اِبْن‌ِ جابِر، ابوعبدالله‌ محمد بن‌ احمد اندلسى‌ (698 -780ق‌/ 1299- 1378م‌)، نحوي‌، اديب‌ و شاعر نابيناي‌ مالكى‌ مذهب‌ اهل‌ المرية. وي‌ در محضر اساتيد بسياري‌ علم‌ آموخت‌ كه‌ مشهورترينشان‌ اينانند: ابوالحسن‌ على‌ بن‌ محمد بن‌ ابى‌ العيش‌ (قس‌: ابن‌ حجر، الدر الكامنة، 70، كه‌ ابن‌ العيش‌ آورده‌ است‌) كه‌ قرآن‌ و نحو را از وي‌ فرا گرفت‌، ابوعبدالله‌ محمد بن‌ سعيد رندي‌ و ابوعبدالله‌ محمد زواوي‌ كه‌ فقه‌ امام‌ مالك‌ و صحيح‌ بخاري‌ را نزد آنان‌ خواند (صفدي‌، الوافى‌، 2/157؛ همو، نكت‌ الهميان‌، 245). ابن‌ جابر در اواخر 743ق‌/1342م‌ از دمشق‌ عازم‌ حلب‌ شد. صفدي‌ به‌ ملاقات‌ خود با ابن‌ جابر كه‌ در حلب‌ اتفاق‌ افتاده‌ است‌، اشاره‌ دارد. همو مى‌افزايد كه‌ ابن‌ جابر شعر نيكو مى‌سروده‌ و گاه‌ اشعارش‌ را براي‌ او نيز مى‌خوانده‌ است‌ و در نامه‌اي‌ از او اجازة روايت‌ خواسته‌ كه‌ اين‌ نامه‌ و جواب‌ آن‌ هر دو به‌ شعر است‌ ( الوافى‌، 2/157- 158). ابن‌ جابر در اين‌ شعر مراتب‌ علم‌ و دانش‌ صفدي‌ را، خاصه‌ در شعر و عروض‌ سخت‌ مى‌ستايد. پاسخ‌ صفدي‌ نيز آكنده‌ از تواضع‌ و فروتنى‌ است‌، چنانكه‌ گويد خود را در آن‌ مقام‌ نمى‌بيند كه‌ كسى‌ از وي‌ اجازة روايت‌ بخواهد (همانجا). ابن‌ جابر در خلال‌ يكى‌ از سفرهايش‌ به‌ خاور زمين‌ با شخصى‌ به‌ نام‌ ابو جعفر احمد بن‌ يوسف‌ رعينى‌ غرناطى‌ البيري‌ آشنا شد و با او، خاصه‌ به‌ سبب‌ شعر، پيوند دوستى‌ بست‌ (ابن‌ خطيب‌، 2/330). چنانكه‌ اشاره‌ شد، ابن‌ جابر بسيار سفر مى‌كرد و پس‌ از آشنايى‌ با احمد بن‌ يوسف‌، غالباً با او همراه‌ بود. در بسياري‌ از منابع‌ اشاره‌ شده‌ است‌ كه‌ اين‌ دو دوست‌ به‌ «اعمى‌ و بصير» (مقري‌، 3/417؛ ابن‌ عماد، 6/268؛ سيوطى‌، 34) و يا به‌ قول‌ ابن‌ حجر ( انباء الغمر، 244) در سفر حج‌ به‌ «دو نابينا» شهرت‌ يافته‌ بودند. اين‌ دو در اثناي‌ سفر، نزد برخى‌ اساتيد نيز دانش‌ مى‌آموختند، مثلاً در مصر نزد ابوحيان‌ ادب‌ آموختند و سپس‌ به‌ شام‌ رفته‌ از مزي‌ و جزري‌ و ابن‌ كاميار حديث‌ شنيدند و در بعلبك‌ الشاطبية را نزد فاطمه‌ بنت‌ نوينى‌ خواندند؛ سپس‌ به‌ حلب‌ و از آنجا به‌ البيره‌ رفتند و در آن‌ شهر اقامت‌ گزيدند. در آنجا نيز با برخى‌ از علما ديدار كردند. سرانجام‌ ابن‌ جابر، همسر گزيد و از دوست‌ قديم‌ جدا گرديد (ابن‌ جزري‌، 60؛ سيوطى‌، 34؛ ابن‌ عماد، 6/268).
ابن‌ جابر شاگردانى‌ نيز داشت‌ كه‌ ابن‌ جزري‌ يكى‌ از آنان‌ بود و او خود در اين‌ باره‌ گويد: نزد ابن‌ جابر و دوستش‌ احمد بن‌ يوسف‌ رعينى‌ قصيدة قيجاطى‌ و التيسير را خواندم‌ (ص‌ 60). برهان‌ حلبى‌ نيز نزد ابن‌ جابر و دوستش‌ حديث‌ شنيد (سيوطى‌، 34؛ طاش‌ كوپري‌زاده‌، 157). ظاهراً ابن‌ جابر از شهرت‌ و اعتبار فراوانى‌ برخوردار شده‌ بود، چندانكه‌ ابن‌ فضل‌الله‌ عمري‌ گويد آرزوي‌ ديدار او را داشت‌، ولى‌ هرگز به‌ اين‌ آرزو نرسيد (11/504؛ سيوطى‌، همانجا).
وي‌ به‌ مدح‌ پادشاهان‌ نيز پرداخته‌ است‌. از جمله‌ نزد ملك‌ صالح‌ ابن‌ ملك‌ منصور رفت‌، شعري‌ در مدح‌ او سرود و 20 هزار درهم‌ صله‌ دريافت‌ كرد (ابن‌ بطوطه‌، 238؛ مقري‌، 10/200-201). در منابع‌ گوناگون‌ به‌ تعدادي‌ از اشعار وي‌ اشاره‌ شده‌ است‌ (نك: صفدي‌، همانجا؛ مقري‌، 1/49، 3/417-421؛ 10/167- 195، جم؛ نيز نك: ابن‌ خطيب‌، 2/330-333). ابن‌ جابر سرانجام‌ در البيره‌ درگذشت‌ (ابن‌ حجر، الدرر الكامنة، 5/71).
آثار چاپى‌: 1. حلة السيراء فى‌ مدح‌ خير الوري‌، كه‌ همان‌ قصيدة بديعية العميان‌ است‌ در مدح‌ پيامبر(ص‌) كه‌ همراه‌ كتاب‌ سبيل‌ الرشاد الى‌ نفع‌ العباد، تأليف‌ احمد عبدالمنعم‌ دمنهوري‌ چاپ‌ شده‌ است‌ (قاهره‌، 1305ق‌). اين‌ كتاب‌ توسط يار و همسفرش‌ احمد بن‌ يوسف‌ تحت‌ عنوان‌ طراز الحلة و شفاء العلة شرح‌ شده‌ است‌ كه‌ دو نسخه‌ از آن‌ در برلين‌ و اسكندريه‌ موجود است‌ III/14) ؛ GAL, سركيس‌، 61)؛ 2. حلية الفصيح‌ ارجوزه‌اي‌ است‌ در 680 ،1بيت‌. اين‌ كتاب‌ همان‌ كتاب‌ الفصيح‌ تأليف‌ ثعلب‌ در علم‌ لغت‌ است‌ كه‌ ابن‌ جابر در 747ق‌/1346م‌ در البيره‌ آن‌را به‌ نظم‌ درآورده‌ است‌ (حاجى‌ خليفه‌، 2/1274؛ زركلى‌، 5/328)؛ 3. منظومة فى‌ البديعيات‌، در چهار بخش‌ كه‌ به‌ كوشش‌ عبدالله‌ مخلص‌ در قاهره‌، 1348ق‌/1929م‌ به‌ چاپ‌ رسيده‌ است‌ (نقشبندي‌، 134).
آثار خطى‌: 1. ثلاث‌ قصائد، كه‌ در مدح‌ پيامبر(ص‌) و موعظه‌ و حكمت‌ است‌ (سيد، 1/197)؛ 2. رسالة فى‌ السيرة و مولد النبى‌ II/6) S, )؛ GAL, 3. سه‌ قصيده‌ در باب‌ علوم‌ شعري‌، يك‌ نسخه‌ از آن‌ در پاريس‌ موجود است‌ (دوسلان‌، 710 ؛ نك: II/15 )؛ GAL, 4. شرح‌ ارجوزة خلاصة الالفية (سالم‌، 1/143)؛ 5. شرح‌ الفية ابن‌ معطى‌، كه‌ در 8 مجلد است‌ (بغدادي‌، 2/170)؛ 6. صريحة الحق‌ II/6) S, )؛ GAL, 7. عمدة المتلفظ فى‌ نظم‌ كفاية المتحفظ، ارجوزه‌اي‌ است‌ در لغت‌ كه‌ اصل‌ آن‌ را قاضى‌ شهاب‌ الدين‌ محمد بن‌ احمد تأليف‌ كرده‌ و ابن‌ جابر آن‌ را براي‌ ملك‌ مظفر يوسف‌ بن‌ عمر، يكى‌ از ملوك‌ يمن‌ به‌ نظم‌ درآورده‌ است‌. سه‌ نسخه‌ از آن‌ معرفى‌ شده‌ است‌ (ظاهريه‌، 179-181)؛ 8. كتاب‌ الغين‌ فى‌ مدح‌ سيد الكونين‌، كه‌ مطالب‌ آن‌ به‌ ترتيب‌ الفبايى‌ تنظيم‌ شده‌ است‌ II/14) )؛ GAL, 9. قصيدة فى‌ مدح‌ المدينة، اين‌ قصيده‌ شامل‌ 18 بيت‌ است‌ (علوش‌، 1/103)؛ 10. قصيدة دربارة تفاوت‌ ميان‌ مقصور و ممدود II/15) )؛ GAL, 11. قصيدة دربارة تفاوت‌ بين‌ ظ و ض‌ كه‌ شرحى‌ است‌ بر كتاب‌ رعينى‌؛ 12. قصيدة دربارة مثلث‌ كه‌ همان‌ غاية المرام‌ فى‌ تثليث‌ الكلام‌ در 272 بيت‌ است‌؛ 13. مقصوره‌ يا الروض‌ الممطور فى‌ نظم‌ المقصور، قصيده‌اي‌ است‌ در مدح‌ پيامبر، يك‌ نسخة خطى‌ از آن‌ در قاهره‌ موجود است‌ (همان‌، )؛ II/15 14. المقصد الصالح‌ فى‌ مدح‌ ملك‌ الصالح‌ II/6) S, )؛ GAL, 15. منحة الاعراب‌ و سنحة الا¸داب‌، منظومه‌اي‌ است‌ از كتاب‌ ملحة الاعراب‌ ابومحمد قاسم‌ بن‌ على‌ حريري‌ (جامعه‌، 17(1)/38)؛ 16. المنحة فى‌ اختصار الملحة II/15) )؛ GAL, 17. منظومه‌اي‌ دربارة نحو؛ 18. وسيلة الا¸بق‌ II/15) )؛ GAL, 19. نفائس‌ الملح‌ و عرائس‌ المدح‌، كه‌ ديوان‌ ابن‌ جابر است‌ در مدح‌ پيامبر(ص‌) و اهل‌ بيت‌ او كه‌ بغدادي‌ (ص‌ 170) آن‌ را با اين‌ نام‌ ذكر كرده‌، ولى‌ طلس‌ (ص‌ 159) با عنوان‌ ديوان‌ الهواري‌ از آن‌ نام‌ برده‌ است‌؛ 20. شرح‌ الفية ابن‌ مالك‌، بروكلمان‌ I/360) به‌ چهار نسخة آن‌ و زركلى‌ (5/328) به‌ نسخه‌اي‌ در كتابخانة عبيد دمشق‌ اشاره‌ دارد؛ 21. قصيدة فى‌ اسماء صور القرآن‌ (بغدادي‌، 170)، كه‌ عمر فروخ‌ (6/114) تحت‌ عنوان‌ فى‌ التورية بسور القرآن‌ از آن‌ نام‌ برده‌ است‌ و مى‌گويد: قصيده‌اي‌ غراء در مدح‌ رسول‌ اكرم‌(ص‌) بوده‌ و برخى‌ آن‌ را به‌ قاضى‌ عياض‌ و عده‌اي‌ به‌ دوست‌ ابن‌ جابر، احمد بن‌ يوسف‌ ابوجعفر رعينى‌ نسبت‌ داده‌اند و صحيح‌تر آن‌ است‌ كه‌ منسوب‌ به‌ ابن‌ جابر است‌.
مآخذ: ابن‌ بطوطه‌، محمد، رحلة، بيروت‌، 1384ق‌/1964م‌؛ ابن‌ جزري‌، محمد، غاية النهاية، به‌ كوشش‌ گ‌. برگشترسر، قاهره‌، 1351ق‌/1932م‌؛ ابن‌ حجر عسقلانى‌، احمد، انباء الغمر، حيدرآباد دكن‌، 1387ق‌/1961م‌؛ همو، الدرر الكامنة، به‌ كوشش‌ شرف‌الدين‌ احمد، حيدرآباد دكن‌، 1396ق‌/1976م‌؛ ابن‌ خطيب‌، محمد، الاحاطة، به‌ كوشش‌ محمد عبدالله‌ عنان‌، قاهره‌، 1974م‌؛ ابن‌ عماد، عبدالحى‌، شذرات‌ الذهب‌، قاهره‌، 1351ق‌/1932م‌؛ بغدادي‌، اسماعيل‌ پاشا، هدية العارفين‌، استانبول‌، 1955م‌؛ جامعه‌، خطى‌؛ حاجى‌ خليفه‌، كشف‌ الظنون‌، استانبول‌، 1941م‌؛ زركلى‌، خيرالدين‌، الاعلام‌، بيروت‌، 1986م‌؛ سالم‌ عبدالرزاق‌ احمد، فهرس‌ مخطوطات‌ مكتبة الاوقاف‌ العامة فى‌ الموصل‌، موصل‌، 1975م‌؛ سركيس‌، چاپى‌؛ سيوطى‌، بغية الوعاة، به‌ كوشش‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهيم‌، قاهره‌، 1384ق‌/1964م‌؛ سيد، خطى‌؛ صفدي‌، خليل‌، الوافى‌ بالوفيات‌، به‌ كوشش‌ س‌. ددرينگ‌، استانبول‌، 1949م‌؛ همو، نكت‌ الهميان‌، به‌ كوشش‌ احمد زكى‌ بك‌، قاهره‌، 1329ق‌/1911م‌؛ طاش‌ كوپري‌زاده‌، احمد، مفتاح‌ السعادة، حيدرآباد دكن‌، 1328ق‌/1910م‌؛ طلس‌، محمد اسعد، الكشاف‌ عن‌ مخطوطات‌ خزائن‌ كتب‌ الاوقاف‌، بغداد، 1372ق‌/1953م‌؛ ظاهريه‌، خطى‌ (علوم‌ اللغة)؛ علوش‌، ي‌. س‌. و عبدالله‌ الرجراجى‌، فهرست‌ المخطوطات‌ العربية المحفوظة فى‌ الخزانة العامة برباط الفتح‌، رباط، 1954م‌؛ عمري‌، احمد، مسالك‌ الانصار فى‌ ممالك‌ الامصار، نسخة موجود در كتابخانة سلطان‌ احمد ثالث‌، استانبول‌، شم 11/2797؛ فروخ‌، عمر، تاريخ‌ الادب‌ العربى‌، بيروت‌، 1983م‌؛ مقري‌ تلمسانى‌، احمد، نفح‌ الطيب‌، به‌ كوشش‌ محمد بقاعى‌، بيروت‌، 1406ق‌/1986م‌؛ نقشبندي‌، اسامه‌ ناصر، المخطوطات‌ اللغوية، بغداد، 1969م‌؛ نيز:
De Slane, Baron, Catalogue des manuscrits arabes, Paris, 1883-1895; GAL; GAL,S.
زهرا خسروي‌ (رب) 4/12/76
ن‌ * 2 * (رب) 25/12/76