اِبْن‌ِ تلميذ، ابوالحسن‌ هبةالله‌ بن‌ ابى‌ العلاء (يا ابى‌ الغنائم‌: ابن‌ خلكان‌، 6/69) صاعد بن‌ هبةالله‌ بن‌ ابراهيم‌ ملقب‌ به‌ موفق‌ الملك‌ و امين‌الدوله‌ و سلطان‌ الحكما (قفطى‌، 340؛ ابن‌ ابى‌ اصيبعه‌، 2/268) و معروف‌ به‌ ابن‌ تلميذ، پزشك‌، داروشناس‌، اديب‌ و شاعر مسيحى‌ بغدادي‌. علت‌ اشتهار وي‌ به‌ ابن‌ تلميذ را انتساب‌ به‌ ابوالفرج‌ معتمدالملك‌ يحيى‌ بن‌ تلميذ نياي‌ مادري‌ وي‌ دانسته‌اند كه‌ او نيز به‌ ابن‌ تلميذ شهرت‌ داشته‌ است‌ (قفطى‌، همانجا). ابن‌ تلميذ در بغداد و در خانواده‌اي‌ مسيحى‌ تولد يافت‌. پدر وي‌ پزشكى‌ مشهور بود (ابن‌ ابى‌ اصيبعه‌، همانجا). در هيچ‌ يك‌ از منابع‌ قديمى‌ اشاره‌اي‌ به‌ سال‌ تولد وي‌ نشده‌ است‌، ولى‌ با توجه‌ به‌ تصريح‌ بيشتر مآخذ كه‌ درگذشت‌ او را در 28 ربيع‌الاول‌ 560ق‌/12 فورية 1165م‌ (همو، 2/276؛ ياقوت‌، 19/279) يا صفر همان‌ سال‌ (ابن‌ عبري‌، 209) دانسته‌ و اينكه‌ وي‌ 94 (بنابر نوشتة بيشتر منابع‌) يا 95 سال‌ (ابن‌ كثير، 12/250) عمر كرده‌ است‌، بايد تولد او در حدود 465 يا 466ق‌/1073 يا 1074م‌ باشد. بنابه‌ رأي‌ شيخو (1/315) وي‌ در 474ق‌ زاده‌ شده‌ است‌، و بيهقى‌ (ص‌ 143) نيز درگذشت‌ او را 549ق‌ ياد كرده‌ است‌.
ابن‌ تلميذ مقدمات‌ علوم‌ را در زادگاه‌ خويش‌ فراگرفت‌ و به‌ گفتة ابن‌ خلكان‌ استاد وي‌ در پزشكى‌ هبة الله‌ بن‌ سعيد بوده‌ است‌ (6/75). وي‌ سپس‌ براي‌ تكميل‌ معلومات‌ و مطالعات‌ پزشكى‌ به‌ ايران‌ سفر كرد (ابن‌ ابى‌ اصيبعه‌، 2/268). چنانچه‌ از منابع‌ جديد بر مى‌آيد وي‌ به‌ سراسر ايران‌ رفته‌ و اطلاعات‌ خويش‌ را در زبان‌ فارسى‌ تكميل‌ كرده‌ است‌ (الگود، 192) و گويا در اين‌ دوره‌ بوده‌ است‌ كه‌ او به‌ دربار سلطان‌ سنجر راه‌ يافت‌. به‌ گفتة بيهقى‌ (ص‌ 142، 143)، ابن‌ تلميذ به‌ هنگام‌ بيماري‌ سلطان‌ نسخه‌اي‌ براي‌ وي‌ تهيه‌ كرد كه‌ با مخالفت‌ پزشك‌ دربار سنجر روبه‌رو شد. ابن‌ تلميذ در شهر ساوه‌ به‌ ديدار موفق‌ الدين‌ ابوطاهر حسين‌ ابن‌ محمد رسيد و از كتابخانة مهم‌ وقفى‌ او استفاده‌ كرد و در مدح‌ وي‌ اشعاري‌ سرود (شيخو، 1/320). آنگاه‌ او به‌ بغداد بازگشت‌ (همو، 1/316) و پس‌ از درگذشت‌ ابوالفرج‌ يحيى‌ بن‌ تلميذ به‌ جاي‌ وي‌ نشست‌ (قفطى‌، 340) و به‌ دربار خلفاي‌ عباسى‌ راه‌ يافت‌ و پزشك‌ مخصوص‌ خليفه‌ المقتفى‌ شد و نيز رياست‌ بيمارستان‌ عضدي‌ يافت‌ و تا هنگام‌ مرگ‌ در همان‌ منصب‌ باقى‌ بود (ياقوت‌، 19/276). سپس‌ به‌ رياست‌ پزشكان‌ بغداد منصوب‌ شد (ابن‌ ابى‌ اصيبعه‌، 2/271) و رياست‌ هيأت‌ ممتحنة پزشكان‌ را به‌ عهده‌ گرفت‌ (الگود، 194). به‌ گفتة بيهقى‌ حقوق‌ ساليانة وي‌ در بغداد بيش‌ از 20 هزار دينار بود كه‌ همة آن‌ را در راه‌ طالبان‌ علم‌ و افراد مستحق‌ انفاق‌ مى‌كرد (ص‌ 143). ياقوت‌ نوشته‌ است‌ كه‌ خليفه‌ دارالقوارير را در تيول‌ وي‌ قرار داد، اما چون‌ عون‌الدين‌ ابن‌ هبيره‌ به‌ وزارت‌ نشست‌ آن‌ اقطاع‌ را از او بازگرفت‌ و مدتى‌ بعد خليفه‌ دوباره‌ آن‌ را با اقطاعى‌ ديگر به‌ او باز داد (19/277).
ميان‌ ابن‌ تلميذ و اوحدالزمان‌ ابو البركات‌ هبةالله‌ ابن‌ ملكا رقابت‌ و دشمنى‌ بود و يك‌ بار ابن‌ ملكا در نامه‌اي‌ كه‌ به‌ حيله‌ به‌ خليفه‌ رسانيد، كوشيد كه‌ نظر خليفه‌ را نسبت‌ به‌ ابن‌ تلميذ تغيير دهد، اما خليفه‌ در مقابل‌ اين‌ سعايت‌، جان‌ و مال‌ ابن‌ ملكا را بر ابن‌ تلميذ مباح‌ ساخت‌ و ابن‌ تلميذ متعرض‌ او نشد و فقط در چند بيت‌ شعر او را هجو كرد (همو، 19/277- 278).
ابن‌ تلميذ را بسياري‌ از منابع‌ يكى‌ از پزشكان‌ و حكيمان‌ برجستة دورة عباسى‌ به‌ شمار آورده‌اند، چنانكه‌ قفطى‌ او را بقراط عصر و جالينوس‌ زمان‌ خود دانسته‌ است‌ (ص‌ 340) و بيهقى‌ به‌ نقل‌ از ابوبكر ابن‌ عروة نوشته‌ است‌ كه‌ وي‌ غير از دانش‌ پزشكى‌ در علوم‌ ديگر به‌ ويژه‌ در منطق‌ و طبيعيات‌ چيره‌ دست‌ بوده‌ است‌ (ص‌ 141-142)، چنانكه‌ از همه‌ جا براي‌ استفاده‌ از دانش‌ وي‌ به‌ بغداد مى‌آمدند (ابن‌ خلكان‌، 6/69، به‌ نقل‌ از عمادالدين‌ كاتب‌) و جمعى‌ بسيار در مجلس‌ درس‌ او حاضر مى‌شدند (ابن‌ ابى‌ اصيبعه‌، 2/273-274). فخرالدين‌ محمد ماردينى‌ از دوستان‌ ابن‌ تلميذ بود و مدتها با وي‌ معاشرت‌ داشته‌ است‌ (همو، 2/274) و از شاگردان‌ برجستة او به‌ شمار مى‌رفت‌، چنانكه‌ ابن‌ ابى‌ الخير مسيحى‌ و موفق‌ الدين‌ مطران‌ نيز از شاگردان‌ ممتاز وي‌ بودند ( 2 EI). عده‌اي‌ از شاگردان‌ وي‌ بعدها به‌ شام‌ و مصر رفتند و مدارس‌ پزشكى‌ تازه‌اي‌ تأسيس‌ كردند كه‌ در سدة 7ق‌/13م‌ بر رونق‌ اين‌ مدارس‌ افزوده‌ شد (همانجا). داستانها و حكاياتى‌ از مهارت‌ وي‌ در درمان‌ بيماريها و نيز از دورة رياست‌ وي‌ بر پزشكان‌ بغداد و امتحان‌ از آنان‌ نقل‌ شده‌ است‌ (ابن‌ ابى‌ اصيبعه‌، 2/270-273).
ابن‌ تلميذ در الهيات‌ مسيحى‌ نيز اطلاعات‌ گسترده‌اي‌ داشت‌، چنانكه‌ به‌ گفتة ياقوت‌، او كشيش‌ مجتمع‌ مسيحى‌ بغداد و رئيس‌ آن‌ بود (19/277). وي‌ از مسائل‌ اسلامى‌ به‌ ويژه‌ طب‌ برپاية احاديث‌ نبوي‌ نيز بهره‌اي‌ وافر داشت‌ و شرحى‌ بر احاديث‌ نبوي‌ نوشت‌ كه‌ در نوع‌ خود از اولين‌ كتابها در اين‌ موضوع‌ به‌ شمار رفته‌ است‌ (ابن‌ ابى‌ اصيبعه‌، 2/293). وي‌ در خوشنويسى‌ نيز استادي‌ زبردست‌ بود و ابن‌ ابى‌ اصيبعه‌ خود نوشته‌هاي‌ وي‌ را كه‌ در نهايت‌ زيبايى‌ و در مجلدي‌ بزرگ‌ جمع‌آوري‌ شده‌ بود، ديده‌ و نوشته‌ است‌ كه‌ بيشتر افراد خاندان‌ وي‌ كاتب‌ بوده‌اند (2/268). ابن‌ تلميذ به‌ موسيقى‌ و موسيقى‌دانان‌ نيز علاقه‌مند بوده‌ است‌ و از شعري‌ خوب‌ و نثري‌ زيبا نيز برخوردار بود و نثر وي‌ از نظم‌ او بهتر بوده‌ است‌ (ياقوت‌، 19/276-277). مكاتبات‌ شعري‌ شورانگيز با معاصران‌ خويش‌ از آن‌ ميان‌ با ابوالقاسم‌ على‌ بن‌ افلح‌ كاتب‌، ابن‌ صدقة وزير، سعدالملك‌ نصيرالدين‌ وزير، ابوالفتح‌ هبةالله‌ بن‌ صاعد و موفق‌ الدين‌ ابى‌ طاهر حسين‌ بن‌ محمد داشته‌ است‌ (ابن‌ ابى‌ اصيبعه‌، 2/290-293). ابياتى‌ از اشعار او را ياقوت‌ (19/281-282)، قفطى‌ (ص‌ 341) و ابن‌ ابى‌ اصيبعه‌ (2/281-293) آورده‌اند. محتواي‌ اشعار وي‌ از مسائلى‌ چون‌ پزشكى‌ عمومى‌، بهداشت‌ غذايى‌، سلامت‌ روانى‌، دوستى‌، مهمان‌ نوازي‌، فروتنى‌ و پند و اندرز تشكيل‌ مى‌شود. وي‌ اشعاري‌ نيز در هجو و مذمت‌ معاصران‌ خود دارد (قس‌: ابن‌ طقطقى‌، 77؛ شيخو، 1/326-327). بيهقى‌ سخنان‌ حكمت‌آميزي‌ از او نقل‌ كرده‌ است‌ (ص‌ 143). از نثر بديع‌ و دلنشين‌ ابن‌ تلميذ نامه‌اي‌ كه‌ او به‌ فرزندش‌ ابونصر رضى‌الدين‌ نوشته‌، در دست‌ است‌. اين‌ نامه‌ مشحون‌ از پند و اندرز است‌ (ياقوت‌، 19/279-281). با اينكه‌ ابن‌ تلميذ مسيحى‌ بود و تا زمان‌ مرگ‌ هم‌ مسيحى‌ باقى‌ ماند، در بغداد كسى‌ باقى‌ نماند كه‌ در تشييع‌ جنازة وي‌ حاضر نشود (ابن‌ خلكان‌، 6/76). او در صحن‌ داخلى‌ كليساي‌ عتيقه‌ در بغداد به‌ خاك‌ سپرده‌ شد (شيخو، 1/315). ابن‌ تلميذ ثروتى‌ كلان‌ و كتابخانه‌اي‌ بزرگ‌ و بى‌نظير به‌ ارث‌ گذاشت‌ (ياقوت‌، 19/279).
پس‌ از درگذشت‌ پسر ابن‌ تلميذ كتابهاي‌ پدر بر 12 شتر بار شد و به‌ خانة مجد بن‌ صاحب‌ منتقل‌ گرديد (ابن‌ ابى‌ اصيبعه‌، 2/276) و جزو اموال‌ دولتى‌ قرار گرفت‌ ( 2 EI).
ابن‌ تلميذ داراي‌ آثار و تأليفات‌ طبى‌ متعددي‌ است‌، اما هيچ‌ يك‌ از آنها ابتكاري‌ نيستند، بلكه‌ بيشتر شرح‌، تفسير و تلخيص‌ آثار بقراط، جالينوس‌، ابن‌ سينا، ابوزكرياي‌ رازي‌، حنين‌ بن‌ اسحاق‌، ابن‌ مسكويه‌ و ابن‌ جزله‌ است‌ (ياقوت‌، 19/278- 279). از اين‌ آثار برخى‌ تاكنون‌ به‌ صورت‌ خطى‌ باقى‌ مانده‌ و جز يكى‌ از آنها، هيچ‌كدام‌ به‌ چاپ‌ نرسيده‌ است‌. برخى‌ از مشهورترين‌ آثار وي‌ عبارتند از: اقراباذين‌ در داروشناسى‌ و داروسازي‌ به‌ زبان‌ عربى‌. دو خلاصه‌ از آن‌ تهيه‌ شده‌ بود كه‌ در بيمارستان‌ عضدي‌ مورد استفاده‌ قرار گرفته‌ و جايگزين‌ اقراباذين‌ شاپور بن‌ سهل‌ (د 255ق‌/ 869م‌) شده‌ بود ( 2 EI). نسخه‌هاي‌ خطى‌ متعددي‌ از اين‌ كتاب‌ در كتابخانه‌هاي‌ جهان‌ موجود است‌ GAL,) ؛ I/642 آتش‌ 4(1)/36؛مركزي‌،8/594،596،597)؛ الرسالة ( المقالة ) الامينية فى‌ الفصد، كه‌ در 1308ق‌/1890م‌ در لكنهو چاپ‌ شده‌ است‌ I/891) .(GAL,S, اين‌ رساله‌ كه‌ در رگ‌ زنى‌ و خون‌گيري‌ است‌، در 10 فصل‌ به‌ نامهاي‌ مقالة فى‌ الفصد، الفصد، الامينية فى‌ الطب‌ و مقالة الامينية نيز خوانده‌ شده‌ است‌.
دربارة نسخه‌هاي‌ خطى‌ ديگر آثار ابن‌ تلميذ مى‌توان‌ به‌ اين‌ منابع‌ مراجعه‌ كرد: ؛ GAL محفوظ؛ آستان‌؛ شورا و احسان‌ اوغلى‌ (نك: مآخذ همين‌ مقاله‌).
مآخذ: آتش‌، احمد، «المخطوطات‌ العربية فى‌ مكتبات‌ الاناضول‌»، جامعه‌، خطى‌، س‌ 5، شم 1 (شوال‌ 1377ق‌/مة1958م‌)؛ آستان‌ قدس‌، فهرست‌؛ ابن‌ ابى‌ اصيبعه‌، احمد، عيون‌ الاباء، بيروت‌، 1377ق‌/1957م‌؛ ابن‌ خلكان‌، وفيات‌؛ ابن‌ طقطقى‌، محمد، الفخري‌، به‌ كوشش‌ هارتويك‌ درنبورگ‌، پاريس‌، 1894م‌؛ ابن‌ عبري‌، غريغوريوس‌، تاريخ‌ مختصر الدول‌، بيروت‌، 1958م‌؛ ابن‌ كثير، البداية؛ احسان‌ اوغلى‌، اكمل‌ الدين‌، فهرس‌ مخطوطات‌ الطب‌ الاسلامى‌ فى‌ مكتبات‌ تركيا، استانبول‌، 1404ق‌/1984م‌؛ الگود، سيريل‌، تاريخ‌ پزشكى‌ ايران‌، ترجمة باهر فرقانى‌، تهران‌، 1356ش‌؛ بيهقى‌، على‌، تتمة صوان‌ الحكمة، لاهور، 1351ق‌/1932م‌؛ جامعه‌، خطى‌، س‌ 3، شم 1 (شوال‌ 1376ق‌/مة 1957م‌)؛ شورا، خطى‌؛ شيخو، لويس‌، شعراء النصرانية بعد الاسلام‌، بيروت‌، 1924م‌؛ قفطى‌، على‌، اخبار العلماء باخبار الحكماء، قاهره‌، 1326ق‌/ 1908م‌؛ مركزي‌، خطى‌؛ محفوظ، حسين‌ على‌، «نفائس‌ المخطوطات‌ العربية، فى‌ ايران‌»، جامعه‌، خطى‌، س‌ 3، شم 1، شوال‌ 1376ق‌/مة 1957م‌؛ ياقوت‌، ادبا؛ نيز:
EI 2 ; GAL; GAL,S.
على‌ رفيعى‌ (رب) 2و3/9/76
ن‌ * 2 * (رب) 6/9/76