اِبْن‌ِ جَمّاز، ابوالربيع‌ سليمان‌ بن‌ مسلم‌ زُهْري‌ مدنى‌، يكى‌ از دو راوي‌ قرائت‌ ابوجعفر يزيد بن‌ قعقاع‌ از قراء عشر در سدة 2ق‌/8م‌.
او از موالى‌ بنى‌ زهره‌ بود و نسبت‌ زهري‌ او به‌ اين‌ جهت‌ است‌. در مورد زندگى‌ وي‌ چيزي‌ دانسته‌ نيست‌، جز اينكه‌ ابن‌ جزري‌ ( تحبير، 17، غاية، 1/315) وفات‌ او را اندكى‌ پس‌ از 170ق‌/786م‌ در مدينه‌ حدس‌ زده‌ است‌. او قرائت‌ را از دو تن‌ از قاريان‌ متقدم‌ مدينه‌ به‌ نامهاي‌ ابوجعفر يزيد بن‌ قعقاع‌ (د 130 ق‌) از قراء عشر و شيبة بن‌ نصاح‌ (د 130 ق‌) و سپس‌ از نافع‌ بن‌ عبدالرحمان‌ (د 169ق‌) از قراء سبع‌ به‌ طريق‌ عرض‌ فرا گرفت‌ (اندرابى‌، 47؛ ابن‌ جزري‌، غاية، همانجا).
راوي‌ اصلى‌ ابن‌ جماز، ابو اسحاق‌ اسماعيل‌ بن‌ جعفر مدنى‌ است‌ كه‌ روايت‌ او را از طريق‌ دوري‌ و هاشمى‌ به‌ خلف‌ بزاز منتقل‌ كرده‌ است‌ (نك: همو، النشر، 1/176- 178). اسماعيل‌ بن‌ جعفر و نيز قتيبة بن‌ مهران‌ كه‌ روايت‌ او از ابن‌ جماز رواج‌ نيافت‌ قرائت‌ را به‌ طريق‌ عرض‌ از ابن‌ جماز فرا گرفته‌اند (همو، غاية، همانجا). گفته‌ شده‌ است‌ كه‌ وليد بن‌ مسلم‌ مقري‌ شام‌، ابوهمام‌ صلت‌ بن‌ محمد خاركى‌ نيز از ابن‌ جماز روايت‌ كرده‌اند (ابن‌ ابى‌ حاتم‌، 2(1)/142؛ ابن‌ ماكولا، 2/550). طبق‌ گفتة هذلى‌، روايت‌ هاشمى‌ از ابن‌ جماز مستقيم‌ نبوده‌ است‌. (ابن‌ جزري‌، غاية، 1/313).
در آثار شناخته‌ شده‌اي‌ كه‌ در مورد قرائت‌ ابوجعفر تا نيمة اول‌ سدة 5 ق‌ نوشته‌ شده‌، اثري‌ از روايت‌ ابن‌ جماز نيست‌. از نيمة دوم‌ آن‌ قرن‌ هذلى‌ در الكامل‌، ابن‌ سوار (د 496ق‌) در المستنير، ابن‌ خيرون‌ (د 539ق‌) در الموضح‌ و المفتاح‌ و ابوالكرم‌ (د 550ق‌) در المصباح‌ روايت‌ ابن‌ جماز را تدوين‌ نمودند. به‌ هر تقدير روايت‌ او تحت‌ الشعاع‌ همتايش‌ ابن‌ وردان‌، راوي‌ ديگر ابوجعفر قرار گرفته‌، چنانكه‌ ابن‌ جزري‌ ( النشر، 1/174- 178) روايت‌ وي‌ را از 12 طريق‌ ثبت‌ كرده‌، در حالى‌ كه‌ روايت‌ ابن‌ وردان‌ را از 40 طريق‌ گرد آورده‌ است‌. قلت‌ موارد اختلاف‌ بين‌ روايت‌ ابن‌ جماز و ابن‌ وردان‌ را مى‌توان‌ تا حدودي‌ مربوط به‌ دقت‌ آن‌ دو در ضبط داشت‌. از وجوه‌ افتراق‌ روايت‌ ابن‌ جماز و ابن‌ وردان‌ مى‌توان‌ گرايش‌ ابن‌ جماز را به‌ اشباع‌ كسرة هاء «ضمير» و «سكت‌» (به‌ عنوان‌ نمونه‌: محيسن‌، 2/77، 92). گزينش‌ تاء در مورد اختلاف‌ بين‌ تاء و ياء مضارع‌ (همو، 2/30؛ ابن‌ جزري‌، النشر، 2/322)، ابدال‌ همزه‌ به‌ واو در موردي‌ مانند «يُوَّيَّدُ» (محيسن‌، 1/96) ذكر كرد. در طريق‌ هذلى‌ از هاشمى‌ نيز كه‌ قديم‌ترين‌ طريق‌ مدون‌ شناخته‌ شده‌ از روايت‌ ابن‌ جماز است‌، وجوه‌ افتراقى‌ با طرق‌ ديگر وجود دارد. به‌ عنوان‌ نمونه‌ ابن‌ جزري‌ ( النشر، 2/270) القاي‌ حركت‌ همزه‌ بر واو و ساكن‌ خواندن‌ واو را در نظائر «أوَ أمِن‌َ» (اعراف‌ /7/98)، كه‌ پس‌ از همزة استفهام‌ واو عطف‌ آمده‌ از اصول‌ اين‌ طريق‌ شمرده‌ است‌. ابن‌ جماز در برابر ابوجعفر همواره‌ يك‌ راوي‌ صرف‌ براي‌ قرائت‌ او نبوده‌، بلكه‌ در مواردي‌ انفرادات‌ صحابه‌ را از وي‌ آموخته‌ (به‌ عنوان‌ نمونه‌ نك: ذهبى‌، 1/60) و گاه‌ به‌ استخراج‌ و بيان‌ قواعد كلى‌ در قرائت‌ پرداخته‌ است‌ (مانند قاعدة وي‌ در فتح‌ يا ئات‌ اضافه‌: ابن‌ مهران‌، 299). او به‌ موارد اختلاف‌ قرائت‌ اهل‌ مدينه‌ و مصاحف‌ رايج‌ ميان‌ ايشان‌ با مصحف‌ عثمان‌ نيز پرداخته‌ است‌ (نك: ابن‌ ابى‌ داوود، 46-51). ابن‌ جماز يكى‌ از راويان‌ قرائت‌ نافع‌ نيز بوده‌ (ابن‌ جزري‌، غاية، 2/331) و ابن‌ خالويه‌ (128، 162، جم) برخى‌ تفردات‌ او را در روايت‌ از نافع‌ نقل‌ كرده‌ است‌. اقراء ابن‌ جماز در مجالس‌ خود به‌ قرائت‌ نافع‌ بيشتر از ابوجعفر بوده‌ است‌ (نك: ابن‌ مهران‌، 11)، مع‌ ذلك‌ روايت‌ او از نافع‌ هرگز در رديف‌ روايات‌ قالون‌، وَرش‌ و حتى‌ اسماعيل‌ بن‌ جعفر قرار نگرفت‌، به‌ طوري‌ كه‌ در آثار شناخته‌ شدة قرائت‌، اعم‌ از موجود و مفقود، طريقى‌ منتهى‌ به‌ ابن‌ جماز از نافع‌ ديده‌ نمى‌شود.
مآخذ: ابن‌ ابى‌ حاتم‌، عبدالرحمان‌، الجرح‌ و التعديل‌، حيدرآباد دكن‌، 1372ق‌/ 1952م‌؛ ابن‌ ابى‌ داوود، عبدالله‌، المصاحف‌، بيروت‌، 1405ق‌/1985م‌؛ ابن‌ جزري‌، محمد، تحبير التيسير، بيروت‌، دارالكتب‌ العلمية؛ همو، غاية النهاية، به‌ كوشش‌ گ‌. برگشترسر، قاهره‌، 1351ق‌/1932م‌؛ همو، النشر، به‌ كوشش‌ على‌ محمد ضباع‌، قاهره‌، مطبعة مصطفى‌ محمد؛ ابن‌ خالويه‌، حسين‌، مختصر فى‌ شواذ القرآن‌، به‌ كوشش‌ گ‌. برگشترسر، قاهره‌، 1934م‌؛ ابن‌ ماكولا، على‌، الاكمال‌، حيدرآباد دكن‌، 1392ق‌/ 1972م‌؛ ابن‌ مهران‌، احمد، المبسوط، به‌ كوشش‌ سبيع‌ حمزة حاكمى‌، دمشق‌، 1407ق‌/ 1986م‌؛ اندرابى‌، احمد، قراءات‌ القراء المعروفين‌، به‌ كوشش‌ احمد نصيف‌ جنابى‌، بيروت‌، 1407ق‌/1986م‌؛ ذهبى‌، محمد، معرفة القراء الكبار، به‌ كوشش‌ محمد سيد جادالحق‌، قاهره‌، 1387ق‌/1967م‌؛ محيسن‌، محمد سالم‌، التذكرة فى‌ القراءات‌ الثلاث‌ المتواترة، قاهره‌، 1398ق‌/1978م‌. بخش‌ علوم‌ قرآنى‌ و حديث‌ (رب) 24/1/77
ن‌ * 2 * (رب) 9/2/77