ حنبلى‌ بسازند و در جمادي‌ الا¸خر همين‌ سال‌ فرمان‌ داد كه‌ قبر احمد بن‌ حنبل‌ را بازسازي‌ كنند. پيروان‌ ديگر مذاهب‌ از اين‌ كارها كه‌ براي‌ حنبليان‌ انجام‌ مى‌گرفت‌ - و پيش‌ از آن‌ معمول‌ نبود - سخت‌ آزرده‌ شدند. ابن‌ جوزي‌ مى‌گويد: مردم‌ به‌ من‌ مى‌گفتند: گرايش‌ خليفه‌ به‌ حنابله‌ به‌ خاطر تو و از تأثير كلام‌ توست‌... و من‌ بر اين‌، خداي‌ را سپاس‌ مى‌گويم‌ (همان‌، 10/283-284).
در 527ق‌ شيخ‌ و استاد وي‌ ابوالحسن‌ بن‌ زاغونى‌ كه‌ در جامع‌ منصور، نزديك‌ قبر معروف‌، در باب‌ بصره‌ و نيز در مسجد ابن‌ فاعوس‌ مجلس‌ درس‌ و وعظ و مناظره‌ داشت‌، درگذشت‌. ابوعلى‌ بن‌ راذانى‌ جاي‌ وي‌ را در اين‌ مجلس‌ گرفت‌ و به‌ سبب‌ خردسالى‌ ابن‌ جوزي‌ از سپردن‌ آن‌ به‌ وي‌ خودداري‌ شد. پس‌ وي‌ نزد انوشروان‌ وزير رفت‌ و فصلى‌ در مواعظ ايراد كرد و بدين‌ سان‌ اجازه‌ يافت‌ كه‌ در جامع‌ منصور به‌ وعظ بنشيند. خود مى‌گويد: در نخستين‌ روز مجلس‌ من‌ همة فقهاي‌ بزرگ‌ مذهب‌ ما، چون‌ عبدالواحد بن‌ شنيف‌ و ابوعلى‌ بن‌ قاضى‌ و ابوبكر ابن‌ عيسى‌ و ابن‌ قسامى‌ و جز اينان‌ حضور داشتند. آنگاه‌ در مسجد نزديك‌ قبر معروف‌ و باب‌ بصره‌ و نهر معلى‌ سخن‌ راندم‌. اين‌ مجالس‌ همچنان‌ ادامه‌ يافت‌ و مورد استقبال‌ قرار گرفت‌ (همان‌، 10/30).
ابن‌ جبير ضمن‌ مشاهدات‌ خويش‌ از بغداد (580ق‌/1184م‌) در گزارش‌ «مجالس‌ علم‌ و وعظ» با ستايشى‌ مبالغه‌آميز از شخصيت‌ علمى‌، ادبى‌ و دينى‌ ابن‌ جوزي‌ تصويري‌ روشن‌ از يك‌ از مجالس‌ وعظ او به‌ دست‌ مى‌دهد: بامداد روز شنبه‌ در مجلس‌ شيخ‌ فقيه‌... ابن‌ جوزي‌ كه‌ در برابر منزل‌ او در ساحل‌ شرقى‌ دجله‌ برپا مى‌شد، حاضر شدم‌. پس‌ از جلوس‌ وي‌ بر منبر و پيش‌ از شروع‌ خطابه‌ بيست‌ و چند تن‌ قاري‌ با همخوانى‌ و ترتيبى‌ خاص‌ آياتى‌ از قرآن‌ مجيد را تلاوت‌ كردند. آنگاه‌ وي‌ به‌ خطابه‌ پرداخت‌ و در آغاز هر بخش‌ از سخن‌ خويش‌ اوايل‌ آيات‌ خوانده‌ شده‌ و در پايان‌ هر بخش‌ اواخر آن‌ آيات‌ را همچون‌ قافيه‌ مى‌آورد و در عين‌ حال‌ ترتيب‌ آيات‌ را نيز حفظ مى‌كرد... سخن‌ او دلها را شيفته‌ مى‌ساخت‌ و به‌ پرواز درمى‌آورد و جانها را مى‌گداخت‌ تا آنجا كه‌ بانگ‌ ناله‌ برمى‌خاست‌ و گنهكاران‌ فرياد توبه‌ و استغاثه‌ برمى‌كشيدند و چون‌ پروانگان‌ كه‌ خود را به‌ شعلة شمع‌ مى‌زنند، به‌ پاي‌ وي‌ مى‌افتادند... و گروهى‌ از خود بى‌ خود مى‌شدند... آنگاه‌ طرح‌ مسائل‌ آغاز شد و از هر سوي‌ مجلس‌ رقعه‌هاي‌ سؤال‌ به‌ سوي‌ وي‌ روان‌ گشت‌. او سريعاً بدانها پاسخ‌ مى‌داد، بيشترين‌ فايدة مجالس‌ او همين‌ پاسخ‌ به‌ پرسشها بود (ص‌ 196- 198؛ قس‌: ابن‌ رجب‌، 1/411).
ابن‌ جبير از دو مجلس‌ ديگر وي‌ در همان‌ سال‌ گزارش‌ مى‌دهد: يكى‌ در سحرگاه‌ پنجشنبه‌ 11 صفر در باب‌ بدر در صحنى‌ از كاخهاي‌ خليفه‌ و ديگري‌ در روز شنبه‌ 13 صفر در همانجا. در گزارش‌ مجلس‌ اول‌ آورده‌ است‌ كه‌ در اين‌ مجلس‌، علاوه‌ بر عموم‌ مردم‌، خليفه‌ و مادرش‌ و كسانى‌ ديگر از حرم‌ او حاضر بودند (همان‌، 198- 199، 200).
ابن‌ جوزي‌ بارها در المنتظم‌ به‌ مجالس‌ خود و استقبال‌ مردم‌ از آنها اشاره‌ مى‌كند. مثلاً در يك‌ جا مى‌نويسد: به‌ فرمان‌ خليفه‌ در پنجشنبه‌ 5 رجب‌ 570 بعد از نماز عصر مجلسى‌ در باب‌ بدر تشكيل‌ شد. مردم‌ از هنگام‌ نماز صبح‌ شروع‌ به‌ گرفتن‌ جا براي‌ خويش‌ كردند، هر صفه‌ به‌ 18 نفر به‌ بهاي‌ 18 قيراط كرايه‌ داده‌ شد. سرانجام‌ كار بدانجا رسيد كه‌ برخى‌ حاضر شدند براي‌ نشستن‌ در كنار آن‌ 18 تن‌ 6 قيراط بپردازند (10/252). در جاي‌ ديگر مى‌گويد: در روز عاشوراي‌ 571ق‌ به‌ فرمان‌ خليفه‌ مجلسى‌ در حضور وي‌ برپا شد. مردم‌ از نيمه‌ شب‌ براي‌ شنيدن‌ سخنان‌ من‌ به‌ باب‌ بدر روي‌ آوردند. انبوه‌ جمعيت‌ بيش‌ از حد بود، تا آنجا كه‌ درها را بستند. ناگزير گروه‌ بيشماري‌ در راههاي‌ پيوسته‌ به‌ اين‌ مكان‌ ايستادند (همان‌،10/256).در جايى‌ديگر آورده‌ است‌ كه‌ در 11رمضان‌ 572 در خانة ظهيرالدين‌ صاحب‌ المخزن‌ به‌ وعظ نشستم‌. خليفه‌ حضور داشت‌، به‌ عامة مردم‌ نيز اجازة ورود داده‌ شد. در اين‌ مجلس‌ چنان‌ سخن‌ گفتم‌ كه‌ همه‌ شگفت‌ زده‌ شدند، تا آنجا كه‌ ظهيرالدين‌ به‌ من‌ گفت‌ كه‌ خليفه‌ به‌ وي‌ گفت‌ است‌: «اين‌ مرد چنان‌ سخن‌ مى‌گويد كه‌ گويى‌ از آدميان‌ نيست‌» (همان‌، 10/265).
ابن‌ جوزي‌ در بسياري‌ جاها به‌ مجالس‌ ديگر خود اشاره‌ مى‌كند كه‌ در آنها خليفه‌، وزرا، دولتمردان‌، علما، فقها، قضات‌، شيوخ‌ و بزرگان‌ و ديگر طبقات‌ مردم‌ شركت‌ داشتند. گفته‌ شده‌ كه‌ شمار شركت‌ كنندگان‌ اين‌ مجالس‌ گاه‌ به‌ 100 هزار تن‌ مى‌رسيده‌ است‌ (همان‌، 10/284، جم: نك: ذهبى‌، العبر، 3/119؛ يافعى‌، 3/489). در اين‌ مجالس‌ غالباً عدة زيادي‌ از روي‌ تنبيه‌ توبه‌ مى‌كردند و بعضى‌ از شدت‌ تأثير موي‌ از سر مى‌كندند (ابن‌ جوزي‌، همان‌، 10/263، 267، 269). به‌ گفتة خود او بيش‌ از 100 هزار تن‌ به‌ دست‌ او توبه‌ كردند ( القصاص‌، 117) و بيش‌ از 100 هزار [؟] تن‌ نيز به‌ دست‌ وي‌ اسلام‌ آوردند (همانجا). ولى‌ سبط او مى‌نويسد: هزار تن‌ يهودي‌ و نصرانى‌ به‌ دست‌ وي‌ مسلمان‌ شدند (ابن‌ جوزي‌، يوسف‌، مرآة، 8(2)/482). نوشته‌اند كه‌ المستضى‌ء پيوسته‌، حتى‌ در هنگام‌ بيماري‌ در مجالس‌ وعظ او شركت‌ مى‌جست‌ (ابن‌ رجب‌، 1/407).
از كارهاي‌ بى‌سابقة ابن‌ جوزي‌ بيان‌ يك‌ دوره‌ تفسير قرآن‌ بر منبر است‌. خود مى‌گويد: در 17 جمادي‌ الاول‌ 570 تفسير قرآن‌ را بر منبر به‌ پايان‌ رساندم‌. پس‌ در همانجا سجدة شكر به‌ جاي‌ آوردم‌ و گفتم‌ از زمان‌ نزول‌ قرآن‌ تاكنون‌ واعظى‌ را نمى‌شناسم‌ كه‌ همة قرآن‌ را در مجلس‌ وعظ تفسير كرده‌ باشد ( المنتظم‌، 10/251).
ابن‌ جوزي‌ در مجالسى‌ كه‌ خليفه‌ حاضر بود، به‌ موعظة وي‌ مى‌پرداخت‌. چنانكه‌ خود در المنتظم‌ آورده‌، در مجلس‌ خطاب‌ به‌ خليفه‌ گفت‌: «اي‌ اميرالمؤمنين‌ اگر دربارة تو سخن‌ گويم‌، از تو مى‌ترسم‌ و اگر سكوت‌ كنم‌ بر تو مى‌ترسم‌، اما من‌ به‌ سبب‌ محبت‌ به‌ تو ترس‌ بر تو را بر ترس‌ خويش‌ از تو مقدم‌ مى‌دارم‌» (10/285).
تدريس‌ و شاگردان‌: جز خطابه‌ و وعظ، تدريس‌ بخش‌ مهمى‌ از زندگى‌ اجتماعى‌ ابن‌ جوزي‌ را در برمى‌گرفت‌. وي‌ استادي‌ بزرگ‌ و مدرسى‌ توانا بود و چنانكه‌ خود مى‌گويد در 5 مدرسه‌ تدريس‌ مى‌كرده‌ است‌ (همان‌، 10/284)، اما در منابع‌ به‌ 4 مدرسة ذيل‌ اشاره‌ شده‌ است‌:
1. ابن‌ شمحل‌: اين‌ مدرسه‌ را ابن‌ شمحل‌ در مأمونيه‌ ساخت‌ و ابن‌ جوزي‌ مدتى‌ در آن‌ معيد ابوحكيم‌ نهروانى‌ بود. سپس‌ اين‌ مدرسه‌ بدو سپرده‌ شد و در آن‌ به‌ تدريس‌ پرداخت‌ (همان‌، 10/201).
2. بنفشه‌: اين‌ مدرسه‌ خانة نظام‌الدين‌ ابونصر بن‌ جهير بود. بنفشه‌ آن‌ را خريد و مدرسه‌ كرد و به‌ ابوجعفر صباغ‌ سپرد. كليد مدرسه‌ مدتى‌ در دست‌ او بود. سپس‌ از وي‌ باز ستد و بدون‌ درخواست‌ ابن‌ جوزي‌ به‌ وي‌ سپرد. اين‌ مدرسه‌، چنانكه‌ ابن‌ جوزي‌ مى‌نويسد، طبق‌ وقف‌ نامة آن‌، وقف‌ پيروان‌ احمد بن‌ حنبل‌ بوده‌ است‌ (همان‌، 10/252-253). ابن‌ جوزي‌ از 25 شعبان‌ 570 درس‌ خود را در اين‌ مدرسه‌ با حضور قاضى‌ القضاة، حاجب‌ الباب‌ و فقهاي‌ بغداد آغاز كرد (همانجا).
3. شيخ‌ عبدالقادر: اين‌ مدرسه‌ تا زمان‌ وزارت‌ ابن‌ يونس‌ حنبلى‌ (583 -584ق‌) در دست‌ عبدالسلام‌ بن‌ عبدالوهاب‌ بن‌ عبدالقادر جيلى‌ بود. در اين‌ سال‌ پس‌ از متهم‌ ساختن‌ وي‌ و سوزاندن‌ كتابهايش‌ مدرسة نياي‌ او را نيز از وي‌ برگرفتند و به‌ ابن‌ جوزي‌ سپردند (ابن‌ رجب‌، 1/425-426).
4. درب‌ دينار: اين‌ مدرسه‌ را ابن‌ جوزي‌ در درب‌ دينار ساخت‌ و كتابهاي‌ خود را بر آن‌ وقف‌ كرد (ذهبى‌، سير، 21/383). خود مى‌گويد: در 3 محرم‌ 570 كار در اين‌ مدرسه‌ را آغاز كردم‌ و در آن‌ روز 14 مبحث‌ در رشته‌هاي‌ مختلف‌ علمى‌ تدريس‌ كردم‌ ( المنتظم‌، 10/250).
گروهى‌ از نويسندگان‌ و محققان‌ متقدم‌ و معاصر، چون‌ دولتشاه‌ سمرقندي‌ (ص‌ 152)، رازي‌ (1/197)، حالى‌ (ص‌ 4) و سعيد نفيسى‌ (ص‌ 125) ابن‌ جوزي‌ را به‌ غلط از مدرسان‌ مدرسة نظامية بغداد و استاد سعدي‌، شاعر نامدار ايران‌ (ح‌ 600 -694ق‌) دانسته‌اند. به‌ احتمال‌ قوي‌ منشأ اين‌ اشتباه‌ اشارتى‌ است‌ كه‌ سعدي‌ در «بوستان‌» (ص‌ 350) به‌ تحصيلات‌ خويش‌ در نظامية بغداد كرده‌ و در «گلستان‌» (ص‌ 80) از «شيخ‌ اجل‌ ابوالفرج‌ بن‌ جوزي‌» به‌ عنوان‌ استاد خود نام‌ برده‌ است‌. با توجه‌ به‌ تاريخ‌ وفات‌ ابن‌ جوزي‌ (597 ق‌) و تاريخ‌ ولادت‌ سعدي‌ و تاريخ‌ احتمالى‌ ورود او به‌ بغداد (ح‌ 621ق‌) اين‌ سخن‌ نمى‌تواند درست‌ باشد، و ابن‌ جوزي‌ مذكور در «گلستان‌» بايد ابوالفرج‌ جمال‌ الدين‌ عبدالرحمان‌ بن‌ يوسف‌، پسر ابومحمد محيى‌الدين‌ يوسف‌ و نوادة ابوالفرج‌ عبدالرحمان‌ بن‌ على‌ بن‌ جوزي‌ باشد كه‌ در 631ق‌ به‌ نيابت‌ پدرش‌ كه‌ از سوي‌ المستنصر به‌ سفارت‌ مصر رفته‌ بود، مدرس‌ كرسى‌ حنبلى‌ در مدرسة مستنصريه‌ گرديد و در 656 ق‌ در زمان‌ سقوط بغداد به‌ دست‌ تاتار كشته‌ شد (نك: كسائى‌، 200-202).
افزون‌ بر اين‌ خواجه‌ نظام‌الملك‌، بانى‌ و واقف‌ مدرسة نظامية بغداد، در وقف‌ نامه‌ شرط كرده‌ بود كه‌ مدرسه‌ و املاك‌ِ موقوفة آن‌ در اصل‌ و فرع‌ وقف‌ بر پيروان‌ شافعى‌ است‌ و بايد مدرسان‌ و واعظان‌ و كتابدار آن‌ همه‌ شافعى‌ مذهب‌ باشند ( المنتظم‌، 9/66). بنابراين‌ نمى‌توان‌ پذيرفت‌ كه‌ مردي‌ چون‌ ابن‌ جوزي‌ كه‌ از كودكى‌ بر مذهب‌ حنبلى‌ باليده‌ و به‌ عنوان‌ واعظ و چهرة برجستة حنبليان‌ بغداد شهرت‌ يافته‌، با مدرسة نظامية بغداد ارتباطى‌ داشته‌ باشد، و بدين‌ سان‌ سخن‌ فؤاد بستانى‌ نيز كه‌ ابن‌ جوزي‌ را از شاگردان‌ و مدرسان‌ نظاميه‌ دانسته‌، مردود است‌ (نك: بستانى‌ ف‌).
گروه‌ زيادي‌ در رشته‌هاي‌ مختلف‌ علمى‌ از ابن‌ جوزي‌ بهره‌مند شده‌ و جمعى‌ كتابهايى‌ را نزد او خوانده‌اند، از آن‌ جمله‌اند: طلحة العلثى‌ و ابوعبدالله‌ بن‌ تيميه‌، خطيب‌ حرّان‌ كه‌ كتاب‌ زاد المسير او را در تفسير نزد او خوانده‌ است‌ (ابن‌ رجب‌، 1/425).
گروه‌ بيشماري‌ از امامان‌، حافظان‌، فقيهان‌ و جز اينها، حديث‌ از وي‌ شنيده‌ و تصانيفش‌ را بر او خوانده‌اند.
گروهى‌ نيز از او روايت‌ كرده‌اند كه‌ از آن‌ جمله‌اند: پسرش‌، صاحب‌ علامه‌ محيى‌الدين‌ يوسف‌، استاد دارالمستعصم‌؛ پسر ديگرش‌، على‌ ناسخ‌؛ نوه‌اش‌، ابوالمظفر شمس‌الدين‌ يوسف‌ بن‌ قزاوغلى‌ (معروف‌ به‌ سبط ابن‌ جوزي‌)؛ شيخ‌ موفق‌الدين‌ ابن‌ قدامه‌؛ حافظ عبدالغنى‌؛ ابن‌ دبيثى‌؛ ابن‌ قطيعى‌؛ ابن‌ نجار؛ ضيا؛ يلدانى‌؛ ابن‌ خليل‌؛ ابن‌ عبدالدائم‌؛ نجيب‌ عبداللطيف‌ حرانى‌ كه‌ او آخرين‌ شاگرد وي‌ در سماع‌ حديث‌ بوده‌ است‌ (همانجا؛ ذهبى‌، سير، 21/367).
گروهى‌ ديگر از او اجازة روايت‌ اخذ كرده‌اند. از آن‌ جمله‌اند: ابن‌ جبير اندلسى‌؛ زكى‌الدين‌ عبدالعظيم‌ منذري‌؛ صائن‌ الدين‌ محمد بن‌ انجب‌ نعال‌ بغدادي‌؛ ناصح‌الدين‌ بن‌ حنبلى‌ واعظ (ابراهيم‌، 1/36)؛ شيخ‌ شمس‌الدين‌ عبدالرحمان‌؛ احمد بن‌ ابى‌ الخير؛ خضر بن‌ حمويه‌؛ قطب‌ بن‌ عصرون‌ (ذهبى‌، همانجا) و الفخر على‌ بن‌ بخاري‌ كه‌ آخرين‌ اينان‌ بوده‌ است‌ (ابن‌ رجب‌، 1/425).
منازعات‌ دينى‌ - سياسى‌: ابن‌ جوزي‌ جز وعظ و تدريس‌ و گاه‌ شركت‌ در مناظرات‌ علماي‌ مذاهب‌ مختلف‌ (ابن‌ جوزي‌، المنتظم‌، 10/258) و تأليف‌ كه‌ تقريباً سراسر اوقات‌ او را اشغال‌ مى‌كرد، به‌ كاري‌ ديگر نپرداخت‌ و حتى‌ جز براي‌ سفر حج‌ از بغداد خارج‌ نشد (همان‌، 10/120، 182؛ ابن‌ رجب‌، 1/411). با آنكه‌ خلفا و صاحبان‌ قدرت‌ بدو عنايت‌ داشتند ( المنتظم‌، 10/284؛ ابن‌ رجب‌، 1/409)، هيچ‌ سمت‌ رسمى‌ و سياسى‌ بر عهده‌ نگرفت‌ و به‌ رغم‌ آنكه‌ مكرر در صيد الخاطر (مثلاً ص‌ 508، 511، جم) و ديگر آثارش‌ چون‌ تلبيس‌ ابليس‌ ارتباط علما با دولتمردان‌ را نكوهش‌ و تقبيح‌ مى‌كند، از جاي‌ جاي‌ المنتظم‌ برمى‌آيد كه‌ خود با خلفا، وزرا و ديگر صاحبان‌ قدرت‌ در ارتباط بوده‌ است‌ (مثلاً 10/257، 259، جم). در دو مورد چنانكه‌ خود مى‌گويد خليفه‌ مسئوليتى‌ به‌ وي‌ مى‌سپارد: نخست‌ اينكه‌ در 569 ق‌ كه‌ همة وعاظ جز 3 تن‌ از تشكيل‌ مجالس‌ ممنوع‌ مى‌شوند، وي‌ به‌ عنوان‌ تنها خطيب‌ حنبليان‌ بغداد تعبين‌ مى‌گردد (همان‌، 10/242)، اما اين‌ سمت‌ را نمى‌توان‌ مقامى‌ رسمى‌ و دولتى‌ شمرد، زيرا منشأ آن‌ بيشتر قبول‌ عامى‌ بوده‌ كه‌ وي‌ نزد هم‌ مذهبان‌ خود داشته‌ است‌. مورد ديگر اينكه‌ در 571ق‌ به‌ پيشنهاد صاحب‌ المخزن‌ و فرمان‌ خليفه‌ به‌ عنوان‌ مسئول‌ مبارزه‌ با بدعتها (تفتيش‌ عقايد) برگزيده‌ مى‌شود (همان‌، 10/259)، كه‌ اين‌ سمت‌ نيز به‌ نظر مى‌رسد بيش‌ از آنكه‌ جنبة حكومتى‌ داشته‌ باشد، صبغة مذهبى‌ دارد و با توجه‌ به‌ تعصبى‌ كه‌ ابن‌ جوزي‌ نسبت‌ به‌ اهل‌ بدعت‌ داشته‌، و در آثارش‌ به‌ ويژه‌ تلبيس‌ ابليس‌ و صيدالخاطر تجلى‌ يافته‌ (نك: ابن‌ رجب‌، 1/403)، احتمالاً وي‌ شرعاً خود را مكلف‌ به‌ پذيرفتن‌ اين‌ شغل‌ مى‌دانسته‌ است‌.
منازعات‌ و مبارزات‌ او در خطابه‌ها و جلسات‌ درس‌ با فرقه‌ها و گروههايى‌ كه‌ وي‌ آنان‌ را اهل‌ بدعت‌ مى‌شمرد و نيز اقدامات‌ شديدي‌ كه‌ وي‌ به‌ عنوان‌ مسئول‌ مبارزه‌ با بدعتها به‌ عمل‌ آورد، موجب‌ گرفتاري‌ او در سالهاي‌ پايانى‌ عمر شد:
در سبب‌ گرفتاري‌ وي‌ نوشته‌اند: ابن‌ يونس‌ حنبلى‌ در 583ق‌/1187م‌ كه‌ وزارت‌ الناصر را بر عهده‌ داشت‌، احتمالاً به‌ اشارة ابن‌ جوزي‌ و با حضور وي‌، مجلسى‌ بر ضد عبدالسلام‌ بن‌ عبدالوهاب‌ بن‌ عبدالقادر جيلى‌ منعقد ساخت‌ و در آن‌ فرمان‌ داد تا كتابخانة وي‌ را به‌ سبب‌ احتوا بر كتابهاي‌ زندقه‌ و ستاره‌پرستى‌ و علوم‌ اوايل‌ بسوزانند و مدرسة نياي‌ او را از وي‌ بازستانند و به‌ ابن‌ جوزي‌ بسپارند (ابن‌ رجب‌، 425-426).
در 590 ق‌ الناصر وزارت‌ خويش‌ را به‌ ابوالمظفر مؤيدالدين‌ محمد ابن‌ احمد معروف‌ به‌ ابن‌ قصاب‌ كه‌ شيعه‌ بود، سپرد. وي‌ ابن‌ يونس‌ حنبلى‌ را بازداشت‌ كرد و ياران‌ او را تحت‌ تعقيب‌ قرار داد. عبدالسلام‌ بن‌ عبدالوهاب‌، ابن‌ جوزي‌ را به‌ عنوان‌ مردي‌ ناصبى‌ و از فرزندان‌ ابوبكر و يكى‌ از بزرگ‌ترين‌ ياران‌ ابن‌ يونس‌ به‌ ابن‌ قصاب‌ معرفى‌ كرد و گفت‌ مدرسة نياي‌ مرا گرفتند و به‌ او سپردند و با مشورت‌ او كتابخانة من‌ سوزانده‌ شد. ابن‌ قصاب‌ اين‌ داستان‌ را به‌ الناصر كه‌ به‌ شيعيان‌ گرايش‌ داشت‌ و با ابن‌ جوزي‌ ميانه‌اي‌ نداشت‌ و گاه‌گاه‌ نيز در مجالس‌ وعظ او مورد سرزنش‌ قرار مى‌گرفت‌، در ميان‌ نهاد. پس‌ خليفه‌ فرمان‌ داد تا ابن‌ جوزي‌ را به‌ عبدالسلام‌ واگذارند. عبدالسلام‌ به‌ خانة ابن‌ جوزي‌ آمد، او را دشنام‌ داد، با وي‌ تندي‌ كرد، بر خانه‌ و كتابخانة او مهر نهاد و خانواده‌اش‌ را پراكنده‌ ساخت‌ (ابو شامه‌، 6؛ ذهبى‌، سير، 21/377؛ ابن‌ رجب‌، 1/425-426).
ابن‌ جوزي‌ را در بند كردند و با كشتى‌ به‌ واسط بردند و در خانه‌اي‌ در «درب‌ الديوان‌» باز داشتند و كسى‌ را براي‌ خدمت‌ و دربانى‌ او گماشتند. در اين‌ مدت‌ كسانى‌ نزد او مى‌رفتند و از او حديث‌ مى‌شنيدند و وي‌ از آنجا اشعار بسياري‌ به‌ بغداد فرستاد. بدين‌ سان‌ 5 سال‌ را در آنجا سپري‌ كرد. ابن‌ رجب‌ مى‌افزايد: در حالى‌ كه‌ 80 سال‌ داشت‌، خود همة كارهاي‌ خويش‌ را انجام‌ مى‌داد: جامه‌ مى‌شست‌، غذا مى‌پخت‌ و آب‌ از چاه‌ مى‌كشيد. او اجازه‌ نداشت‌ كه‌ براي‌ استحمام‌ يا كاري‌ ديگر از خانه‌ خارج‌ شود (همانجا). از ابن‌ جوزي‌ نقل‌ شده‌ است‌ كه‌ گفت‌: در اين‌ مدت‌ روزي‌ يك‌ بار قرآن‌ را ختم‌ مى‌كردم‌ و به‌ سبب‌ اندوهى‌ كه‌ از دوري‌ فرزندم‌ يوسف‌ داشتم‌، سورة يوسف‌ را نمى‌خواندم‌. وي‌ در 595ق‌ آزاد شد و به‌ بغداد بازگشت‌. گروه‌ كثيري‌ با شادي‌ به‌ استقبال‌ او رفتند (ذهبى‌، العبر، 3/110؛ غسانى‌، 253؛ ابن‌ رجب‌، 1/427). جمعه‌ با مردم‌ نماز خواند و شنبه‌ در مجلس‌ وعظى‌ شركت‌ كرد كه‌ در آن‌ مدرسان‌، صوفيان‌ و مشايخ‌ رباطها شركت‌ داشتند. انبوه‌ جمعيت‌ تا بدانجا بود كه‌ صداي‌ وي‌ به‌ انتهاي‌ مجلس‌ نمى‌رسيد.
در چگونگى‌ آزادي‌ وي‌ از زندان‌ نوشته‌اند كه‌ پسرش‌ محيى‌الدين‌ يوسف‌ كه‌ خود به‌ خطابت‌ اشتغال‌ داشت‌ از مادر خليفه‌ كه‌ نسبت‌ به‌ ابن‌ جوزي‌ تعصبى‌ داشت‌، ياري‌ جست‌ و او از پسرش‌ الناصر خواست‌ تا شيخ‌ را به‌ بغداد بازگرداند. پس‌ ابن‌ جوزي‌ به‌ بغداد باز گردانده‌ شد و چون‌ گذشته‌ به‌ وعظ و درس‌ و تأليف‌ سرگرم‌ بود تا درگذشت‌ (همانجا).
عقايد و آراء: ابن‌ جوزي‌ با اينكه‌ به‌ عنوان‌ شخصيت‌ ممتاز حنبليان‌ در روزگار خويش‌ شناخته‌ شده‌ است‌ و معاصران‌ او شوكت‌ و رونق‌مذهب‌حنبلى‌ را بر اثرمجاهدات‌وشخصيت‌علمى‌ او مى‌دانسته‌اند، بزرگانى‌ از حنبليان‌ پس‌ از او چون‌ شيخ‌ موفق‌الدين‌ مقدسى‌ در باب‌ او گفته‌اند، از تصانيف‌ وي‌ در سنت‌ و از روش‌ وي‌ در پيروي‌ از سنت‌ خشنود نيستيم‌ (ابن‌ رجب‌، 1/414- 415؛ ذهبى‌، سير، 21/381، 383).
ابن‌ قادسى‌ پس‌ از ستايش‌ ابن‌ جوزي‌ در زهد و عبادت‌ مى‌نويسد: گروهى‌ از مشايخ‌ ائمة مذهب‌ ما از او ناخشنودند، زيرا در سخنانش‌ گرايش‌ به‌ تأويل‌ ديده‌ مى‌شود (ابن‌ رجب‌، 1/414). به‌ نظر مى‌رسد كه‌ برخى‌ از سخنان‌ وي‌ در مجالس‌ وعظ و نيز بعضى‌ از آثار وي‌ در ايجاد ناخشنودي‌ هم‌ مذهبانش‌ بى‌تأثير نبوده‌ است‌. سبط ابن‌ جوزي‌ مى‌نويسد: روزي‌ جدم‌ ابوالفرج‌ در حضور خليفه‌ الناصر و دانشمندان‌ بزرگ‌ بغداد بر منبر بود، يزيد را لعن‌ كرد، گروهى‌ برخاستند و مجلس‌ را ترك‌ كردند (ابن‌ جوزي‌، يوسف‌، تذكره‌، 261؛ قس‌: همو، مرآة، 8(2)/496). همو مى‌نويسد كه‌ جدم‌ در كتاب‌ الرد على‌ المعتصب‌ العنيد المانع‌ من‌ ذم‌ّ يزيد گفته‌: در حديث‌ آمده‌ است‌ كه‌ هر كس‌ صد يك‌ اعمال‌ يزيد را مرتكب‌ شده‌ باشد، ملعون‌ است‌... و در اين‌ زمينه‌ احاديثى‌ را كه‌ بخاري‌ و مسلم‌ در صحاح‌ خويش‌ آورده‌اند، ذكر مى‌كند (همانجا).
نوشته‌اند كه‌ وي‌ در عصبيت‌ و تازش‌ به‌ ديگران‌ تحت‌ تأثير خطيب‌ بغدادي‌ بوده‌ و سبط او در مرآة الزمان‌ از اين‌ امر اظهار شگفتى‌ كرده‌ است‌ (محفوظ، 22).
تشيع‌: ستايشهاي‌ ابن‌جوزي‌ از اهل‌ بيت‌ نظير ذكر فضايل‌ على‌(ع‌) (ابن‌ جوزي‌، يوسف‌، تذكره‌، 284) و حضرت‌ فاطمه‌(ع‌) (همان‌، 278) و ذكر رواياتى‌ در ستايش‌ از حضرت‌ امام‌ حسين‌(ع‌) (همان‌، 245، 246، 252) و نقل‌ حديث‌ از برخى‌ امامان‌ معصوم‌ (همان‌، 324)، بعضى‌ از بزرگان‌ شيعه‌ را بر آن‌ داشته‌ كه‌ در باب‌ شيعه‌ بودن‌ ابن‌ جوزي‌ سخن‌ گويند. خوانساري‌ (5/38) مى‌نويسد: بعيد نيست‌ كه‌ ابن‌ جوزي‌ شيعه‌ بوده‌ و بنا بر مصلحت‌ تظاهر به‌ تسنن‌ مى‌كرده‌ است‌. آنگاه‌ اين‌ دلايل‌ را براي‌ نظر خويش‌ بيان‌ مى‌كند: 1. او بر منبر روايت‌ «ردالشمس‌» را در شأن‌ على‌(ع‌) نقل‌ كرده‌ است‌. 2. چنانكه‌ جمهور علما روايت‌ كرده‌اند، روزي‌ با حضور پيروان‌ دو مذهب‌ (تشيع‌ و تسنن‌) از وي‌ سؤال‌ شد كه‌ ابوبكر افضل‌ است‌ يا على‌(ع‌)؟ وي‌ در پاسخ‌ گفت‌: «من‌ كان‌ بنته‌ فى‌ بيته‌». نيز در رجال‌ محدث‌ نيشابوري‌ آمده‌ است‌ كه‌ از وي‌ دربارة شمار امامان‌ سؤال‌ شد. وي‌ پاسخ‌ داد: «اربعة اربعة اربعة». 3. از او سؤال‌ شد چگونه‌ قتل‌ امام‌ حسين‌(ع‌) را به‌ يزيد نسبت‌ مى‌دهند، در حالى‌ كه‌ يزيد در شام‌ بود و امام‌ در عراق‌؟ وي‌ در پاسخ‌ اين‌ بيت‌ شريف‌ رضى‌ را خواند:
سهم‌ اصاب‌ و راميه‌ بذي‌ سلم‌ من‌ بالعراق‌ لقد ابعدت‌ مرماك‌
(نك: شريف‌ رضى‌، 2/593). اما با توجه‌ به‌ نكات‌ زير پذيرفتن‌ تشيع‌ وي‌ درست‌ نيست‌:
1. آنچه‌ خوانساري‌ در مورد حديث‌ «ردالشمس‌» مى‌نويسد با عبارات‌ ابن‌ جوزي‌ در همين‌ مورد در تلبيس‌ ابليس‌ (ص‌ 99) مغايرت‌ دارد: «غلو رافضيان‌ در دوستى‌ على‌(ع‌) آنان‌ را به‌ جعل‌ احاديث‌ بسياري‌ در فضايل‌ او وا داشته‌ است‌ كه‌ او خود از آن‌ احاديث‌ بيزار است‌ و من‌ برخى‌ از آنها را در كتاب‌ الموضوعات‌ آورده‌ام‌. از آن‌ جمله‌ است‌ حديث‌ ردالشمس‌. به‌ نظر مى‌رسد كه‌ خوانساري‌ در مورد اين‌ حديث‌ ابن‌ جوزي‌ را با سبط وي‌ اشتباه‌ كرده‌ باشد. زيرا سبط بن‌ جوزي‌ در تذكرة الخواص‌ سخن‌ جد خويش‌ را دربارة موضوع‌ بودن‌ اين‌ حديث‌ نفى‌ مى‌كند و مى‌نويسد سخن‌ جد من‌ كه‌ گفته‌ «اين‌ حديث‌ بلاشك‌ مجعول‌ است‌»، ادعايى‌ بى‌دليل‌ است‌...، اين‌ حديث‌ را از عدول‌ ثقه‌اي‌ روايت‌ كرده‌ايم‌ كه‌ به‌ هيچ‌ يك‌ از آنها طعنى‌ وارد نشده‌ و در اسناد آن‌ كسى‌ نيست‌ كه‌ تضعيف‌ شده‌ باشد (53 -54).
2. تورية ابن‌ جوزي‌ در عبارت‌ «من‌ بنته‌ فى‌ بيته‌» بيش‌ از آنكه‌ تقية يك‌ شيعه‌ از اهل‌ سنت‌ باشد، ممكن‌ است‌ تقية يك‌ حنبلى‌ زيرك‌ از قدرت‌ روز افزون‌ شيعيان‌ به‌ شمار آيد، خاصه‌ آنكه‌ ذهبى‌ در سير (21/371) چنين‌ آورده‌: اين‌ سؤال‌ در زمان‌ اقتدار شعيه‌ به‌ عمل‌ آمده‌ و جواب‌ آن‌ براي‌ خشنودي‌ فريقين‌ است‌.
3. وي‌ در كتاب‌ تلبيس‌ ابليس‌ برخى‌ از عقايد اصلى‌ شيعه‌ را ذكر مى‌كند و آنها را تلبيس‌ ابليس‌ مى‌شمارد (نك: ص‌ 22، 97). همچنين‌ برخى‌ از آراي‌ فقهى‌ شيعه‌ را از بدعتها و خرافاتى‌ مى‌داند كه‌ با اجماع‌ منافات‌ دارد (ص‌ 99).
4. وي‌ با فاطميان‌ علناً مخالفت‌ مى‌كرد - چنانكه‌ در المنتظم‌ از آنان‌ با عنوان‌ «دولت‌ آل‌ عبيد» و از خليفة فاطمى‌ با عنوان‌ «صاحب‌ مصر» ياد مى‌كند (10/196) - و هنگامى‌ كه‌ صلاح‌الدين‌ ايوبى‌ حكومت‌ آنان‌ را برانداخت‌ (567 ق‌) و پس‌ از حدود 280 سال‌ مجدداً نام‌ خليفة عباسى‌ بر منابر مصر در خطبه‌ها آورده‌ شد، او به‌ مناسبت‌ اين‌ حادثه‌ كتاب‌ النصر على‌ مصر را تأليف‌ و به‌ المستضى‌ء تقديم‌ كرد (نك: همان‌، 10/237).
5. به‌ عنوان‌ مبارزه‌ با بدعتها تا آنجا پيش‌ رفت‌ كه‌ بر منبر اعلام‌ كرد: خليفه‌ به‌ موجب‌ فرمانى‌ به‌ من‌ اجازه‌ داده‌ است‌ كه‌ با بدعتها مبارزه‌ كنم‌. پس‌ اگر كسى‌ را ديديد كه‌ به‌ صحابه‌ اهانت‌ روا مى‌دارد، حتى‌ اگر از وعاظ باشد، به‌ من‌ گزارش‌ دهيد تا خانة او را ويران‌ كنم‌ و او را تا ابد به‌ زندان‌ افكنم‌ (همان‌، 10/259؛ ابن‌ رجب‌، 1/407). از قراين‌ برمى‌آيد كه‌ وي‌ شيعيان‌ را از آن‌ جمله‌ محسوب‌ مى‌داشته‌ است‌.
6. ابن‌ جوزي‌ خود در المنتظم‌ تصريح‌ مى‌كند كه‌ در 571ق‌ پس‌ از آنكه‌ همة وعاظ از سخنرانى‌ منع‌ شدند، به‌ 3 تن‌ اجازه‌ سخنرانى‌ داده‌ شد: ابن‌ جوزي‌ از حنبليان‌، قزوينى‌ از شافعيان‌ و داماد ابومنصور مظفر ابن‌ اردشير مروزي‌ عبادي‌ از حنفيان‌ (10/259).
7. سبط ابن‌ جوزي‌ پرسش‌ و پاسخى‌ را از جدش‌ نقل‌ مى‌كند كه‌ عبدالرحمان‌ در آن‌ احاديثى‌ را به‌ منزلة نص‌ّ برخلافت‌ ابوبكر معرفى‌ كند ( مرآة، 8(2)/498). افزون‌ بر اين‌ ابن‌ جوزي‌ خود كتاب‌ آفة اصحاب‌ الحديث‌ را دربارة احاديث‌ مربوط به‌ نماز خواندن‌ ابوبكر در روزهاي‌ بيماري‌ پيامبر، كه‌ از ديدگاه‌ او نص‌ّ برخلافت‌ اوست‌، تأليف‌ كرده‌ است‌.
با اين‌ حال‌ معرفت‌ و ارادت‌ او را نسبت‌ به‌ على‌(ع‌) نمى‌توان‌ انكار كرد. وي‌ فصلى‌ از كتاب‌ صيد الخاطر را با عنوان‌ «الحق‌ مع‌ على‌ بن‌ ابى‌ طالب‌» به‌ بيان‌ منزلت‌ والاي‌ آن‌ حضرت‌ نزد پيامبر اكرم‌ اختصاص‌ داده‌ است‌ و مى‌گويد: علما در اين‌ نظر منفقند كه‌ على‌(ع‌) نجنگيد مگر آنكه‌ مى‌دانست‌ كه‌ حق‌ با وي‌ است‌ و با اين‌ حديث‌ مشهور نبوي‌ استشهاد مى‌كند كه‌ «اللهم‌ ادر معه‌ الحق‌ كيفما دار» (ص‌ 503).
تصوف‌: ابن‌ جوزي‌ شديدترين‌ انتقادات‌ را از صوفيه‌ به‌ عمل‌ مى‌آورد و بيشترين‌ بدعتها را به‌ آنان‌ نسبت‌ مى‌دهد تا آنجا كه‌ مفصل‌ترين‌ باب‌ كتاب‌ خود، تلبيس‌ ابليس‌ (باب‌ دهم‌، ص‌ 161- 378) را به‌ «تلبيس‌ ابليس‌ بر صوفيان‌» اختصاص‌ داده‌ است‌. با اين‌ حال‌، كتابهاي‌ منفرد و مستقلى‌ در مناقب‌ عرفاي‌ بزرگ‌ همچون‌ ابراهيم‌ ادهم‌، بشر حافى‌، رابعه‌، سفيان‌ ثوري‌ و فضيل‌ بن‌ عياض‌ تأليف‌ كرده‌ است‌ (علوچى‌، 237). بدين‌ سان‌ از نظر وي‌ بايد ميان‌ صوفيان‌ و عرفاي‌ بزرگ‌ امتياز قائل‌ شد.
نگاهى‌ به‌ عنوان‌ فصول‌ باب‌ دهم‌ تلبيس‌ ابليس‌ نموداري‌ از نظرات‌ وي‌ در باب‌ صوفيه‌ به‌ دست‌ مى‌دهد: فريبكاري‌ شيطان‌ در طهارت‌، نماز، مسكن‌، ترك‌ مال‌، لباس‌، خوردن‌ و آشاميدن‌؛ ذكر احاديثى‌ كه‌ نادرستى‌ افعال‌ صوفيان‌ را آشكار مى‌سازد. سماع‌ و رقص‌ و وجد، ادلة كراهت‌ غنا و نوحه‌سرايى‌، غناي‌ مجاز، مصاحبت‌ با نوجوانان‌، ادعاي‌ توكل‌ و ترك‌ دارايى‌ و درمان‌، ترك‌ نماز جماعت‌ و جمعه‌ و روي‌ آوردن‌ به‌ تنهايى‌ و گوشه‌نشينى‌، خشوع‌ و خضوع‌ متكلفانه‌، ترك‌ نكاح‌، امتناع‌ از داشتن‌ فرزند، سير و سياحت‌ بى‌زاد و توشه‌، اعمال‌ خلافت‌ شرع‌ در سفر، بازگشت‌ از سفر، مرگ‌ نزديكان‌، ترك‌ تحصيل‌ علم‌، برخى‌ از سخنان‌ صوفيه‌ در باب‌ قرآن‌، شطح‌ و طامات‌، منكرات‌ (اعمال‌ خلافت‌ شرع‌)، اباحيه‌ در پوشش‌ صوفيه‌ و رد شبهات‌ اباحيه‌. ابن‌ جوزي‌ در سراسر اين‌ باب‌، چنانكه‌ شيوة تأليف‌ وي‌ است‌، به‌ آيات‌ و احاديث‌ و اخبار استناد كرده‌ است‌. از مباحث‌ مهم‌ اين‌ باب‌ بحث‌ نسبتاً مفصل‌ غنا، وجد و سماع‌ است‌ (ص‌ 223-263). وي‌ پس‌ از مقدمه‌اي‌ كوتاه‌ مى‌نويسد: در موضوع‌ غنا به‌ تفصيل‌ سخن‌ گفته‌اند. بعضى‌ آن‌ را حرام‌، بعضى‌ مباح‌ و بعضى‌ مكروه‌ دانسته‌اند. بايد گفت‌: پيش‌ از اطلاق‌ حرمت‌ يا كراهت‌ يا جز آن‌ بر چيزي‌، بايد نخست‌ ماهيت‌ آن‌ را شناخت‌. واژة غنا در موارد مختلف‌ به‌ كار برده‌ مى‌شود، از آن‌ ميان‌ آواز حاجيان‌ در راه‌ حج‌ است‌ كه‌ در آن‌ اشعاري‌ در وصف‌ كعبه‌، زمرم‌ و مقام‌ ابراهيم‌ مى‌خوانند و گاه‌ همراه‌ با خواندن‌ اشعار ضربه‌اي‌ بر طبل‌ فرود مى‌آورند. اين‌ اشعار مباح‌ است‌ و خواندن‌ آنها طرب‌ انگيز نيست‌ و انسان‌ را از اعتدال‌ خارج‌ نمى‌سازد. آنچه‌ جنگجويان‌ مى‌خوانند نيز از اين‌ نوع‌ است‌ (ص‌ 223)، آنگاه‌ بحث‌ را با استناد به‌ روايات‌ پيش‌ مى‌برد و در مواردي‌ كه‌ صوفيان‌ براي‌ توجيه‌ اعمال‌ خويش‌ محملى‌ از آيات‌ و احاديث‌ تمهيد مى‌كنند، با نقد احاديث‌ و جرح‌ راويان‌ آنها نظر آنان‌ را باطل‌ مى‌شمرد (مثلاً ص‌ 250-251، نيز 168- 169).
مخالفت‌ بنيادي‌ ابن‌ جوزي‌ با آنچه‌ بدعت‌ مى‌شمارد، او را بر آن‌ داشته‌ كه‌ حافظ ابونعيم‌ را نيز به‌ سبب‌ آنچه‌ در حلية الاولياء آورده‌ انتقاد و تقبيح‌ كند. در تلبيس‌ ابليس‌ مى‌نويسد: حافظ ابونعيم‌ اصفهانى‌ كتاب‌ حلية را براي‌ آنان‌ (صوفيان‌) تصنيف‌ كرد و در آن‌ دربارة تصوف‌ مطالب‌ ناروا و زشتى‌ آورد و از اينكه‌ ابوبكر، عمر، عثمان‌، على‌(ع‌) و بزرگان‌ صحابه‌ را از صوفيان‌ شمرد، شرم‌ نكرد (ص‌ 165). وي‌ همچنين‌ در مقدمة كتاب‌ صفة الصفوة كه‌ تلخيص‌ و تنقيح‌ خود او از حلية الاولياء است‌، مى‌نويسد: از معايب‌ حلية ذكر چيزهايى‌ است‌ از صوفيه‌ كه‌ انجام‌ دادن‌ آنها جايز نيست‌ (ص‌ 26-31)
علم‌ كلام‌: ابن‌ جوزي‌ در مورد علم‌ كلام‌ مى‌گويد: هيچ‌ چيز براي‌ عوام‌ زيان‌ بخش‌تر از علم‌ كلام‌ نيست‌ و همان‌ طور كه‌ كودك‌ را از بيم‌ غرق‌ شدن‌ در رود، از رفتن‌ به‌ كنار آن‌ بازمى‌دارند، بايد مردم‌ را از شنيدن‌ مسائل‌ كلامى‌ و خوض‌ در آنها بازداشت‌.
براي‌ عوام‌ تنها كافى‌ است‌ كه‌ به‌ خدا، فرشتگان‌ او، كتابهاي‌ آسمانى‌، پيامبران‌ و رستاخيز ايمان‌ داشته‌ باشند و به‌ آنچه‌ گذشتگان‌ (سلف‌) اعتقاد داشته‌اند، بسنده‌ كنند و بدانند كه‌ قرآن‌ كلام‌ خدا و مخلوق‌ است‌. استوا بر عرش‌ حقيقت‌ دارد، ولى‌ چگونگى‌ آن‌ بر ما روشن‌ نيست‌، رسول‌ خدا مردم‌ را فقط به‌ ايمان‌ مكلف‌ مى‌ساخت‌ و هرگز صحابه‌ دربارة جواهر و اعراض‌ سخن‌ نگفته‌اند، پس‌ هر كه‌ بر طريق‌ آنان‌ بميرد، مؤمن‌ و بركنار از بدعت‌ مرده‌ است‌. آنكه‌ شنا نداند و از ساحل‌ گام‌ فراتر نهد، غرق‌ شدنش‌ قطعى‌ است‌ ( صيد الخاطر، 459- 460، نيز 161- 165).
نظر او دربارة غزالى‌: ابن‌ جوزي‌ با آنكه‌ مقام‌ علمى‌ و برخى‌ از كتابهاي‌ امام‌ ابوحامد محمد غزالى‌ (د 505ق‌) را ستوده‌، او را به‌ سبب‌ برخى‌ از محتويات‌ كتاب‌ الاحياء فى‌ علوم‌ الدين‌ به‌ باد انتقاد گرفته‌ و نوشته‌ است‌ كه‌ وي‌ در اين‌ كتاب‌ «قانون‌ فقه‌» را رها ساخته‌ و كتابش‌ را بر وفق‌ مذهب‌ صوفيه‌ تأليف‌ كرده‌ است‌. سپس‌ با نقل‌ داستانى‌ از آن‌ كتاب‌ در باب‌ مردي‌ كه‌ به‌ منظور «محو جاه‌ و مجاهده‌ با نفس‌» دست‌ به‌ سرقت‌ مى‌زند، مى‌نويسد: اينها قبيح‌ و مخالف‌ با احكام‌ فقه‌ است‌، و مى‌افزايد: نظير اين‌ سخنان‌ در اين‌ كتاب‌ بسيار است‌. من‌ اين‌ اغلاط را در كتابى‌ گرد آورده‌ و آن‌ را اعلام‌ الاحياء باغلاط الاحياء ناميده‌ام‌، در كتاب‌ ديگر خود تلبيس‌ ابليس‌ نيز به‌ برخى‌ از آنها اشاره‌ كرده‌ام‌. آنگاه‌ پس‌ از نقل‌ روايتى‌ ديگر از كتاب‌ الاحياء و نقد و جرح‌ آن‌ مى‌گويد: احاديث‌ مجعول‌ و غير صحيح‌ در الاحياء بسيار آمده‌ و سبب‌ آن‌ كم‌ اطلاعى‌ مؤلف‌ آن‌ از نقل‌ حديث‌ است‌ ( المنتظم‌، 9/169-170). ابن‌ جوزي‌ در جاي‌ جاي‌ آثار ديگرش‌ نيز ابوحامد را سرزنش‌ كرده‌ است‌ (براي‌ نمونه‌ نك: صيد الخاطر، 453).
از مطالعة موارد انتقاد و مخالفت‌ ابن‌ جوزي‌ با غزالى‌ برمى‌آيد كه‌ زمينه‌هاي‌ اصلى‌ مخالفت‌ همان‌ زمينه‌هايى‌ است‌ كه‌ وي‌ لبة تيز حملة خويش‌ را در تلبيس‌ ابليس‌ بر آنها وارد مى‌آورد، يعنى‌ تصوف‌ و باطنى‌ گرايى‌. در تلبيس‌ ابليس‌ مى‌خوانيم‌: ابوحامد غزالى‌ كتاب‌ الاحياء را بر مذهب‌ صوفيان‌ نوشت‌ و آن‌ را با احاديث‌ باطل‌ كه‌ از بطلان‌ آنها بى‌اطلاع‌ بود، بياگند... و گفت‌: «مراد از كوكب‌ و شمس‌ و قمر كه‌ ابراهيم‌(ع‌) آنها را ديد، نورهايى‌ است‌ كه‌ حجاب‌ خداوندند و خداوند مصاديق‌ شناخته‌ شدة آنها را اراده‌ نكرده‌ است‌». اين‌ سخن‌ غزالى‌ از سنخ‌ سخنان‌ باطنيه‌ است‌. همچنين‌ او در كتاب‌ المفصح‌ بالاحوال‌ نوشته‌ است‌ كه‌ «صوفيان‌ در بيداري‌ فرشتگان‌ و ارواح‌ پيامبران‌ را مشاهده‌ مى‌كنند و صداهايى‌ از آنان‌ را مى‌شنوند و از ايشان‌ بهره‌ها مى‌گيرند. سپس‌ از مقام‌ مشاهدة صورتها برتر مى‌روند و به‌ مقاماتى‌ دست‌ مى‌يابند كه‌ در بيان‌ نمى‌گنجد». كم‌ اطلاعى‌ از سنن‌، احاديث‌ و اسلام‌ سبب‌ بيان‌ چنين‌ سخنان‌ مى‌شود... (ص‌ 166).
حدود عقل‌: ابن‌ جوزي‌ دربارة حدود عقل‌ مى‌گويد: «بايد با عقل‌ از عقل‌ احتراز كرد» و توضيح‌ مى‌دهد كه‌ هرگاه‌ بخواهيم‌ خدا را با عقل‌ بشناسيم‌، در نخستين‌ گام‌ شناخت‌ ما به‌ حس‌ منتهى‌ مى‌شود و در تشبيه‌ مى‌غلتيم‌. پس‌ «احتراز از عقل‌ با عقل‌» اين‌ خواهد بود كه‌ دقت‌ كنيم‌ و بدانيم‌ كه‌ او جسم‌ نيست‌ و شباهتى‌ به‌ هيچ‌ چيز ندارد. گاه‌ انسان‌ عاقل‌ به‌ افعال‌ خداوند سبحان‌ مى‌نگرد و چيزهايى‌ مى‌يابد كه‌ عقل‌ برنمى‌تابد، مثل‌ دردها، ذبح‌ جانوران‌، تسلط دشمنان‌ بر اولياي‌ خدا، مصائب‌ صالحان‌ و ... كه‌ عقل‌ خو كرده‌ به‌ عادات‌، حكمتى‌ در آنها نمى‌يابد. «احتراز از عقل‌ با عقل‌» در اين‌ مورد چنين‌ است‌ كه‌ گفته‌ شود، مگر ثابت‌ نشده‌ كه‌ خداوند مالك‌ و حكيم‌ است‌ و هيچ‌ فعلى‌ را بيهوده‌ انجام‌ نمى‌دهد؟ با اين‌ بازنگري‌ عقل‌ آشكار مى‌شود كه‌ حكمت‌ او در اين‌ افعال‌ بر ما پوشيده‌ است‌. پس‌ بايد به‌ اينكه‌ او حكيم‌ است‌ تسليم‌ شد. اعتراض‌ گروه‌ بسياري‌ از مردم‌ و نيز نظر بسياري‌ از بزرگان‌ كه‌ نخستين‌ آنان‌ ابليس‌ بود، از اين‌ سنخ‌ است‌ و بدين‌ سان‌ در چاه‌ گمراهى‌ مى‌افتند. داستان‌ خضر و موسى‌(ع‌) در قرآن‌ كريم‌ (كهف‌/18/68، 78-82) نيز ناظر بر همين‌ نكته‌ يعنى‌ «احتراز از عقل‌ با عقل‌» است‌ ( صيد الخاطر، 491-492).
جامعه‌: ابن‌ جوزي‌ دربارة گروههاي‌ مردم‌ نظراتى‌ شگفت‌ انگيز دارد: وي‌ نخست‌ مردم‌ را به‌ عالم‌ و جاهل‌ و آنگاه‌ جهال‌ را به‌ دسته‌هاي‌ زير تقسيم‌ مى‌كند و مشخصات‌ هر يك‌ را برمى‌شمارد:
سلاطين‌: اينان‌ در جهل‌پرورش‌يافته‌اند ،لباس‌ابريشمين‌مى‌پوشند، شراب‌ مى‌نوشند، ستم‌ مى‌كنند و دستيارانى‌ چون‌ خود دارند كه‌ جملگى‌ از خير بدورند.
بازرگانان‌: همت‌ آنان‌ مال‌ اندوزي‌ است‌ و بيشتر آنان‌ زكات‌ نمى‌ پردازند و از ربا باكى‌ ندارند. آنها به‌ ظاهر مردمانند.
پيشه‌وران‌: آنان‌ به‌ كم‌ فروشى‌، گران‌ فروشى‌ و معاملات‌ ربوي‌ سرگرمند و سراسر روز را در بازار مى‌گذرانند و همتى‌ جز آنچه‌ بدان‌ مشغولند، ندارند. شب‌ هنگام‌ نيز چون‌ مستان‌ به‌ خواب‌ مى‌روند. جز به‌ خوردن‌ و لذت‌ بردن‌ نمى‌انديشند... اينان‌ در شمار چهار پايانند.
اراذل‌: اينان‌ در همة امور خويش‌ پست‌ و حقيرند، كناسان‌، زباله‌ كشان‌ و نخاله‌ بران‌ از اينانند، ايشان‌ پست‌ترين‌ [ ! ] مردمند.
بيكارگان‌ و راهزنان‌: اينان‌ جز به‌ لذتهاي‌ زودگذر نمى‌پردازند... و سرانجامشان‌ بر دار رفتن‌ و كشته‌ شدن‌ است‌.
كشاورزان‌: اينان‌يكسره‌ در جهلندوبيشترين‌آنان‌ازنجاست‌پروايى‌ ندارند و در زمرة گاوانند [ ! ].
زنان‌: برخى‌ از آنان‌ زيبا و بدكارند و برخى‌ در دارايى‌ شوهران‌ خيانت‌ مى‌كنند... (همان‌، 449-450).
دربارة اخلاق‌ عامة مردم‌ مى‌نويسد: شبانگاه‌ مى‌خوابند، گرچه‌ در حقيقت‌ روزها نيز در خوابند. بامداران‌ با حرص‌ خوكان‌، چاپلوسى‌ سگان‌، درندگى‌ شيران‌، شبيخون‌ زدن‌ گرگان‌ و فريبكاري‌ روبهان‌ براي‌ رسيدن‌ به‌ اميان‌ خويش‌ برمى‌خيزند (همان‌، 472).
او علما را به‌ مبتديان‌ و متوسطان‌ و مشهوران‌ تقسيم‌ مى‌كند و مى‌نوسد كه‌ قصد بسياري‌ از مبتديان‌ در كسب‌ علم‌ تفاخر است‌ نه‌ عمل‌. اينان‌ به‌ گمان‌ اينكه‌ علم‌، آنان‌ را از گناهان‌ باز مى‌دارد، به‌ گناه‌ مى‌گرايند. بيشتر متوسطان‌ و مشهوران‌ نيز از صاحبان‌ قدرت‌ مى‌هراسند و در برابر منكرات‌ خاموش‌ مى‌نشينند. تنها شمار اندكى‌ از دانشمندان‌ داراي‌ نيت‌ پاك‌ و مقاصد پسنديده‌اند (همان‌، 450-451).
وي‌ دانشمندانى‌ را كه‌ صرفاً در يك‌ زمينه‌ تبحر دارند، نكوهش‌ مى‌كند و كسانى‌ را كه‌ به‌ علومى‌ چون‌ كيميا مى‌پردازند، ابله‌ مى‌شمرد و كار آنان‌ را به‌ هذيان‌ تشبيه‌ مى‌كند (همان‌، 410-411، 510). وي‌ مى‌افزايد گروهى‌ از علما و وعاظ كه‌ در تنگناي‌ معاش‌ در مى‌مانند، به‌ دربار سلاطين‌ پناه‌ مى‌برند تا به‌ مال‌ دنيا دست‌ يابند، در حالى‌ كه‌ تقريباً همة ثروت‌ شاهان‌ از راه‌ نادرست‌ گرد آمده‌ است‌ (همان‌ 508).
وي‌ اهل‌ علم‌ را از همنشينى‌ با صاحبان‌ قدرت‌ برحذر مى‌دارد و به‌ آنان‌ سفارش‌ مى‌كند كه‌ روش‌ رسول‌ خدا و صحابه‌ و تابعين‌ را پيش‌ گيرند و از مجالست‌ با علما و توجه‌ به‌ اقوال‌ گوناگون‌ و مطالعه‌ كتب‌ و اغتنام‌ فرصت‌ و عمل‌ به‌ علم‌ باز نمانند (همان‌، 411-412).
ابن‌ جوزي‌ در صيد الخاطر فصلى‌ را به‌ فقر و آثار آن‌ اختصاص‌ داده‌ است‌ و كسانى‌ را چون‌ علما و پارسايان‌ كه‌ ماية معيشتى‌ ندارند، از در غلتيدن‌ به‌ دامن‌ پادشاهان‌ و يا عوام‌فريبى‌ بيم‌ مى‌دهد. وي‌ گروهى‌ از دانشمندان‌ را كه‌ با پيشه‌وري‌ و استنساخ‌ كتب‌ به‌ قناعت‌ روزگار مى‌گذرانند، مى‌ستايد و برخى‌ از علماي‌ زمان‌ خويش‌ را كه‌ به‌ سبب‌ دنياپرستى‌ به‌ دربار سلاطين‌ پناه‌ برده‌ يا به‌ عوام‌ فريبى‌ روي‌ آورده‌اند، سرزنش‌ مى‌كند (ص‌ 510 -512).
حكومت‌ و سياست‌: ابن‌ جوزي‌ در باب‌ هفتم‌ از تلبيس‌ ابليس‌ مى‌نويسد: شريعت‌ سياست‌ الهى‌ است‌ و محال‌ است‌ كه‌ در آن‌ خللى‌ باشد و به‌ استناد آية «... ما فَرَّطْنا فِى‌ الكِتاب‌ِ مِن‌ شَى‌ء½...» (انعام‌/ 6/38) نظر كسانى‌ را كه‌ سياست‌ را برتر از شريعت‌ مى‌شمرند، باطل‌ مى‌داند (ص‌ 132). در امر حكومت‌ سخن‌ «المأمور معذور» را نادرست‌ مى‌شمارد، زيرا معتقد است‌ كه‌ گاه‌ فرمانرواي‌ برتر به‌ ستم‌ فرمان‌ مى‌دهد و اطاعت‌ از فرمان‌ او ياري‌ به‌ ستمكار خواهد بود (ص‌ 134).
وي‌ ولايت‌ و حكومت‌ را به‌ شرط مراعات‌ مصالح‌ رعايا و اجراي‌ عدل‌ و پرهيز از ستم‌ خطيرترين‌ و والاترين‌ منزلت‌، پس‌ از پيامبري‌ معرفى‌ مى‌كند ( المصباح‌، 1/300) و عقيده‌ دارد كه‌ خيرخواهى‌ سلطان‌ نسبت‌ به‌ رعايا و دادگري‌ او سبب‌ فراوانى‌ نعمت‌، و بدخواهى‌ و ستم‌ او موجب‌ خشكسالى‌ مى‌گردد (همان‌، 1/289). وي‌ معتقد است‌ كه‌ رعايا دو گروهند: خواص‌ و عوام‌. نسبت‌ به‌ خواص‌ بيشتر بايد تفقد كرد، زيرا آنان‌ به‌ مثابه‌ ابزار حكومتند و اين‌ تفقد نبايد منقطع‌ گردد، زيرا گاه‌ امين‌ نيز خيانت‌ مى‌ورزد و خيرخواه‌ نيرنگ‌ مى‌بازد (همان‌، 1/276). اما عوام‌ را بايد ميان‌ بيم‌ و اميد نگهداشت‌، با آنان‌ بيشتر رفق‌ و حلم‌ ورزيد و نبايد به‌ سخنانى‌ كه‌ بر ضد يكديگر مى‌گويند، وقعى‌ نهاد، زيرا غالباً مردم‌ اغراض‌ خويش‌ را با نيرنگ‌ مى‌پوشانند (همان‌، 1/280).
ابن‌ جوزي‌ به‌ كار بردن‌ لقب‌ «شاهنشاه‌» را براي‌ پادشاهان‌ جايز نمى‌شمرد و مى‌نويسد روايات‌ صحيح‌ دلالت‌ بر منع‌ استعمال‌ اين‌ لفظ دارد: هنگامى‌ كه‌ در 439ق‌/1047م‌ لقب‌ شاهنشاه‌ به‌ القاب‌ جلال‌ الدوله‌ ابوكاليجار افزوده‌ شد، خليفه‌ القائم‌ فرمان‌ داد كه‌ اين‌ لقب‌ در خطبه‌ها آورده‌ شود. عامه‌ از شنيدن‌ آن‌ برشوريدند و خطيبان‌ را سنگ‌ باران‌ كردند. از فقها در اين‌ باره‌ نظرخواهى‌ شد. بيشتر آنان‌ با قياس‌ اين‌ لقب‌ با عناوين‌ قاضى‌ القضاة و كافى‌ الكفاة و استدلال‌ به‌ اينكه‌ مقصود از ملك‌الملوك‌ سروري‌ بر شاهان‌ زمين‌ است‌، به‌ كار بردن‌ آن‌ را جايز شمردند. ابن‌ جوزي‌ در المنتظم‌ پس‌ از نقل‌ اين‌ مطلب‌، نظر قاضى‌ القضاة ابوالحسن‌ ماوردي‌ را كه‌ از نزديك‌ترين‌ كسان‌ به‌ جلال‌الدوله‌ و استعمال‌ آن‌ را جايز نمى‌شمرد، تأييد مى‌كند (8/97- 98؛ عليمى‌، 2/200-201).
سيما و شخصيت‌: ابن‌ جوزي‌ را خوش‌ سيما، شيرين‌ شمايل‌ با صدايى‌ نرم‌ و حركات‌ موزون‌ وصف‌ كرده‌اند. در منابع‌ آمده‌ است‌ كه‌ ريش‌ وي‌ بر اثر نوشيدن‌ بلاذر ريخته‌ و بسيار كوتاه‌ شده‌ بود، و تا دم‌ مرگ‌ آن‌ را خضاب‌ مى‌كرد. بر اساس‌ تجاربى‌ كه‌ از دوران‌ كودكى‌ كسب‌ كرده‌ بود، اعتقاد داشت‌ كه‌ غذاي‌ نامناسب‌ سبب‌ ناتوانى‌ و بيماري‌ مى‌گردد و آدمى‌ را از عبادت‌ و كار خير باز مى‌دارد (نك: ابن‌ جوزي‌، عبدالرحمان‌، صيد الخاطر، 578). از اين‌ روي‌ بسيار مراقب‌ تندرستى‌ خويش‌ بود و آنچه‌ را براي‌ قوت‌ عقل‌ و حدت‌ ذهن‌ خود مفيد مى‌دانست‌، به‌ كار مى‌برد. خوش‌ غذا بود و خوراكش‌ بيشتر جوجه‌ و غذاهاي‌ سبك‌ بود و به‌ جاي‌ ميوه‌ از شربتها و معجونها استفاده‌ مى‌كرد و آنچه‌ شبهه‌ ناك‌ بود، نمى‌خورد، جامه‌اش‌ بهترين‌ جامه‌ها بود: جامه‌هاي‌ سفيد و نرم‌ و عطرآگين‌ (ابن‌ رجب‌، 1/412، 413؛ ابن‌ كثير، 13/32؛ ابن‌ عماد، 4/330). شيفتة كتاب‌ و مطالعه‌ بود، وقتى‌ كتابى‌ را مى‌ديد كه‌ پيش‌تر آن‌ را نديده‌ بود، حال‌ كسى‌ را مى‌يافت‌ كه‌ بر گنجى‌ دست‌ يافته‌ است‌ (ابن‌ جوزي‌، عبدالرحمان‌، صيد الخاطر، 571). بى‌بهره‌ از ذوق‌ سليم‌ نبود. حلاوت‌ مناجات‌ را چشيده‌ بود. روزها روزه‌ مى‌داشت‌ و شبها به‌ عبادت‌ برمى‌خاست‌ و در تاريكى‌ شب‌ به‌ ديدار صالحان‌ مى‌رفت‌. مداعباتش‌ لطيف‌ و شيرين‌ بود. ذهنى‌ وقاد داشت‌ و حاضرجواب‌ بود (ابن‌ رجب‌، 1/412، 413)، فى‌ البديهه‌ پاسخهاي‌ شيرين‌ و لطيف‌ مى‌داد، چنانكه‌ وقتى‌ مردي‌ از او پرسيد: تسبيح‌ گفتن‌ بهتر است‌ يا استغفار كردن‌؟ پاسخ‌ داد: جامة شوخگن‌ به‌ صابون‌ بيشتر نياز دارد تا به‌ بخور؛ از او دربارة غنا سؤال‌ شد، پاسخ‌ داد: اُقْسِم‌ُ بِالله‌ لَهُوَ لَهْوُ (ابن‌ جوزي‌، يوسف‌، مرآة، 8(2)/490؛ ابن‌ رجب‌، 1/421، 422).
شخصيت‌ علمى‌ و مذهبى‌ ابن‌ جوزي‌ سبب‌ شده‌كه‌ وي‌ را با القابى‌ كه‌ گاه‌ بسيار مبالغه‌آميز مى‌نمايد، بخوانند: شيخ‌ العراق‌ و امام‌ الا¸فاق‌ (ابن‌ جزري‌، 375)، امام‌ الحافظ العلامة (ابن‌ تغري‌ بردي‌، 6/175). شيخ‌ الوقت‌ (ذهبى‌، دول‌، 2/79)، عالم‌ العراق‌ و واعظ الا¸فاق‌ (همو، تذكره‌، 4/1342)، الامام‌ الاوحد (ابن‌ جبير، 196)، الحبر المتكلم‌ (همو، 198).
فرزندان‌ او: از ابن‌ جوزي‌ 3 پسر به‌ نامهاي‌ ابوبكر عبدالعزيز، ابوالقاسم‌ على‌ و ابومحمد يوسف‌ و 6 دختر به‌ نامهاي‌ رابعه‌ (مادر يوسف‌ بن‌ قزاوغلى‌ معروف‌ به‌ سبط ابن‌ جوزي‌)، شرف‌ النساء، زينب‌، جوهره‌، ست‌ العلماء كبري‌ و ست‌ العلماء صغري‌. اين‌ دختران‌ همه‌ از پدر و ديگران‌ حديث‌ شنيده‌اند.
عبدالعزيز بر مذهب‌ احمد بن‌ حنبل‌ فقه‌ آموخت‌ و از ابوالوقت‌، ابن‌ ناصر، ارموي‌ و گروهى‌ ديگر از مشايخ‌ پدرش‌ حديث‌ شنيد و به‌ موصل‌ سفر كرد و در آنجا به‌ وعظ پرداخت‌ و قبول‌ نام‌ يافت‌. گفته‌اند كه‌ خاندان‌ شهرزوري‌ بدو رشك‌ بردند و مسمومش‌ ساختند و وي‌ در 554ق‌ درگذشت‌.
ابوالقاسم‌ على‌ از ابن‌ بطى‌ و جز او حديث‌ شنيد. هنگامى‌ كه‌ پدرش‌ به‌ واسط برده‌ شد، به‌ كتابخانة او كه‌ در درب‌ دينار بود، دست‌ يافت‌ و آنچه‌ از آنها خواست‌، برداشت‌ و به‌ بهايى‌ كه‌ قيمت‌ مركب‌ آن‌ نمى‌شد، فروخت‌. او در 630ق‌ در حالى‌ كه‌ پدر او را ترك‌ كرده‌ بود، بى‌آنكه‌ وي‌ را ببيند، درگذشت‌. ابومحمد يوسف‌ ملقب‌ به‌ محيى‌الدين‌ بسيار حديث‌ شنيد، فقه‌ آموخت‌ و بر روش‌ درست‌ و اخلاق‌ پسنديده‌ باليد. او بود كه‌ سبب‌ رهايى‌ پدر شد و پس‌ از مرگ‌ پدر، به‌ وعظ پرداخت‌ و شغل‌ پدر را به‌ بهترين‌ نحو ادامه‌ داد. مدتى‌ ولايت‌ حسبة بغداد بدو سپرده‌ شد و مدتى‌ نيز عهده‌دار انشاي‌ مكاتبات‌ خلفا به‌ پادشاهان‌ گرديد و سرانجام‌ به‌ مقام‌ استاد داري‌ المستعصم‌ رسيد (ابن‌ جوزي‌، يوسف‌، مرآة، 8(2)/502 -503).
ابن‌ جوزي‌ پس‌ از آخرين‌ وعظ خود در 17 رمضان‌ 957 بيمار شد و پس‌ از 5 روز در شب‌ جمعه‌ ميان‌ نماز مغرب‌ و عشا در خانة خود در قطفتا (محله‌اي‌ در شرق‌ بغداد) درگذشت‌.
گزارشهايى‌ كه‌ در باب‌ تشييع‌ جنازة او در دست‌ است‌، شخصيت‌ اجتماعى‌ و نفوذ وي‌ در مردم‌ را نشان‌ مى‌دهد: در سوگ‌ او بازارها بسته‌ شد و مردم‌ بغداد براي‌ تشييع‌ جنازه‌ گرد آمدند. انبوه‌ جمعيت‌ تا بدانجا بود كه‌ جنازة او تا وقت‌ نماز جمعه‌ به‌ گوري‌ كه‌ در مقبرة احمد بن‌ حنبل‌ براي‌ وي‌ آماده‌ شده‌ بود، نرسيد و بزرگان‌ مذهب‌ نتوانستند بر او نماز بگزارند و از كفن‌ او جز اندكى‌ باقى‌ نماند (ابن‌ جوزي‌، يوسف‌، مرآة، 8(2)/449- 500؛ ابن‌ رجب‌، 1/428- 429؛ ابن‌ تغري‌ بردي‌، 6/175).
گفته‌اند كه‌ وصيت‌ كرد شعري‌ را كه‌ بدين‌ مضمون‌ سروده‌ بود، بر قبرش‌ بنويسند: «اي‌ بسيار بخشاينده‌، اي‌ كه‌ از گناهكاران‌ در مى‌گذري‌، گناهكاري‌ به‌ اميد بخشايش‌ گناهانش‌ نزد تو آمده‌ است‌. من‌ مهمانم‌ و سزاي‌ مهمان‌ جز احسان‌ نيست‌» (ابن‌ جوزي‌، يوسف‌، مرآة، 8(2)/502).
آثار: ابن‌ جوزي‌ از 13 سالگى‌ به‌ تأليف‌ پرداخت‌ (ابن‌ رجب‌، 1/416) و از آنجا كه‌ تا پايان‌ عمر از نوشتن‌ باز نايستاد، شمار آثارش‌ بسيار است‌. قدرت‌ ذهنى‌ شگفت‌انگيزش‌ نيز او را ياري‌ داده‌ است‌. ابن‌ دبيثى‌ مى‌گويد: «كسى‌ را نمى‌شناسم‌ كه‌ بيش‌ از ابن‌ جوزي‌ در رشته‌هاي‌ گوناگون‌ علمى‌ تأليف‌ كرده‌ باشد. جزوه‌اي‌ ديدم‌ كه‌ اختصاص‌ به‌ نام‌ كتابهاي‌ او داشت‌ (ذهبى‌، المختصر، 238). ناجيه‌ عبدالله‌ ابراهيم‌ مى‌نويسد كه‌ من‌ اين‌ جزوه‌ را كه‌ در دو ورق‌ تنظيم‌ شده‌، تصحيح‌ و آماده‌ نشر كرده‌ام‌ (ص‌ 26).
ابن‌ تيميه‌ در اجوبة المصرية مى‌نويسد: ابن‌ جوزي‌ تصنيفات‌ و تأليفات‌ بسيار در زمينه‌هاي‌ مختلف‌ دارد. من‌ يك‌ بار آثار او را شمردم‌، بيش‌ از هزار تصنيف‌ بود. پس‌ از آن‌ باز آثاري‌ از او ديدم‌ كه‌ در آن‌ شمارش‌ به‌ حساب‌ نياورده‌ بودم‌ (ابن‌ رجب‌، 1/415). در منابع‌ آمده‌ است‌ كه‌ دربارة تأليفات‌ ابن‌ جوزي‌ از خود او سؤال‌ شد. در پاسخ‌ گفت‌: «بيش‌ از 360 تصنيف‌ است‌ كه‌ برخى‌ از آنها 20 مجلد و برخى‌ فقط يك‌ جزوه‌ است‌» (ابن‌ رجب‌، 1/413). سبط ابن‌ جوزي‌ مى‌نويسد: از او شنيدم‌ كه‌ در اواخر عمر بر بالاي‌ منبر مى‌گفت‌ «من‌ با اين‌ دو انگشتم‌ 2 هزار مجلد كتاب‌ نوشته‌ام‌» (ابن‌ جوزي‌، يوسف‌، مرآة، 8(2)/482).
در باب‌ كثرت‌ آثار وي‌ گفته‌اند: اگر شمار جزواتى‌ را كه‌ نوشته‌ است‌ بر روزهاي‌ زندگانى‌ وي‌ تقسيم‌ كنند، معلوم‌ مى‌شود كه‌ وي‌ در هر روز 9 جزوه‌ كتابت‌ كرده‌ است‌ (ابن‌ خلكان‌، 3/141؛ قس‌: ذهبى‌، سير، 21/377) و از اين‌ جهت‌ وي‌ را با ابوجعفر محمد بن‌ جرير طبري‌ كه‌ گفته‌ شده‌ روزي‌ 40 صفحه‌ كتابت‌ مى‌كرده‌ است‌، مى‌توان‌ مقايسه‌ كرد. همچنين‌ نوشته‌اند كه‌ ابن‌ جوزي‌ تراشة قلمهايى‌ را كه‌ با آنها احاديث‌ پيامبر اكرم‌ را مى‌نوشته‌، گرد آورده‌ بود. هنگام‌ مرگ‌ وصيت‌ كرد كه‌ آب‌ غسل‌ او را با آنها گرم‌ كنند، چنين‌ كردند. اين‌ تراشه‌ها بيش‌ از مقدار مورد نياز بود (ابن‌ خلكان‌، همانجا).
برخى‌ از محققان‌ از بسياري‌ آثار ابن‌ جوزي‌ با ناباوري‌ اظهار شگفتى‌ كرده‌اند، اما با توجه‌ به‌ اينكه‌ وي‌ حدود 90 سال‌ زندگى‌ كرده‌ و هرگز وقت‌ خود را ضايع‌ نمى‌كرده‌ است‌، جاي‌ شگفتى‌ نيست‌. خود در اغتنام‌ فرصت‌ گفته‌ است‌: گروه‌ كثيري‌، همان‌ گونه‌ كه‌ مردم‌ عادت‌ دارند، با من‌ ديدار مى‌كنند. از آنجا كه‌ وقت‌ را گرانبهاترين‌ چيزها مى‌دانم‌، اين‌ ديدارها را خوش‌ نمى‌دارم‌، اما اگر از اين‌ كار خودداري‌ كنم‌، ارتباطات‌ مألوف‌ مى‌گسلد و اگر به‌ اين‌ ديدارها ادامه‌ دهم‌، وقت‌ ضايع‌ مى‌شود. پس‌ تا آنجا كه‌ مى‌توانم‌ از ديدار سرباز مى‌زنم‌ و اگر ناگزير ديداري‌ پيش‌ آيد، كم‌ سخن‌ مى‌گويم‌ تا زمان‌ ديدار كوتاه‌ شود. افزون‌ بر اين‌، كارهايى‌ براي‌ هنگام‌ ملاقات‌، از پيش‌ آماده‌ مى‌كنم‌ تا آن‌ زمان‌ بيهوده‌ سپري‌ نشود. پس‌ قطعه‌ قطعه‌ كردن‌ كاغذ، تراشيدن‌ قلم‌، دسته‌ كردن‌ دفترها و كارهايى‌ مانند اينها را كه‌ نياز به‌ انديشيدن‌ و حضور ذهن‌ ندارد - و به‌ هر حال‌ بايد وقتى‌ نيز صرف‌ آنها شود - براي‌ اين‌ اوقات‌ مى‌نهم‌ ( صيد الخاطر، 306-307).
با عنايت‌ به‌ آنچه‌ ابن‌ جوزي‌ خود در باب‌ شمار تأليفات‌ خويش‌ (2هزار اثر) بيان‌ كرده‌ است‌ و با توجه‌ به‌ شمار تأليفات‌ بازمانده‌ از وي‌ (حدود 384 اثر)، همانطور كه‌ از منابع‌ برمى‌آيد، بايد پذيرفت‌ كه‌ بسياري‌ از آثار وي‌ بر اثر سوانح‌ طبيعى‌، جنگها و آتش‌سوزيها از ميان‌ رفته‌ است‌ (نك: ابن‌ جوزي‌، عبدالرحمان‌، المنتظم‌، 10/190؛ ابن‌ جوزي‌، يوسف‌، مرآة، 8(1)/232؛ عليمى‌، 1/80).
نقد آثار: به‌ رغم‌ بلندي‌ مقام‌ ابن‌ جوزي‌ در تأليف‌، وي‌ از طعن‌ و خرده‌گيري‌ علما بركنار نمانده‌ است‌. شايد سبب‌ اصلى‌ آن‌ غرور و خودپسندي‌ او بوده‌ باشد. علاوه‌ بر اين‌ بدگويى‌ بسيار او از علماي‌ ديگر مذاهب‌ و گاه‌ هم‌ مذهبان‌ خود (ابن‌ اثير، 12/171؛ ابن‌ كثير، 13/32) سبب‌ برخى‌ خرده‌گيريها نسبت‌ به‌ وي‌ شده‌ است‌. به‌ هر حال‌ در كارهاي‌ او اغلاط بسيار ديده‌ مى‌شود كه‌ منشأ آنها را مى‌توان‌ كثرت‌ تأليف‌، بازبينى‌ نكردن‌ آنها پس‌ از تصنيف‌ و ميل‌ وي‌ به‌ تأويل‌ در بعضى‌ مسائل‌ دانست‌، خاصه‌ آنكه‌ در حل‌ شبهات‌ متكلمان‌ و بيان‌ فساد آراي‌ آنان‌ تبحري‌ نداشته‌ است‌ (نك: ابن‌ رجب‌، 1/414).
دانشمندان‌ در ارزيابى‌ آثار ابن‌ جوزي‌ نظرات‌ گوناگونى‌ اظهار كرده‌اند: ابن‌ تيميه‌ در اجوبة المصرية مى‌گويد: او در حديث‌، وعظ و مباحث‌ مربوط به‌ آنها مصنفاتى‌ دارد كه‌ كسى‌ چون‌ او تصنيف‌ نكرده‌ است‌. از بهترين‌ تصانيف‌ او كتابهايى‌ است‌ كه‌ در اخبار پيشينيان‌ گرد آورده‌، از آن‌ جمله‌ است‌ كتابهاي‌ مناقب‌ او. او مردي‌ ثقه‌ است‌، از تأليفات‌ ديگران‌ آگاهى‌ بسيار دارد و در حسن‌ ترتيب‌ و تبويب‌ و جمع‌ و نگارش‌ تواناست‌. در اين‌ زمينه‌ها برخلاف‌ بسياري‌ از مؤلفان‌ كه‌ راست‌ را از دروغ‌ باز نمى‌شناسند، ابن‌ جوزي‌ در بازشناختن‌ درست‌ از نادرست‌ بى‌نظير است‌ (ابن‌ رجب‌، 1/415-416). اما در برابر اين‌ سخن‌ گفته‌اند كه‌ وي‌ ابوالوفاء بن‌ عقيل‌ را بسيار بزرگ‌ مى‌داشته‌ و با آنكه‌ نظر او را در برخى‌ از مسائل‌ رد مى‌كرده‌، سخت‌ پيرو او بوده‌ و آنچه‌ از او مى‌يافته‌، نقل‌ مى‌كرده‌ است‌ و از آنجا كه‌ ابن‌ عقيل‌ با همة تبحرش‌ در كلام‌، در حديث‌ و آثار آگاهى‌ تام‌ نداشته‌، سخنانش‌ در اين‌ ابواب‌ پريشان‌ و ناهماهنگ‌ بوده‌ و اين‌ ناهماهنگى‌ و پريشانى‌ در سخنان‌ ابن‌ جوزي‌ نيز راه‌ يافته‌ است‌ (ابن‌ عماد، 4/331).
ذهبى‌ از قول‌ موفق‌ عبداللطيف‌ مى‌نويسد: «در تصانيف‌ ابن‌ جوزي‌ اغلاط بسيار ديده‌ مى‌شود، زيرا او پس‌ از اتمام‌ كتاب‌ به‌ تنقيح‌ آن‌ نمى‌پرداخته‌ است‌». آنگاه‌ با تأييد اين‌ سخن‌ مى‌افزايد: به‌ سبب‌ ترك‌ مراجعه‌ به‌ كتاب‌، سخنان‌ بى‌اساس‌ در آثارش‌ مشاهده‌ مى‌شود و آن‌ قدر تأليف‌ كرده‌ است‌ كه‌ اگر عمري‌ دوباره‌ بيابد، نمى‌تواند آنها را اصلاح‌ و بازنويسى‌ كند ( سير، 21/378). ابن‌ رجب‌ هم‌ مى‌گويد: ابن‌ جوزي‌ به‌ محض‌ آنكه‌ كتابى‌ را به‌ پايان‌ مى‌برد، بى‌آنكه‌ به‌ تنقيح‌ آن‌ بپردازد، به‌ تأليف‌ كتابى‌ ديگر مى‌پرداخت‌ و گاه‌ در يك‌ زمان‌ به‌ تأليف‌ چندين‌ كتاب‌ مشغول‌ بود و اگر جز اين‌ بود، اينهمه‌ آثار متعدد گرد نمى‌آمد (1/414). همچنين‌ ابن‌ فرات‌ مى‌نويسد: صاحب‌ المعجم‌ كه‌ كتاب‌ زادالمسير ابن‌ جوزي‌ را بارها نزد او خوانده‌ بوده‌ است‌، به‌ وجود اغلاط بسياري‌ در كتابهاي‌ او اشاره‌ مى‌كند (4(2)/211).
تأليفات‌ او را در رشته‌هاي‌ گوناگون‌ علمى‌ بايد اختصار آثار ديگران‌ به‌ حساب‌ آورد. او بى‌آنكه‌ دانشى‌ را نزد استادي‌ فرا گرفته‌ و در آن‌ صاحب‌ نظر شده‌ باشد، از كتابها نقل‌ مى‌كرد و از اين‌ روست‌ كه‌ از او نقل‌ شده‌ كه‌ گفته‌ است‌: «من‌ گرد آورنده‌ام‌ نه‌ مصنف‌» (ابن‌ رجب‌، 1/414).
در حديث‌: ابن‌ جوزي‌ خود در باب‌ احاطه‌اش‌ بر احاديث‌ نوشته‌ است‌: «از آنجا كه‌ بيشترين‌ اشتغال‌ من‌ حديث‌ و علوم‌ مربوط به‌ آن‌ بوده‌، تقريباً مى‌توانم‌ دربارة هر حديثى‌ كه‌ بر من‌ عرضه‌ مى‌شود، بگويم‌ كه‌ صحيح‌ است‌، حسن‌ است‌، يا محال‌ ( القصاص‌، 118). اين‌ سخن‌ كاملاً با آنچه‌ علماي‌ حديث‌ چون‌ ذهبى‌ ( سير، 21/382) و سيوطى‌ ( طبقات‌ الحفاظ، 480؛ همو، اللا¸لى‌، جم) آورده‌اند، مغايرت‌ دارد.
سيوطى‌ به‌ نقل‌ از ذهبى‌ دربارة او مى‌نويسد: ابن‌ جوزي‌ نزد ما از نظر فن‌ حديث‌ حافظ به‌ شمار نمى‌آيد، ولى‌ مى‌توان‌ او را به‌ اعتبار كثرت‌ اطلاع‌ بر حديث‌ و گردآوري‌ آن‌ حافظ خواند ( طبقات‌ الحفاظ، همانجا). وي‌ در تفسير، وعظ و تاريخ‌ مبرز، در فقه‌ حنبلى‌ متوسط و در متون‌ حديث‌ داراي‌ اطلاعى‌ كامل‌ بود، اما در شناخت‌ صحيح‌ و سقيم‌ احاديث‌ ذوق‌ محدثان‌ و نقادي‌ حافظان‌ مبرز را نداشت‌ (همو، طبقات‌ المفسرين‌، 51). همو در مقدمة كتاب‌ اللا¸لى‌ المصنوعة كه‌ در رد كتاب‌ الموضوعات‌ ابن‌ جوزي‌ تأليف‌ كرده‌، نوشته‌ است‌: وي‌ در اين‌ كتاب‌ نه‌ تنها بسياري‌ از احاديث‌ ضعيف‌، بلكه‌ صحيح‌ و حسن‌ را به‌ عنوان‌ احاديث‌ موضوعه‌ آورده‌ است‌. البته‌ امامان‌ و حافظان‌ حديث‌ از آن‌ جمله‌ ابن‌ صلاح‌ و پيروان‌ او متذكر اين‌ مطلب‌ شده‌اند، ولى‌ من‌ نيز بر آن‌ شده‌ام‌ كه‌ اين‌ كتاب‌ او را مختصر و نقد كنم‌ و اغلاط آن‌ را مشخص‌ سازم‌ (1/2؛ نيز نك: ابوغده‌، 191- 195).
برخى‌ قراين‌ نيز نشان‌ مى‌دهد كه‌ ابن‌ جوزي‌ از تاريخ‌ عمومى‌ و اوضاع‌ و احوال‌ جهان‌ در روزگار خود اطلاع‌ چندانى‌ نداشته‌ است‌، مثلاً در صيد الخاطر (ص‌ 530) آورده‌ است‌: پس‌ از آنكه‌ قيصر (در نخستين‌ فتوحات‌ اسلام‌) هلاك‌ شد، ديگر قيصري‌ به‌ قدرت‌ نرسيد.
در شعر: عمادالدين‌ كاتب‌ با نقل‌ 5 نمونه‌ از اشعار ابن‌ جوزي‌ در قوافى‌ مختلف‌ دربارة او مى‌نويسد: وي‌ داراي‌ عباراتى‌ مصنوع‌ و اشاراتى‌ بديع‌ و دلنشين‌ است‌ و علاقة بسيار به‌ تجنيس‌ دارد (3(1)/260- 265). برخى‌ از محققان‌ نوشته‌اند كه‌ مجموعة اشعار او به‌ 10 مجلد مى‌رسد (ابوشامه‌، 24). ابن‌ رجب‌ اشعار او را به‌ زيبايى‌ مى‌ستايد و سپس‌ افزون‌ بر اشعاري‌ كه‌ ابوشامه‌ آورده‌، ابياتى‌ از او نقل‌ مى‌كند (1/423-424). ابن‌ جوزي‌ خود در المنتظم‌ قصيده‌اي‌ را كه‌ در مدح‌ خليفه‌ المستضى‌´، مشتمل‌ بر 25 مصراع‌ با قافية «ان‌» سروده‌، نقل‌ كرده‌ است‌ (10/263-264).
3 كتاب‌ در شعر به‌ ابن‌ جوزي‌ نسبت‌ داده‌ شده‌ است‌: احكام‌ الاشعار باحكام‌ الاشعار، ما قتله‌ من‌ الاشعار و المختار من‌ الاشعار (علوچى‌، 234).
فهرست‌ آثار: مقام‌ علمى‌ و كثرت‌ تأليفات‌ و خدمت‌ بزرگى‌ كه‌ ابن‌ جوزي‌ به‌ ميراث‌ فرهنگ‌ اسلامى‌ كرده‌، جمعى‌ از محققان‌ را بر آن‌ داشته‌ است‌ كه‌ به‌ بحث‌ و استقصاي‌ آثار او بپردازند و ابهامات‌ و اشتباهات‌ موجود در اين‌ زمينه‌ را مرتفع‌ سازند، خاصه‌ آنكه‌ هنوز بسياري‌ از نسخ‌ خطى‌ آثار ابن‌ جوزي‌ در كتابخانه‌هاي‌ شرق‌ و غرب‌ عالم‌ پراكنده‌ است‌ و برخى‌ از آنها نيز همچنان‌ ناشناخته‌ مانده‌ است‌.
ابن‌ جوزي‌ خود نخستين‌ كسى‌ است‌ كه‌ آثار خويش‌ را فهرست‌ كرده‌ است‌ (ابن‌ رجب‌، 1/416). ابن‌ رجب‌ پيش‌ از ذكر آثار ابن‌ جوزي‌ مى‌نويسد كه‌ ابن‌ قطيعى‌ فهرست‌ ابن‌ جوزي‌ را از آثار خويش‌ به‌ خط خود او ديده‌ و احتمالاً نام‌ كتابهايى‌ ديگر از او را نيز بدان‌ افزوده‌ است‌ (همانجا).
از فهرستهاي‌ متقدمان‌ كه‌ بگذريم‌، سيد عبدالحميد علوچى‌ كتابى‌ با عنوان‌ مؤلفات‌ ابن‌ جوزي‌ نوشته‌ و در آن‌ به‌ شمارش‌ و طبقه‌بندي‌ آثار او پرداخته‌ است‌. وي‌ در اين‌ كتاب‌، آثار چاپى‌، خطى‌ و مفقود ابن‌ جوزي‌ را بر اساس‌ منابع‌ بسيار و فهرستهاي‌ متعدد كتب‌ خطى‌ (به‌ زبان‌ عربى‌ و زبانهاي‌ ديگر، موجود در كتابخانه‌هاي‌ مختلف‌ سراسر جهان‌) معرفى‌ كرده‌ است‌ (ابن‌ كتاب‌ در بغداد (1385ق‌/1965م‌) به‌ چاپ‌ رسيده‌ است‌. سيد محمدباقر بر اين‌ كتاب‌ استدراكى‌ نوشته‌ كه‌ در مجلة المورد (ص‌ 181-190) چاپ‌ شده‌ است‌. در اين‌ استدراك‌ نام‌ 11 تأليف‌ كه‌ در كتاب‌ علوچى‌ نيامده‌، ذكر شده‌ و بر اساس‌ فهرستهاي‌ متعددي‌ كه‌ در اختيار علوچى‌ نبوده‌، عناوين‌ برخى‌ از آثار نيز تصحيح‌ شده‌ است‌. علاوه‌ بر اين‌، سيدمحمد باقر، اطلاعات‌ بسياري‌ دربارة كتابخانه‌هايى‌ كه‌ آثار ابن‌ جوزي‌ در آنها نگهداري‌ مى‌شود، به‌ دست‌ داده‌ و در پايان‌ نام‌ كتابهاي‌ خطى‌ ابن‌ جوزي‌ را كه‌ پس‌ از نشر كتاب‌ علوچى‌ به‌ چاپ‌ رسيده‌، آورده‌ است‌ (ابراهيم‌، 27- 28). به‌ گفتة محمد بهجت‌ اثري‌ در حاشية كتاب‌ خريدة القصر عمادالدين‌ كاتب‌، هلال‌ ناجى‌ نيز در مجلة المورد مستدركاتى‌ بر كتاب‌ علوچى‌ افزوده‌ است‌ (3(1)/261).
ناجيه‌ عبدالله‌ ابراهيم‌ در مورد آثار ابن‌ جوزي‌ تحقيقات‌ تازه‌اي‌ دارد. وي‌ نكاتى‌ را كه‌ از قلم‌ علوچى‌ و سيدمحمد باقر افتاده‌، به‌ ويژه‌ كتابهايى‌ را كه‌ خود بدانها دست‌ يافته‌، به‌ عنوان‌ المستدرك‌ على‌ مصنفات‌ ابن‌ جوزي‌ آماده‌ انتشار كرده‌ است‌ (ابراهيم‌، 29). علوچى‌ آثار ابن‌ جوزي‌ را بر حسب‌ موضوعات‌ به‌ شرح‌ زير طبقه‌بندي‌ مى‌كند: الف‌ - 27 كتاب‌ در قرآن‌ و علوم‌ قرآنى‌؛ ب‌ - 42 كتاب‌ در حديث‌، رجال‌ و علوم‌ حديث‌؛ ج‌ - 54 كتاب‌ در مذاهب‌، اصول‌، فقه‌ و عقايد؛ د - 143 كتاب‌ در وعظ، اخلاق‌ و رياضات‌ كه‌ بيشترين‌ تأليفات‌ او در اين‌ زمينه‌هاست‌؛ ه - 10 كتاب‌ در طب‌؛ و - 16 كتاب‌ در شعر و لغت‌؛ ز - 92 كتاب‌ در تاريخ‌، جغرافيا، سير و حكايات‌ كه‌ مجموع‌ آنها 384 كتاب‌ مى‌شود (ص‌ 222-236).
از ميان‌ آثار بازماندة ابن‌ جوزي‌ كه‌ نام‌ آنها پس‌ از اين‌ خواهد آمد، المنتظم‌ و تلبيس‌ ابليس‌ داراي‌ اهميتى‌ خاص‌ است‌ كه‌ در اينجا به‌ بررسى‌ آنها مى‌پردازيم‌:
1. المنتظم‌ فى‌ تاريخ‌ الملوك‌ و الامم‌: اين‌ كتاب‌ مهم‌ترين‌ اثر ابن‌ جوزي‌ در تاريخ‌ است‌. در اين‌ كتاب‌ مؤلف‌ پس‌ از خطبه‌ كه‌ با عبارت‌ «الحمدلله‌ الذي‌ سبق‌ الازمان‌ و ابتدعها و الالوان‌ واخترعها...» شروع‌ مى‌شود، به‌ اقامة دليل‌ بر وجود خداي‌ تعالى‌ و سپس‌ ذكر نخستين‌ مخلوقات‌ مى‌پردازد و تاريخ‌ عالم‌ را از آغاز تا دوران‌ حضرت‌ رسول‌ و از آن‌ زمان‌ تا 574ق‌/1178م‌ (خلافت‌ المستضى‌´، 566 - 575ق‌/1171- 1179م‌) مى‌آورد. وي‌ حوادث‌ تاريخى‌ قبل‌ از هجرت‌ را بر حسب‌ ابواب‌ و بعد از آن‌ را به‌ ترتيب‌ سنوات‌ ذكر مى‌كند (دارالكتب‌، 8/255). در تاريخ‌ هر سال‌ نخست‌ اخبار مهم‌ و حوادثى‌ را كه‌ از نظر وي‌ جالب‌ يا شگفت‌انگيز بوده‌ است‌، مى‌آورد. سپس‌ به‌ وفيات‌ بزرگان‌ مى‌پردازد و در اين‌ بخش‌ نام‌ آنان‌ را كه‌ گاه‌ همراه‌ شرح‌ مختصري‌ از احوال‌ و آثارشان‌ است‌، به‌ ترتيب‌ الفبايى‌ ذكر مى‌كند.
حاجى‌ خليفه‌ پس‌ از معرفى‌ المنتظم‌ و اشاره‌ به‌ فوايد جنبى‌ آن‌ در علم‌ حديث‌ از قول‌ مولا على‌ بن‌ حنابى‌، مى‌افزايد، در اين‌ كتاب‌ مطالب‌ بى‌اساس‌ و اغلاط آشكار بسيار است‌ كه‌ من‌ به‌ برخى‌ از آنها در حاشية نسخه‌اي‌ كه‌ به‌ خط مؤلف‌ است‌، اشاره‌ كرده‌ام‌، آنگاه‌ مى‌افزايد كه‌ اين‌ كتاب‌ را شيخ‌ علاءالدين‌ على‌ بن‌ محمد مشهور به‌ مصنفك‌ در 870ق‌/ 1466م‌ در ادرنه‌ در يك‌ مجلد خلاصه‌ كرده‌ و آن‌ را مختصر المنتظم‌ و ملتقط الملتزم‌ ناميده‌ است‌ (ص‌ 1850-1851). بروكلمان‌ از اين‌ كتاب‌ با عنوان‌ المنتظم‌ فى‌ ملتقط الملتزم‌ سخن‌ گفته‌ است‌ I/915) S, كه‌ به‌ نظر مى‌رسد تصحيفى‌ از نام‌ مختصر مصنفك‌ باشد. وي‌ مى‌نويسد قسمت‌ اول‌ اين‌ كتاب‌ مأخوذ از طبري‌ است‌ كه‌ مطالب‌ بسياري‌ در وفيات‌ بدان‌ افزوده‌ شده‌ است‌ و قسمتهاي‌ اخير آن‌ مقتبس‌ از الكامل‌ ابن‌ اثير است‌، هر چند كه‌ ابن‌ جوزي‌ خود در المنتظم‌ ابن‌ اثير را مورد انتقاد قرار داده‌ است‌ (همانجا). در مقايسه‌اي‌ اجمالى‌ كه‌ ميان‌ مطالب‌ المنتظم‌ و تاريخ‌ طبري‌ و همچنين‌ الكامل‌ ابن‌ اثير به‌ عمل‌ آمد، معلوم‌ شد كه‌ نظر بروكلمان‌ در مورد قسمت‌ اول‌ صحيح‌ است‌، اما اقتباس‌ قسمتهاي‌ اخير المنتظم‌ از الكامل‌ ثابت‌ نشد. بنابراين‌ و با توجه‌ به‌ سخن‌ عبدالمنعم‌ در مقدمه‌ بر كتاب‌ العسجد المسبوك‌ِ غسانى‌ كه‌ مى‌نويسد: گروهى‌ از مؤلفان‌ پس‌ از ابن‌ جوزي‌ از جمله‌ ابن‌ اثير از المنتظم‌ سود جسته‌اند (ص‌ 111). مى‌توان‌ احتمال‌ داد كه‌ بروكلمان‌ تلخيص‌ مصنفك‌ را با المنتظم‌ اشتباه‌ كرده‌ و آن‌ را با تاريخ‌ طبري‌ و الكامل‌ ابن‌ اثير مقايسه‌ نموده‌ باشد.
ابن‌ قفطى‌ در بحث‌ از علم‌ تاريخ‌ و كتب‌ تاريخى‌، المنتظم‌ ابن‌ جوزي‌ را به‌ مثابه‌ يكى‌ از تكمله‌هاي‌ متوالى‌ تاريخ‌ طبري‌ كه‌ هر يك‌ براي‌ كامل‌ كردن‌ كتابهاي‌ پيش‌ از خود تأليف‌ شده‌، به‌ شمار آمده‌ است‌ و مى‌گويد: ذكر حوادث‌ پس‌ از المنتظم‌ را ابن‌ قادسى‌ تا 616ق‌ ادامه‌ داده‌ و آن‌ را تكميل‌ كرده‌ است‌ (ص‌ 110-111).
ابن‌ جوزي‌ در المنتظم‌ نظير آنچه‌ در روزنامه‌هاي‌ روزگار ما مى‌آيد، از حوادث‌ گوناگون‌ سخن‌ مى‌گويد: رويدادهاي‌ مهم‌ سياسى‌، توطئه‌ها، اخبار مربوط به‌ جنگها، اخبار فرهنگى‌ (برگزاري‌ مجالس‌ وعظ و خطابه‌ و مناظره‌، تأسيس‌ مدارس‌ و نام‌ مدرسان‌ و معيدان‌ آنها...)، منازعات‌ مذهبى‌ و كلامى‌، تاريخ‌ آغاز و پايان‌ بناها، قتلها، سرقتها، نيرنگها، آتش‌ سوزيها، رويدادهاي‌ شگفت‌انگيز، اخبار مربوط به‌ خليفه‌ (شكار، سياحت‌، بيماري‌...)، گزارش‌ برخى‌ نرخها در روزهاي‌ گرانى‌ و ارزانى‌، قحط و غلاها، شيوع‌ بيماريها، سوانح‌ طبيعى‌ (طغيان‌ رودها، بارانهاي‌ شديد، تگرگهاي‌ درشت‌...)، گزارش‌ گرم‌ترين‌ روز سال‌، اخبار مربوط به‌ افطاري‌ و مهمانيها به‌ مناسبتهاي‌ مختلف‌، گزارش‌ اعدامها (دزدان‌، قاتلان‌، بدمذهبها...) و ...، تا آنجا كه‌ اگر صحت‌ اين‌ گزارشها محقق‌ گردد، مى‌توان‌ اين‌ كتاب‌، به‌ ويژه‌ جلد نهم‌ و دهم‌ آن‌ را كه‌ مقارن‌ دوران‌ زندگى‌ مؤلف‌ است‌، آيينة تمام‌ نماي‌ روزگار او دانست‌ كه‌ از لحاظ مطالعات‌ علوم‌ انسانى‌ به‌ ويژه‌ علوم‌ اجتماعى‌ حائز اهميت‌ فراوان‌ است‌ (نك: مثلاً 10/203- 208).
6 مجلد از اين‌ كتاب‌ (ج‌ 5 -10) مشتمل‌ بر حوادث‌ و وفيات‌ سالهاي‌ 257-574ق‌/871 - 1178م‌ با برخى‌ حواشى‌ و تصحيحات‌ در 1357- 1359ق‌ در حيدرآباد دكن‌ به‌ طبع‌ رسيده‌ و در 1360-1362ق‌ فهرست‌ اعلام‌ مجلدات‌ پنجم‌ تا نهم‌ آن‌ توسط سيدظهيرالدين‌ حسن‌ تهيه‌ گرديده‌ و به‌ پايان‌ هر مجلد افزوده‌ و منتشر شده‌ است‌.
ابن‌ جوزي‌ خود كتاب‌ المنتظم‌ را كه‌ در 10 جلد بزرگ‌ تأليف‌ كرده‌ بود، در يك‌ مجلد كوچك‌ مختصر ساخت‌ و آن‌ را شذور العقود فى‌ تاريخ‌ العهود ناميد. سخاوي‌ اين‌ كتاب‌ را به‌ خط ابن‌ جوزي‌ ديده‌ است‌ (ص‌ 304).
سبط ابن‌ جوزي‌ مى‌نويسد تاريخ‌ نيايم‌ يعنى‌ المنتظم‌ در 574ق‌ به‌ پايان‌ رسيد. او تاريخ‌ كوچكى‌ به‌ نام‌ درة الاكليل‌ دارد كه‌ ذيلى‌ بر المنتظم‌ و حاوي‌ حوادث‌ سالهاي‌ 575 -590ق‌ (سال‌ تبعيد او به‌ واسط) است‌ و در اين‌ كتاب‌ حوادث‌ به‌ طور كامل‌ استقصا نشده‌ است‌ (ابن‌ جوزي‌، يوسف‌، مرآة، 8(1)/353). كسانى‌ ديگر نيز بر المنتظم‌ ذيلهايى‌ نوشته‌اند: محمد بن‌ احمد بن‌ محمد قادسى‌ (د 694ق‌) ذيل‌ خود را كه‌ در چند مجلد است‌، الفاخر فى‌ ذكر حوادث‌ ايام‌ الامام‌ الناصر ناميده‌ است‌. امام‌ العز ابوبكر محفوظ بن‌ معتوق‌ بن‌ البزوري‌ نيز ذيلى‌ بر المنتظم‌ دارد (سخاوي‌، همانجا).
2. تلبيس‌ ابليس‌: ابن‌ جوزي‌ در مقدمة كوتاه‌ اين‌ كتاب‌ مى‌نويسد: پس‌ از رحلت‌ حضرت‌ رسول‌(ص‌) و درگذشت‌ ياران‌ او... هواها بازگشت‌ و بدعتها آفريد... بيشتر مردم‌ به‌ گروههاي‌ گوناگون‌ گرويدند و ابليس‌ سربرآورد تا آنان‌ را بفريبد و باطل‌ را بيارايد و تفرقه‌ افكند و گمراهان‌ را گرد هم‌ آورد... از اين‌ رو من‌ بر آن‌ شدم‌ تا با تأليف‌ تلبيس‌ ابليس‌ مردم‌ را از نيرنگهاي‌ او بر حذر دارم‌ و دامهايش‌ را بنمايانم‌ (ص‌ 4).
ابن‌ جوزي‌ اين‌ كتاب‌ را در 13 باب‌ تأليف‌ كرده‌ كه‌ برخى‌ از ابواب‌ آن‌ خود به‌ فصول‌ و بخشهاي‌ فرعى‌ تقسيم‌ شده‌ است‌. از آنجا كه‌ فصول‌ و بخشهاي‌ اين‌ كتاب‌ تا حدود زيادي‌ بيانگر عقايد و آراي‌ ابن‌ جوزي‌ است‌. اشاره‌ به‌ مباحث‌ اصلى‌ اين‌ ابواب‌ و فصول‌، به‌ شناخت‌ بيشتر شخصيت‌ او كمك‌ مى‌كند:
باب‌ اول‌ - در امر به‌ پيروي‌ از سنت‌ و همراهى‌ با جماعت‌: در اين‌ باب‌ ابن‌ جوزي‌ با استناد به‌ روايات‌ عامه‌ لزوم‌ پيروي‌ از «سنت‌» را بر اساس‌ تلقى‌ اهل‌ تسنن‌ از «سنت‌» تبيين‌ مى‌كند و با اشاره‌ به‌ حديث‌ افتراق‌، «اهل‌ جماعت‌» را فرقة ناجيه‌ معرفى‌ مى‌كند (ص‌ 8).
باب‌ دوم‌ - در نكوهش‌ بدعتها و بدعت‌گزاران‌: در اين‌ باب‌ ابن‌ جوزي‌ بدعت‌ گذاران‌ را به‌ 6 گروه‌ اصلى‌ و هر گروه‌ اصلى‌ را به‌ 12 گروه‌ فرعى‌ تقسيم‌ مى‌كند. گروههاي‌ اصلى‌ بدعت‌گذار از نظر وي‌ عبارتند از حروريه‌، قدريه‌، جهميه‌، مرجئه‌، رافضه‌ و جبريه‌ (ص‌ 19-23). وي‌ از گروههاي‌ فرعى‌ رافضه‌ به‌ دو گروه‌ شيعه‌ و اماميه‌ اشاره‌ و آنها را چنين‌ معرفى‌ مى‌كند: شيعه‌ معتقد است‌ كه‌ على‌(ع‌) وصى‌ پيامبر خداست‌ و ولى‌ امر بعد از اوست‌ و امت‌ كه‌ با جز او بيعت‌ كردند. كافر شدند. اماميه‌ معتقدند كه‌ ممكن‌ نيست‌ دنيا از وجود امامى‌ از فرزندان‌ حسين‌(ع‌) خالى‌ باشد. امام‌ را جبرئيل‌ تعليم‌ مى‌دهد و هر گاه‌ بميرد، كسى‌ چون‌ او جانشينش‌ مى‌شود (ص‌ 22).
باب‌ سوم‌ - در تحذير از فتنه‌ها و نيرنگهاي‌ ابليس‌: در اين‌ باب‌ با استناد به‌ قرآن‌ كريم‌ و احاديث‌ به‌ بيان‌ فريبكاري‌ شيطان‌ مى‌پردازد و مى‌گويد: هر انسانى‌ را شيطانى‌ است‌ و شيطان‌ همانند خون‌ در آدمى‌ جريان‌ دارد و آنگاه‌ فصلى‌ به‌ ضرورت‌ پناه‌ بردن‌ به‌ خدا از شر شيطان‌ اختصاص‌ مى‌دهد.
باب‌ چهارم‌ - در معنى‌ تلبيس‌ و غرور: به‌ نظر وي‌ تلبيس‌ نماياندن‌ باطل‌ به‌ صورت‌ حق‌ و غرور نوعى‌ نادانى‌ است‌ كه‌ نادرست‌ را درست‌ و زشت‌ را زيبا مى‌نماياند.
باب‌ پنجم‌ - در ذكر فريبكاري‌ ابليس‌ در اعتقادات‌ و دينها: در اين‌ باب‌ به‌ بيان‌ بطلان‌ عقايد سوفسطائيان‌، دهريان‌، طبايعيان‌ (معتقدان‌ به‌ عناصر چهارگانه‌)، ثنويان‌، فلاسفه‌ و پيروان‌ آنان‌، معتقدان‌ به‌ هياكل‌ (كسانى‌ كه‌ اجرام‌ سماوي‌ را به‌ عنوان‌ جسم‌ روحانيان‌ علوي‌ مى‌پرستند)، بت‌پرستان‌، پرستندگان‌ آتش‌ و خورشيد و ماه‌، مردم‌ دوران‌ جاهليت‌، منكران‌ نبوت‌، يهوديان‌، نصاري‌، صابئان‌، مجوس‌، منجمان‌، منكران‌ رستاخيز و تناسخيان‌ مى‌پردازد. آنگاه‌ چگونگى‌ فريبكاري‌ شيطان‌ را در اعتقادات‌ امت‌ مسلمان‌ شرح‌ مى‌دهد و در اين‌ زمينه‌ از تقليد و اجتهاد و مسائل‌ مربوط به‌ آنها سخن‌ مى‌گويد و پس‌ از بحثى‌ راجع‌ به‌ كلام‌ و نكوهش‌ متكلمان‌ كيفيت‌ فريبكاري‌ ابليس‌ را بر خوارج‌، رافضيان‌، باطنيان‌ (اسماعيليه‌، سبعيه‌، بابكيه‌، محمره‌، قرامطه‌، خرميه‌، تعليميه‌) بيان‌ مى‌كند.
باب‌ ششم‌ - در فريفتن‌ عالمان‌: در اين‌ باب‌ تلبيس‌ شيطان‌ بر قاريان‌، محدثان‌، فقيهان‌، اهل‌ جدل‌، واعظان‌ و گويندگان‌ قصص‌، لغويان‌ و اديبان‌، شاعران‌ و دانشمندان‌ مبرز شرح‌ داده‌ مى‌شود.
باب‌ هفتم‌ - در فريفتن‌ فرمانروايان‌ و پادشاهان‌.
باب‌ هشتم‌ - در فريبكاري‌ در عبادات‌: در اين‌ باب‌ چگونگى‌ فريفته‌ شدن‌ عابدان‌ در تطهير، وضو، اذان‌، نماز، قرائت‌ قرآن‌، روزه‌، حج‌، جهاد، امر به‌ معروف‌ و نهى‌ از منكر بيان‌ مى‌شود.
باب‌ نهم‌ - در فريفتن‌ زاهدان‌ و عابدان‌: وي‌ در اين‌ باب‌ ترك‌ دنيا، سرزنش‌ علما، روي‌ گردانى‌ از آموختن‌ علم‌، ترك‌ مباحات‌، پشمينه‌ پوشى‌، حب‌ جاه‌، ژوليدگى‌، ظاهر زاهدانه‌، احتراز از خريد، انگشت‌ نما شدن‌، عجب‌ به‌ عبادت‌، عمل‌ به‌ اوهام‌ و پندارها به‌ عنوان‌ «واقعه‌»ها و ... را از مصاديق‌ تلبيس‌ ابليس‌ مى‌شمارد.
باب‌ دهم‌ - در فريفتن‌ صوفيان‌: ابن‌ جوزي‌ در آغاز اين‌ باب‌ صوفيان‌ را گروهى‌ از زاهدان‌ مى‌شمارد كه‌ با صفات‌، نشانه‌ها و احوالى‌ از زاهدان‌ بازشناخته‌ مى‌شوند. سپس‌ با استناد بر اخبار به‌ بيان‌ وجه‌ تسمية اين‌ گروه‌ به‌ صوفيه‌ و متصوفه‌ مى‌پردازد (ص‌ 161-162) و آنگاه‌ مباحثى‌ در نادرستى‌ اعتقادت‌ صوفيان‌ بيان‌ مى‌كند.
باب‌ يازدهم‌ - در فريفتن‌ متدينان‌ در آنچه‌ شبيه‌ كرامات‌ است‌.
باب‌ دوازدهم‌ - در فريفتن‌ مردم‌ عامى‌.
باب‌ سيزدهم‌ - در فريفتن‌ عموم‌ مردم‌ با آرزوهاي‌ دور و دراز.
آثار چاپ‌ شده‌:
1. در قرآن‌ و علوم‌ قرآنى‌: زادالمسير فى‌ علم‌ التفسير، دمشق‌، در 1406ق‌ زير چاپ‌: المدهش‌، بغداد، 1348ق‌.
2. در حديث‌ و رجال‌ حديث‌ و علوم‌ آن‌: آفة اصحاب‌ الحديث‌، به‌ كوشش‌ سيدعلى‌ ميلانى‌ حسينى‌، تهران‌، مكتبة نينوي‌ الحديثة؛ اخبار اهل‌ الرسوخ‌، قاهره‌، 1322ق‌، چاپ‌ ديگر در بمبئى‌ بدون‌ تاريخ‌.
3. در مذاهب‌ و اصول‌ و فقه‌ و عقايد: دفع‌ الشبهة التشبيه‌ و الرد على‌ المجسمة، دمشق‌، 1345ق‌.
4. در وعظ و اخلاق‌ و رياضات‌: بستان‌ الواعظين‌ و رياض‌ السامعين‌، قاهره‌، 1934م‌، چاپ‌ ديگر در 1963م‌؛ تلبيس‌ ابليس‌ يا الناموس‌ فى‌ تلبيس‌ ابليس‌، دهلى‌، 1323، چاپهاي‌ ديگر در قاهره‌، 1340، 1347 و 1368ق‌ (شرح‌ آن‌ گذشت‌)؛ روح‌ الارواح‌، قاهره‌، 1309ق‌؛ رؤوس‌ القوارير، قاهره‌، 1914م‌؛ صيد الخاطر، دمشق‌، 1960م‌، چاپ‌ ديگر بدون‌ تاريخ‌؛ عجيب‌ الخطب‌، تهران‌، 1274ق‌؛ لفتة الكبدالى‌ [فى‌] نصيحة الولد، مطبعة المنار، 1931م‌؛ ياقوتة المواعظ و الموعظة، قاهره‌، 1309ق‌، چاپ‌ ديگر 1322ق‌.
5. در طب‌: تنبيه‌ النائم‌ الغمر على‌ حفظ مواسم‌ عمر، مطبعة الجوائب‌، 1885م‌؛ الطب‌ الروحانى‌، دمشق‌، 1348ق‌.
6. در شعر و لغت‌: تقويم‌ اللسان‌ (در 1385ق‌ آماده‌ طبع‌ بوده‌ است‌).
7. در تاريخ‌، جغرافيا، سير و حكايات‌: اخبار الظراف‌ و المتماجنين‌، دمشق‌، 1347ق‌؛ اخبار النساء، قاهره‌، چاپ‌ ديگر بيروت‌ (منسوب‌ به‌ ابن‌ قيم‌ الجوزية)؛ الاذكياء، مصر، 1277ق‌ و چاپهاي‌ ديگر 1304، 1306ق‌ و ...؛ تلقيح‌ فهوم‌ اهل‌ الاثر، چاپ‌ ناقص‌ در ليدن‌، 1892م‌، چاپ‌ كامل‌ در دهلى‌، 1869م‌، چاپ‌ ديگر 1927م‌؛ الحمقى‌ و المغفلين‌، دمشق‌، 1357ق‌، چاپ‌ ديگر با نام‌ اخبار الحمقى‌ و المغفلين‌، به‌ كوشش‌ عثمان‌ خليل‌، مصر، 1928م‌؛ الذهب‌ المسبوك‌ فى‌ سير الملوك‌، بيروت‌، 1885م‌؛ ذم‌ الهوي‌، قاهره‌، 1962م‌؛ صفوة الصفوة، حيدرآباد دكن‌، 1936-1937م‌، چاپ‌ ديگر با نام‌ صفة الصفوة، بيروت‌، 1406ق‌/1986م‌؛ مناقب‌ احمد بن‌ حنبل‌، قاهره‌، 1349ق‌؛ مناقب‌ بغداد، بغداد، 1342ق‌؛ مناقب‌ الحسن‌ البصري‌، قاهره‌، 1931م‌؛ مناقب‌ عمر بن‌ الخطاب‌ يا تاريخ‌ عمر بن‌ الخطاب‌، قاهره‌، 1347ق‌؛ مناقب‌ عمر بن‌ عبدالعزيز يا سيرة عمر بن‌ عبدالعزيز، قاهره‌، 1331ق‌، مختصر آن‌ به‌ نام‌ مختصر مناقب‌ عمر بن‌ عبدالعزيز، لايپزيگ‌، 1899م‌، و چاپ‌ ديگر آن‌ قاهره‌، 1331ق‌؛ ملتقط الحكايات‌، قاهره‌، 1309ق‌؛ المنتظم‌، حيدرآباد دكن‌، 1938-1940م‌ (شرح‌ آن‌ گذشت‌)؛ مولد النبى‌ (ص‌)، بارها به‌ چاپ‌ رسيده‌ است‌؛ الوفا فى‌ فضائل‌ المصطفى‌(ص‌)، به‌ كوشش‌ بروكلمان‌.
آثار خطى‌: علوچى‌ از 384 اثر ابن‌ جوزي‌ 139 كتاب‌ را به‌ عنوان‌ خطى‌ معرفى‌ كرده‌ (ص‌ 206-211) و نام‌ كتابخانه‌هايى‌ را كه‌ اين‌ نسخه‌ها در آنها نگهداري‌ مى‌شود، آورده‌ و آنها را در موضوعات‌ مختلف‌ بدين‌ شرح‌ طبقه‌بندي‌ كرده‌ است‌: قرآن‌ و علوم‌ قرآنى‌، 10 اثر؛ حديث‌، رجال‌ حديث‌ و علوم‌ آن‌، 14 اثر؛ مذهب‌، اصول‌، فقه‌ و عقايد، 12 اثر؛ وعظ، اخلاق‌ و رياضات‌، 72 اثر؛ طب‌، 3 اثر؛ شعر و لغت‌، 2 اثر؛ تراجم‌ عام‌، 9 اثر؛ تراجم‌ خاص‌، 9 اثر؛ حكايات‌ و قصص‌، 5 اثر؛ تاريخ‌ يك‌ اثر؛ جغرافيا، 2 اثر (ص‌ 63 -203، 222- 239).
مآخذ: ابراهيم‌، ناجيه‌ عبدالله‌، مقدمه‌ بر المصباح‌ المضى‌´ (نك: ابن‌ جوزي‌ در همين‌ مآخذ)؛ ابن‌ اثير، الكامل‌؛ ابن‌ تغري‌ بردي‌، النجوم‌؛ ابن‌ جبير، محمد، رحلة، بيروت‌، 1384ق‌/1964م‌؛ ابن‌ جزري‌، محمد، غاية النهاية، به‌ كوشش‌ برگشترسر، قاهره‌، 1351ق‌/1964م‌؛ ابن‌ جوزي‌، عبدالرحمان‌، آفة اصحاب‌ الحديث‌، به‌ كوشش‌ سيد على‌ ميلانى‌ حسينى‌، تهران‌، مكتبة نينوي‌ الحديثة؛ همو، تلبيس‌ ابليس‌، بيروت‌، 1368ق‌؛ همو، صفة الصفوة، به‌ كوشش‌ محمود فاخوري‌، بيروت‌، 1406ق‌/ 1986م‌؛ همو، صيد الخاطر، بيروت‌، 1407ق‌/1987م‌؛ همو، القصاص‌ و المذكرين‌، به‌ كوشش‌ ابوهاجر محمد سعيد بن‌ بسيونى‌ زغلول‌، بيروت‌، 1406ق‌/ 1986م‌؛ همو، مشيخة ابن‌ الجوزي‌، به‌ كوشش‌ محمد محفوظ، بيروت‌، 1400ق‌/1980م‌؛ همو، المصباح‌ المضى‌ہ، به‌ كوشش‌ ناجيه‌ عبدالله‌ ابراهيم‌، بغداد، 1396ق‌/1976م‌؛ همو، المنتظم‌، بيروت‌، 1357- 1359ق‌؛ ابن‌ جوزي‌، يوسف‌، تذكرة الخواص‌، بيروت‌، 1401ق‌/1981م‌؛ همو، مرآة الزمان‌، حيدرآباد دكن‌، 1371ق‌/1952م‌؛ ابن‌ خلكان‌، وفيات‌؛ ابن‌ رجب‌، عبدالرحمان‌، ذيل‌ طبقات‌ الحنابلة، قاهره‌، 1372ق‌/1953م‌؛ ابن‌ عماد، عبدالحى‌، شذرات‌ الذهب‌، قاهره‌، 1350ق‌؛ ابن‌ فرات‌، محمد، تاريخ‌، بصره‌، 1389ق‌/1969م‌؛ ابن‌ قفطى‌، على‌، تاريخ‌ الحكماء، به‌ كوشش‌ ليپرت‌، لايپزيگ‌، 1903م‌؛ ابن‌ كثير، البداية؛ ابوشامه‌، عبدالرحمان‌، تراجم‌ رجال‌ القرنين‌، به‌ كوشش‌ محمد زاهد كوثري‌، قاهره‌، 1366ق‌/1947م‌؛ ابوغده‌، عبدالفتاح‌، حاشية الرفع‌ و التكميل‌ فى‌ الجرح‌ و التعديل‌ محمد عبدالحى‌ لكنوي‌، بيروت‌، 1407ق‌؛ اثري‌، محمد بهجت‌، حاشيه‌ بر خريدة القصر و جريدة العصر (نك: عمادالدين‌ كاتب‌ در همين‌ مآخذ)؛ بستانى‌ ف‌؛ حاجى‌ خليفه‌، كشف‌؛ حالى‌، الطاف‌ حسين‌، حيات‌ سعدي‌، ترجمة نصرالله‌ سروش‌، تهران‌، 1316ش‌؛ حتى‌، فيليپ‌ خليل‌، تاريخ‌ عرب‌، ترجمة ابوالقاسم‌ پاينده‌، تهران‌، 1366ش‌؛ خوانساري‌، محمدباقر، روضات‌ الجنات‌، به‌ كوشش‌ اسدالله‌ اسماعيليان‌، قم‌، 1392ش‌؛ دارالكتب‌، فهرست‌؛ دولتشاه‌ سمرقندي‌، تذكرة الشعراء، به‌ كوشش‌ محمد رمضانى‌، تهران‌، 1338ش‌؛ ذهبى‌، محمد، تذكرة الحفاظ، حيدرآباد دكن‌، 1390ق‌/1970م‌؛ همو، دول‌ الاسلام‌، حيدرآباد دكن‌، 1365ق‌؛ همو، سير اعلام‌ النبلاء، به‌ كوشش‌ شعيب‌ ارنؤوط و محمد نعيم‌ عرقسوسى‌، بيروت‌، 1405ق‌/1985م‌؛ همو، العبر، بيروت‌، 1405ق‌/1985م‌؛ همو، المختصر المحتاج‌ اليه‌ من‌ تاريخ‌ ابن‌ دبيثى‌، بيروت‌، 1405ق‌/1985م‌؛ رازي‌، امين‌ احمد، هفت‌ اقليم‌، به‌ كوشش‌ جواد فاضل‌، تهران‌، سخاوي‌، محمد، الاعلان‌ بالتوبيخ‌ لمن‌ ذم‌ التاريخ‌، به‌ كوشش‌ روزنتال‌، بغداد، 1382ق‌/1963م‌؛ سعدي‌، «بوستان‌»، «گلستان‌»، كليات‌، به‌ كوشش‌ محمدعلى‌ فروغى‌، تهران‌، 1365ش‌؛ سيوطى‌، بغية الوعاة، قاهره‌، 1908م‌؛ همو، طبقات‌ الحفاظ، بيروت‌، 1403ق‌/ 1983م‌؛ همو، طبقات‌ المفسرين‌، بيروت‌، دارالكتب‌ العلمية؛ همو، اللا¸لى‌ المصنوعة، بيروت‌، 1403ق‌/1983م‌؛ شريف‌ رضى‌، ديوان‌، بيروت‌، 1310ق‌؛ عبدالمنعم‌، شاكر محمود، مقدمه‌ بر العسجد المسبوك‌ (نك: غسانى‌ در همين‌ مآخذ)؛ عبدالواحد، مصطفى‌، مقدمه‌ بر ذم‌ الهوي‌ عبدالرحمان‌ بن‌ جوزي‌، قاهره‌، 1381ق‌/ 1962م‌؛ علوچى‌، عبدالحميد، مؤلفات‌ ابن‌ الجوزي‌، بغداد، 1385ق‌/ 1965م‌؛ عليمى‌، عبدالرحمان‌، المنهج‌ الاحمد، به‌ كوشش‌ محمد محيى‌الدين‌ عبدالحميد، بيروت‌، 1404ق‌/ 1984م‌؛ عمادالدين‌ كاتب‌، محمد، خريدة القصر و جريدة العصر، به‌ كوشش‌ محمد بهجت‌ اثري‌، بغداد، منشورات‌ وزارة الاعلام‌؛ غسانى‌، ملك‌ اشرف‌، العسجد المسبوك‌، به‌ كوشش‌ شاكر محمود عبدالمنعم‌، بيروت‌/بغداد، 1395ق‌/ 1975م‌؛ فاخوري‌، محمود، مقدمه‌ بر صفة الصفوة (نك: ابن‌ جوزي‌، عبدالرحمان‌ در همين‌ مآخذ)؛ قرآن‌ كريم‌؛ كسائى‌، نورالله‌، مدارس‌ نظاميه‌ و تأثيرات‌ علمى‌ و اجتماعى‌ آن‌، تهران‌، 1358ش‌؛ محفوظ، محمد، مقدمه‌ بر مشيخة (نك: ابن‌ جوزي‌، عبدالرحمان‌ در همين‌ مأخذ)؛ نفيسى‌، سعيد، «مدرسة نظامية بغداد»، مهر، تهران‌، 1317ش‌، س‌ 2، شم 2؛ يافعى‌، عبدالله‌، مرآة الجنان‌، 1390ق‌/ 1970م‌؛ نيز: EI 2 ; GAL,S.
هادي‌ عالم‌زاده‌ (رب) /2/77
ن‌ * 2 * (رب) 29/2/77