اِبْن‌ِ جُمَيْع‌، يا ابن‌ جامع‌، شيخ‌ موفق‌الدين‌ هبةالله‌ بن‌ زين‌ بن‌ حسن‌ ابن‌ افرائيم‌ بن‌ يعقوب‌ بن‌ اسماعيل‌ بن‌ جميع‌ اسرائيلى‌، مكنى‌ به‌ ابوالعشائر (ابوالمكارم‌) و ملقب‌ به‌ شمس‌ الرياسة (د 594ق‌/1198م‌)، پزشك‌ مشهور يهودي‌ زاده‌ و پروردة فسطاط مصر. وي‌ طب‌ را نزد شيخ‌ موفق‌ عدنان‌ بن‌ العين‌ زربى‌ كه‌ از طبيبان‌ معروف‌ زمان‌ بود، فرا گرفت‌ و در علم‌ و عمل‌ مهارت‌ تام‌ يافت‌ (ابن‌ ابى‌ اصيبعه‌، 3/186). در آغاز مورد توجه‌ العاضدلدين‌ الله‌ آخرين‌ خليفة فاطمى‌ مصر بود. پس‌ از آن‌ كه‌ خاندان‌ فاطمى‌ با عزل‌ آن‌ خليفه‌ توسط وزيرش‌ صلاح‌الدين‌ ايوبى‌، منقرض‌ شد (567ق‌/1171م‌) و سلسله‌ ايوبيان‌ تأسيس‌ گرديد، ابن‌ جميع‌ به‌ خدمت‌ صلاح‌الدين‌ درآمد و در سلك‌ پزشكان‌ مورد اعتماد او قرار گرفت‌ و براي‌ او دارويى‌ تهيه‌ كرد كه‌ به‌ «ترياق‌ الكبير الفاروق‌» شهرت‌ يافت‌ (همو، 3/187). ابن‌ جميع‌ شاگردان‌ زيادي‌ پرورش‌ داد كه‌ از معروف‌ترين‌ آنان‌ شيخ‌ سديد بن‌ ابى‌ البيان‌ را مى‌توان‌ نام‌ برد كه‌ خود طبيبى‌ نام‌ آور بود. وي‌ استادش‌ را خوش‌بيان‌ و زبان‌آور و ماهر در معالجة بيماريها معرفى‌ كرده‌ است‌ (همانجا). ابن‌ جميع‌ در فن‌ خود چنان‌ مهارت‌ داشت‌ كه‌ با نگريستن‌ به‌ بيمار، بيماري‌ او را درمى‌يافت‌ و گفته‌اند فردي‌ را كه‌ گمان‌ مى‌كردند درگذشته‌ و آمادة دفن‌ او بودند، معالجه‌ كرد و همين‌ امر موجب‌ شهرت‌ او شد (ابن‌ ابى‌ اصيبعه‌، 3/187، 188). برخى‌ به‌ غلط اين‌ واقعه‌ را به‌ ابى‌البيان‌، شاگرد ابن‌ جميع‌ نسبت‌ داده‌اند ( 2 EI). وي‌ به‌ زبان‌ عربى‌ و تلفظ درست‌ لغات‌ علاقة خاص‌ داشت‌ و كتاب‌ لغت‌ صحاح‌ جوهري‌ كه‌ بدان‌ اعتماد داشت‌، هميشه‌ مورد مراجعه‌اش‌ بود (فيلسوف‌ الدوله‌، 54؛ ابن‌ ابى‌ اصيبعه‌، 3/187). از شاعران‌ مشهور مصر، ابن‌ المنجم‌ مصري‌ او را هجو كرده‌ و يوسف‌ بن‌ هبةالله‌ بن‌ مسلم‌، قصيده‌اي‌ بلند در رثاي‌ او سروده‌ است‌ (ابن‌ ابى‌ اصيبعه‌، 3/188- 189).
آثار:
1. الارشاد لمصالح‌ الانفس‌ و الاجساد، كتابى‌ است‌ در كليات‌ دانش‌ پزشكى‌، كه‌ پسرش‌ ابوطالب‌ اسماعيل‌ آن‌ را به‌ اتمام‌ رسانده‌ است‌ (سارتن‌، 2/1556) و از آغاز برخى‌ نسخ‌ خطى‌ آن‌ برمى‌آيد كه‌ خود اسماعيل‌ مؤلف‌ آن‌ بوده‌ است‌ (شورا، 19/55؛ ملك‌، 1/31؛ حاجى‌ خليفه‌، 1/68). كتاب‌ شامل‌ 4 بخش‌ است‌: الف‌ - كليات‌ طب‌؛ ب‌ - در ادوية مفرده‌ و اغذيه‌؛ ج‌ - حفظ بهداشت‌ و روشهاي‌ تداوي‌؛ د در ادوية مركب‌ (حاجى‌ خليفه‌، همانجا). نسخ‌ خطى‌ متعددي‌ از اين‌ كتاب‌ در كتابخانه‌هاي‌ معتبر جهان‌ به‌ اين‌ شرح‌ موجود است‌: كتابخانه‌هاي‌ ملك‌، شم 4489؛ شورا، شم 6287؛ مغنيسا (مانيسه‌)، شم 1797؛ ينى‌ جامع‌، شم 912؛ حميديه‌، شم 1005؛ ولى‌ الدين‌ افندي‌، شم 2466؛ نور عثمانيه‌، شم 3491/2 (احسان‌ اوغلى‌، 33-34).
چند نسخه‌ از اين‌ كتاب‌ در اكسفورد موجود است‌ كه‌ فهرست‌ كتابخانة بودليان‌ آن‌ را مشخص‌ مى‌كند (لكلرك‌، .(II/54
2. التصريح‌ بالمكنون‌ فى‌ تنقيح‌ القانون‌، كه‌ ابن‌ جميع‌ آن‌ را در رد و تفسير قانون‌ ابوعلى‌ سينا نوشته‌ است‌، اما عبداللطيف‌ بغدادي‌ پزشك‌ مشهور عراق‌ رديه‌اي‌ بر اين‌ كتاب‌ نوشت‌ و ابن‌ جميع‌ را به‌ سبب‌ ناتوانى‌ در درك‌ سخنان‌ ابن‌ سينا سخت‌ مورد انتقاد قرار داد (فيلسوف‌ الدوله‌، 55). نسخه‌هايى‌ از اين‌ اثر در كتابخانه‌هاي‌ نور عثمانيه‌، شم 3526 و ظاهريه‌، شم 3141 موجود است‌ (احسان‌ اوغلى‌، 34؛ ظاهريه‌، 355).
3. رسالة فيما يعتمده‌ حيث‌ لايجد طبيباً يا المهذب‌ من‌ المجرب‌ فى‌ طب‌، شامل‌ دستورهاي‌ پزشكى‌ در صورت‌ عدم‌ دسترسى‌ به‌ پزشك‌ كه‌ آن‌ را براي‌ قاضى‌ ابوالقاسم‌ على‌ بن‌ حسين‌ نوشته‌ است‌ (ابن‌ ابى‌ اصيبعه‌، 3/190؛ ظاهريه‌، شم 9715).
4. رسالة السيفية فى‌ الادوية الملوكية، كه‌ دربارة معالجة قولنج‌ است‌ (ابن‌ ابى‌ اصيبعه‌، 2/190؛ بغدادي‌، هدية العارفين‌، 2/506).
5. رسالة ذات‌ الشعبتين‌ و العمل‌ بها (بغدادي‌، ايضاح‌ المكنون‌، 1/563).
6. رسالة فى‌ طبع‌ الاسكندرية و حال‌ هوائها و مياهها و نحو ذلك‌ من‌ احوالها و احوال‌ اهلها (ابن‌ ابى‌ اصيبعه‌، 3/190).
7. مقالة فى‌ الليمون‌ و شرابه‌ و منافعه‌ (همانجا). ابن‌ بيطار از اين‌ رساله‌ استفاده‌ كرده‌ و به‌ همين‌ سبب‌، متن‌ آن‌ از كتاب‌ ابن‌ بيطار استخراج‌ و به‌ زبان‌ لاتينى‌ ترجمه‌ و به‌ نام‌ ابن‌ بيطار چاپ‌ شده‌ است‌ (لكلرك‌، همانجا).
8. مقالة فى‌ الراوند، دربارة ريواس‌ كه‌ اهميت‌ آن‌ بيشتر از رسالة پيشين‌ است‌. اين‌ رساله‌ را نيز ابن‌ بيطار دقيقاً در اثر خود آورده‌ است‌ (همو، .(II/54-55
9. مقالة فى‌ الحدبة (ابن‌ ابى‌ اصيبعه‌، همانجا).
مآخذ: ابن‌ ابى‌ اصيبعه‌، احمد، عيون‌ الانباء، بيروت‌، 1957م‌؛ احسان‌ اوغلى‌، اكمل‌ الدين‌، فهرست‌ مخطوطات‌ الطب‌ الاسلامى‌ فى‌ مكتبات‌ تركيا، استانبول‌، 1404ق‌/ 1984م‌؛ بغدادي‌، اسماعيل‌ پاشا، ايضاح‌ المكنون‌، استانبول‌، 1945م‌؛ همو، هدية العارفين‌، استانبول‌، 1955م‌؛ حاجى‌ خليفه‌، كشف‌ الظنون‌، استانبول‌، 1941م‌؛ سارتن‌، جورج‌، مقدمه‌ بر تاريخ‌ علم‌، ترجمة غلامحسين‌ صدري‌ افشار، تهران‌، 1355ش‌؛ شورا، خطى‌؛ ظاهريه‌، خطى‌ (الطب‌ و الصيدلة)؛ فيلسوف‌ الدوله‌، عبدالحسين‌، مطرح‌ الانظار، تبريز، 1334ق‌؛ ملك‌، خطى‌؛ منجد، صلاح‌الدين‌، «مصادر جديدة عن‌ تاريخ‌ الطب‌ عندالعرب‌»، مجلة معهد المخطوطات‌ العربية، س‌ 5، شم 2، 1379ق‌/1959م‌؛ نيز:
Ahlwardt; De Slane, M., Catalogue des manuscrits arabes, Paris, 1883-1895; EI 2 ; GAL; Leclerc, Lucien, Histoire de la m E decine arabe, Paris, 1876; Rieu, Charles, Supplement to the Catalogue of the Arabic Manuscripts in the British Museum, London, 1894.
على‌ اكبر ديانت‌ (رب) 29/1/77
ن‌ * 2 * (رب) 28/2/77