اِبْن‌ِ تُرْكُمانى‌ ابوالحسن‌ علاءالدين‌ على‌ بن‌ عثمان‌ بن‌ مصطفى‌ ماردينى‌ (683 -750ق‌/1284- 1349م‌)، مفسر، محدث‌، فقيه‌ و قاضى‌ حنفى‌، اديب‌ و شاعر مصري‌. نياكان‌ او از قبيلة «تركمان‌» و از «ماردين‌» - قلعه‌اي‌ در بين‌النهرين‌ - بودند (ابن‌ تغري‌ بردي‌، المنهل‌ 1/362-363) كه‌ به‌ مصر كوچ‌ كردند. پدر او قاضى‌ فخرالدين‌ (د 731ق‌/1331م‌) و برادرش‌ احمد بن‌ عثمان‌ (د 744ق‌/1343م‌) و دو فرزندش‌ عزالدين‌ عبدالعزيز (د 749ق‌/1348م‌) و جمال‌الدين‌ عبدالله‌ (د 769ق‌/1368م‌) و برخى‌ از نوادگان‌ او نيز از فقيهان‌ و قاضيان‌ حنفى‌ در مصر بوده‌اند (ابن‌ ابى‌ الوفا، 366-367؛ سيوطى‌، 1/267). وي‌ دانشهاي‌ روزگار خود را مانند ادبيات‌، فقه‌، حديث‌، تفسير و كلام‌ به‌ خوبى‌ آموخت‌ و به‌ مقام‌ فقهى‌ بلندي‌ دست‌ يافت‌ و در 748ق‌ به‌ جاي‌ قاضى‌القضاة زين‌الدين‌ بسطامى‌ (د 771ق‌/1369م‌) به‌ قضاوت‌ در مصر گمارده‌ شد و تا هنگام‌ مرگ‌ اين‌ مقام‌ را دارا بود (ابن‌ حجر، 4/100؛ ابن‌ تغري‌ بردي‌، النجوم‌، 10/246) و سرانجام‌ در قاهره‌ درگذشت‌.
يكى‌ از مهم‌ترين‌ رويدادهاي‌ زندگى‌ ابن‌ تركمانى‌ و از مشهورترين‌ فتاوي‌ او به‌ حادثه‌اي‌ مربوط مى‌شود كه‌ در مراسم‌ حج‌ سال‌ 748ق‌ اتفاق‌ افتاد. در اين‌ مراسم‌ اختلافى‌ در مورد وقوف‌ در عرفه‌ پديد آمد كه‌ ابن‌ تركمانى‌ يك‌ طرف‌ اين‌ اختلاف‌ بود. قاضى‌ مكه‌ در حضور قاضى‌ القضاة عزالدين‌ بن‌ جماعة روز جمعه‌ را روز وقوف‌ در عرفه‌ اعلام‌ كرد و حال‌ آنكه‌ روز عرفه‌ در مصر و اسكندريه‌ روز پنجشنبه‌ بود. ابن‌ تركمانى‌ كه‌ مصري‌ بود با رأي‌ قاضى‌ مكه‌ مخالفت‌ كرد و فتوا داد كه‌ حج‌ حاجيان‌ باطل‌ است‌ و جملگى‌ آنان‌ بايد مُحرم‌ بمانند و از تمام‌ محرمات‌ ايام‌ احرام‌ اجتناب‌ ورزند تا بار ديگر در عرفه‌ وقوف‌ كنند. شافعيان‌، سخت‌ بر او خشم‌ گرفته‌، فتوايش‌ را رد و حتى‌ او را به‌ محاكمه‌ تهديد كردند كه‌ با پا در ميانى‌ ابن‌ جماعة و ناديده‌ گرفتن‌ رأي‌ ابن‌ تركمانى‌ ماجرا پايان‌ يافت‌ (مقريزي‌، 2(3)/725).
از او آثاري‌ در فقه‌، حديث‌ و ادب‌ باقى‌ مانده‌ كه‌ عبارتند از: جوهر النقى‌ فى‌ الرّد على‌ البيهقى‌، اين‌ كتاب‌ كه‌ از مهم‌ترين‌ آثار ابن‌ تركمانى‌ است‌، در نقد كتاب‌ السنن‌ الكبيرة اثر ابوبكر بيهقى‌ است‌ و در 1316ق‌/1898م‌ در 2 جلد در حيدرآباد دكن‌ چاپ‌ شده‌ است‌. بهجة الاريب‌ ممّا فى‌ كتاب‌ الله‌ العزيز من‌ الغريب‌، نسخه‌هايى‌ از آن‌ در كتابخانة ملى‌ ملك‌ (1/98) و آصفيه‌ و دارالكتب‌ المصرية موجود است‌؛ تخريج‌ احاديث‌ الهداية (جامعه‌، 5(2)/211)؛ التنبيه‌ على‌ احاديث‌ الهداية و الخلاصة (دوسلان‌، 189 )؛ منظومة فى‌ الكباير ( آلوارت‌، )؛ II/630 الجواهر الفرد فى‌ المناظرة بين‌ النرجس‌ و الورد (ظاهريه‌، 1/169-171)؛ تلخيص‌ المتشابه‌ (حاجى‌ خليفه‌، 1/473)؛ الدرة السنية فى‌ العقيدة السنية (همو، 1/740)؛ السعديّة، (همو، 2/991)؛ الضعفاء و المتروكين‌ (همو، 2/1087م‌)؛ مختصر ابن‌ الصلاح‌ (ابن‌ ابى‌ الوفا، 367)؛ مختصر المحصل‌ در كلام‌، اين‌ كتاب‌ كوتاه‌ شدة محصل‌ افكار المتقدمين‌ و المتأخرين‌ من‌ الحكماء و المتكلمين‌ اثر امام‌ فخرالدين‌ محمد بن‌ عمر رازي‌ است‌ (ابن‌ حجر، 4/101؛ حاجى‌ خليفه‌، 2/1614)؛ المنتخب‌ فى‌ علوم‌ الحديث‌ و المؤتلف‌ و المختلف‌ (ابن‌ تغري‌ بردي‌، النجوم‌، 10/247) كه‌ در نسب‌شناسى‌عرب‌ است‌ (حاجى‌خليفه‌، 1637)؛ مقدمة فى‌ اصول‌ الفقه‌ و المختصر رسالة القشيري‌ (ابن‌ تغري‌ بردي‌، همانجا)؛ به‌ گفتة ابن‌ حجر (4/101) وي‌ آثار ديگري‌ نيز داشته‌ است‌ كه‌ ناتمام‌ بوده‌اند.
مآخذ: ابن‌ ابى‌ الوفا، عبدالقادر، الجواهر المضيئة، حيدرآباد دكن‌، 1332ق‌/ 1914م‌؛ ابن‌ تغري‌ بردي‌، يوسف‌، المنهل‌ الصافى‌، به‌ كوشش‌ احمد يوسف‌ نجاتى‌، قاهره‌، 1375ق‌/1956م‌؛ همو، النجوم‌؛ ابن‌ حجر، احمد، الدرر الكامنة، حيدرآباد دكن‌، 1349ق‌/1930م‌؛ جامعه‌، خطى‌؛ حاجى‌ خليفه‌، كشف‌ الظنون‌، استانبول‌، 1941م‌؛ سيوطى‌، حُسن‌ المحاضره‌، قاهره‌، 1299ق‌/1882م‌؛ ظاهريه‌، خطى‌؛ مقريزي‌، احمد، السلوك‌، به‌ كوشش‌ محمد مصطفى‌ زياده‌، قاهره‌، 1985م‌؛ ملك‌، خطى‌؛ نيز:
Ahlwardt; De Slane, Baron, Catalogue des manuscrits arabes de la Biblioth I que nationale, Paris, 1883-1895; GAL,S.
حسن‌ يوسفى‌ اشكوري‌ (رب) 26/8/76
ن‌ * 2 * (رب) 28/8/76