اِبْن‌ِ تَيْميّه‌، فخرالدين‌ ابوعبدالله‌ محمد بن‌ خضر بن‌ محمد (542 -622ق‌/1147- 1225م‌)، فقيه‌، مفسر، خطيب‌، اديب‌ و شاعر حنبلى‌. سال‌ مرگ‌ او را 621ق‌ نيز نوشته‌اند (ياقوت‌، 1/403). وي‌ از عالمان‌ بنام‌ خاندان‌ «ابن‌ تيميه‌ حرّانى‌» و عموي‌ پدر تقى‌ الدين‌ احمد بن‌ عبدالحليم‌ ابن‌ تيميه‌ (ه م‌)، عالم‌ و فقيه‌ مشهور حنبلى‌ بود. پدرش‌ نيز از عالمان‌ و زاهدان‌ روزگار خود به‌ شمار مى‌رفت‌ (ابن‌ رجب‌، 2/151). شهرت‌ او و ديگر اعضاي‌ اين‌ خاندان‌ به‌ تيميه‌ به‌ علت‌ انتساب‌ آنان‌ به‌ مادر يا جدة وي‌ بود كه‌ تيميه‌ نام‌ داشت‌ و در شهر خود به‌ موعظه‌ مى‌پرداخت‌ (ابن‌ خلكان‌، 4/388؛ ياقوت‌، 1/453).
محمد در حران‌ (از شهرهاي‌ كهن‌ بين‌النهرين‌) متولد شد. قرائت‌ قرآن‌ و ديگر دانشهاي‌ مقدماتى‌ را در كودكى‌ نزد پدر و ديگر عالمان‌ حران‌ آموخت‌. پس‌ از آن‌ به‌ بغداد سفر كرد و در آنجا از فقيهان‌ و محدثان‌، دانشهاي‌ رايج‌ روزگار را فراگرفت‌ (ابن‌ رجب‌، همانجا).
استادان‌ او در فقه‌ و حديث‌ و ادب‌ عبارتند از: احمد بن‌ ابى‌ الوفاء، حامد بن‌ ابى‌ الحجر، ناصح‌ الاسلام‌ ابن‌ منى‌، احمد بن‌ بكروس‌، ابومحمد بن‌ خشاب‌، جعفر بن‌ دامغانى‌، ابوالفتح‌ محمد بن‌ عبدالباقى‌ بن‌ سلمان‌، ابوالحسن‌ سعدالله‌ بن‌ نصر بن‌ دجاجى‌، ابوالفضل‌ احمد بن‌ صالح‌ بن‌ شافع‌، ابوبكر عبدالله‌ بن‌ محمد بن‌ نقور، ابوالقاسم‌ يحيى‌ بن‌ ثابت‌ بن‌ بندار، ابوالنجيب‌ سهروردي‌، مبارك‌ بن‌ خضير، على‌ بن‌ عساكر بطايحى‌، ابوالحسين‌ يوسفى‌ و برادرش‌ ابونصر، ابوالفتح‌ بن‌ شاتيل‌ و شهدة (ذهبى‌، 22/289؛ ابن‌ دبيثى‌، 1/264؛ ابن‌ رجب‌، 2/151-152). برخى‌ از اينان‌ در حران‌ مى‌زيسته‌اند و برخى‌ در بغداد. ابن‌ تيميه‌ در 604ق‌/1207م‌ از راه‌ بغداد به‌ حج‌ رفت‌ و سپس‌ به‌ بغداد بازآمد و به‌ وعظ پرداخت‌ و پس‌ از آن‌ به‌ شهر خويش‌ بازگشت‌. او رئيس‌، امام‌ و خطيب‌ جامع‌ حران‌ بود و از سال‌ 588 تا 610ق‌ 5 دوره‌ درس‌ تفسير قرآن‌ را در جامع‌ حران‌ به‌ پايان‌ برد. وي‌ در مدرسة نوريه‌ نيز تدريس‌ مى‌كرد و مدرسة ديگري‌ در حران‌ ساخت‌.
ابن‌ تيميه‌ را به‌ دانش‌ و صلاح‌ ستوده‌ و از او كراماتى‌ نقل‌ كرده‌اند (ابن‌ دبيثى‌، همانجا؛ ابن‌ رجب‌، 2/152-153). گروهى‌ از محدثان‌ نزد او درس‌ خوانده‌، از او حديث‌ شنيده‌ و نقل‌ كرده‌اند. بنام‌ترين‌ آنان‌ عبارتند از: شهاب‌ قوصى‌، امام‌ مجدالدين‌ بن‌ تيميه‌ (برادرزادة او)، جمال‌ يحيى‌ بن‌ صيرفى‌، عبدالله‌ بن‌ ابى‌ العزّ، ابوبكر بن‌ الياس‌ رسعنّى‌، سيف‌ بن‌ محفوظ، ابوالمعالى‌ ابرقوهى‌، رشيد فارقى‌ (ذهبى‌، 22/290). ابو محمد عبدالغنى‌ خطيب‌ حران‌ (فرزند او)، ابن‌ نقطه‌، ابن‌ نجار، سبط ابن‌ جوزي‌ و ابن‌ عبدالدائم‌ (ابن‌ رجب‌، 2/157). ياقوت‌ حموي‌ او را ديده‌ و از او اجازة حديث‌ يافته‌ است‌ (1/453). او در بغداد مدتى‌ ملازم‌ ابوالفرج‌ بن‌ جوزي‌ بوده‌ و بسياري‌ از تصنيفات‌ او به‌ ويژه‌ كتاب‌ زادالمسير فى‌ التفسير را نزد او آموخته‌ است‌ (ابن‌ رجب‌، 2/152).
عمده‌ترين‌ آثار ابن‌ تيميه‌ عبارتند از: الموضح‌ فى‌ الفرائض‌ (پرچ‌، )؛ I/131 التفسير الكبير در بيش‌ از 30 مجلد (ابن‌ عماد، 5/102)؛ تخليص‌ المطلب‌ فى‌ تلخيص‌ المذهب‌؛ ترغيب‌ القاصد فى‌ تقريب‌ المقاصد؛ بلغة الساغب‌ و بغية الراغب‌؛ شرح‌ الهداية ابى‌ الخطاب‌ كه‌ آن‌ را ناتمام‌ گذاشت‌ (ابن‌ رجب‌، 2/153)؛ مختصر فى‌ المذهب‌ (صفدي‌، 3/37) و ديوان‌ مشهور الخطب‌ الجمعية (ابن‌ رجب‌، همانجا). همو ابياتى‌ از اشعار او را نيز نقل‌ كرده‌ است‌ (2/157- 158). بين‌ ابن‌ تيميه‌ و موفق‌الدين‌ مكاتباتى‌ صورت‌ گرفته‌ كه‌ برخى‌ از آنها حكايت‌ از اختلاف‌ نظر فقهى‌ و كلامى‌ ميان‌ آن‌ دو مى‌كند (همو، 2/153-157). وي‌ در حران‌ درگذشت‌.
مآخذ: ابن‌ خلكان‌، وفيات‌؛ ابن‌ دبيثى‌، محمد، ذيل‌ تاريخ‌ مدينة السلام‌ بغداد، به‌ كوشش‌ بشار عواد معروف‌، بغداد، 1974م‌؛ ابن‌ رجب‌، عبدالرحمان‌، الذيل‌ على‌ طبقات‌ الحنابلة، به‌ كوشش‌ حامد الفقى‌، قاهره‌، 1372ق‌/1952م‌؛ ابن‌ عماد، عبدالحى‌، شذرات‌ الذهب‌، قاهره‌، 1351ق‌/1932م‌؛ ذهبى‌، محمد، سير اعلام‌ النبلاء، به‌ كوشش‌ بشار عواد معروف‌ و يحيى‌ هلال‌ السرحان‌، بيروت‌، 1405ق‌/ 1985م‌؛ صفدي‌، خليل‌، الوافى‌ بالوفيات‌، به‌ كوشش‌ س‌. ددرينگ‌، دمشق‌، 1953م‌؛ ياقوت‌، بلدان‌؛ نيز:
Pertsch, Wilhelm, Die Arabischen Handschriften der herzoglichen Bibliothek zu Gotha, Gotha, 1878-1892.
حسن‌ يوسفى‌ اشكوري‌
(رب) 2/12/76
ن‌ * 2 * (رب) 24/12/76