اِبْن‌ِ اَخْضَرْ، عبدالعزيز بن‌ محمود بن‌ مبارك‌ بن‌ محمود جُنابَذي‌ (524 -611ق‌/1130-1215م‌)، مورخ‌، فقيه‌ و محدث‌ حنبلى‌ و از حافظان‌ بنام‌ حديث‌. به‌ گفتة ياقوت‌ (د 627ق‌/1230م‌) كه‌ در روزگار ابن‌ اخضر مى‌زيست‌ و در شمار شاگردان‌ او بود، ابن‌ اخضر از يك‌ خانوادة ايرانى‌ جنابذي‌ (گنابذي‌، گنابادي‌) بود. خود او در بغداد متولد شد و در همانجا زيست‌ و درگذشت‌ (2/120-121). از اين‌ رو به‌ جنابذي‌ بغدادي‌ شهرت‌ يافت‌.
او از پدرش‌ و نيز از على‌ بن‌ بكتاش‌، عالمانى‌ چون‌ قاضى‌ ابوبكر انصاري‌، ابوالقاسم‌ سمرقندي‌، ابومحمد يحيى‌ بن‌ طراح‌، عبدالوهاب‌ انماطى‌ (ياقوت‌، 2/121؛ ذهبى‌، تذكرة، 4/1384)، ابوالفضل‌ محمد بن‌ ناصر، ابوالفضل‌ ارموي‌ و ابن‌ البطى‌ (همو، سير، 22/31)، ابومحمد عبدالجبار بن‌ احمد بن‌ ثوبة، ابومنصور محمد بن‌ عبدالملك‌ بن‌ خيرون‌، ابوسعد احمد بن‌ بغدادي‌، على‌ بن‌ هبةالله‌ بن‌ عبدالسلام‌، على‌ بن‌ محمد ابن‌ على‌ هروي‌، سعدالخير بن‌ محمد انصاري‌، ابوالقاسم‌ سعيد بن‌ احمد ابن‌ بناء (منذري‌، 2/317- 318) فقه‌ و حديث‌ و ديگر دانشها را فراگرفت‌ و خود از استادان‌ بنام‌ فقه‌ و حديث‌ گرديد.
ابن‌ دُبيثى‌ گويه‌ كه‌ ابن‌ اخضر در مسجد قصر بغداد حوزة درس‌ داشت‌ و كسان‌ بسياري‌ از او حديث‌ مى‌آموختند، از جمله‌: يوسف‌ بن‌ خليل‌، ابوعبدالله‌ مقدسى‌، ابوعبدالله‌ برزالى‌، نجيب‌ عبداللطيف‌، علم‌ الدين‌ قاسم‌ لورقى‌، على‌ بن‌ اخضر، اسرائيل‌ بن‌ احمد قرشى‌ (ص‌ 257)، زين‌الدين‌ خالد، محمد بن‌ نصر بن‌ عبدالرزاق‌، على‌ بن‌ ميران‌، عفيف‌ على‌ بن‌ عدلان‌ موصلى‌، احمد بن‌ حسين‌ داري‌ خليلى‌، جمال‌ يحيى‌ بن‌ صيرفى‌، مقداد بن‌ ابى‌ القاسم‌ قيسى‌ (ذهبى‌، سير، 22/32)، احمد بن‌ محمد بن‌ بنيمان‌ همدانى‌، محمد بن‌ نصر جيلى‌، على‌ بن‌ مهران‌ سبط عاقولى‌، على‌ بن‌ زريق‌، محمد بن‌ سعيد النشف‌ (همو، تذكرة، 4/1385) و ابن‌ جوزي‌ (ابن‌ عماد، 5/47).
به‌ گفتة ياقوت‌ (2/121) او در محلة نهر معلى‌ در شرق‌ بغداد مى‌زيست‌ و در روزگار خود بنام‌ ترين‌ محدّث‌ و حافظ حديث‌ در عراق‌ شمرده‌ مى‌شد. ابن‌ نقطه‌ از شاگردان‌ او گويد: كسى‌ را همتاي‌ او نديدم‌ (ذهبى‌، سير، 22/32). او در علم‌، زهد، پارسايى‌ و عبادت‌ نيز شهره‌ بود. آورده‌اند كه‌ از سر پارسايى‌ و احتياط از شهادت‌ در محكمة قضا خودداري‌ مى‌كرد (همو، تذكرة، 4/1384).
ابن‌ اخضر از پيروان‌ متعصب‌ امام‌ احمد بن‌ حنبل‌ بوده‌ است‌ (ياقوت‌، 2/121). در عين‌ حال‌ گروهى‌ از رجال‌ شناسان‌ وي‌ را از راويان‌ موثق‌ دانسته‌اند (ذهبى‌، سير، 22/31؛ ابن‌ رجب‌، 2/80؛ ابن‌ دبيثى‌، 257). از اينكه‌ معتمدان‌ حديث‌ِ اهل‌ سنت‌ مانند ابن‌ دبيثى‌، ابن‌ نجار، ابن‌ نقطه‌، ضياءمقدسى‌، برزالى‌، ابن‌ خليل‌ و زين‌ خلف‌ نابلسى‌ از او حديث‌ نقل‌ كرده‌اند (ابن‌ رجب‌، 2/18)، وثاقت‌ او استوار مى‌گردد. ابن‌ اخضر در عين‌ اشتغالات‌ علمى‌ بسيار، پيشة پارچه‌فروشى‌ داشت‌ و از اين‌ رو به‌ «بزاز» شهرت‌ يافت‌ (ذهبى‌، سير، 22/31-32).
به‌ ابن‌ اخضر آثار زير را نسبت‌ داده‌اند كه‌ چيزي‌ از سرنوشت‌ آنها نمى‌دانيم‌: 1. معالم‌ العترةالنبوية و معارف‌ اهل‌ البيت‌ الفاطمية، 2. تنبيه‌ اللبيب‌ و تلقيح‌ فهم‌ المريب‌ فى‌ تحقيق‌ اوهام‌ الخطيب‌، 3. تلخيص‌ الاسماء فى‌ اختصار الرسم‌ و الترتيب‌، 4. المقصد الارشد فى‌ ذكر من‌ روي‌ عن‌ احمد، 5. الاصابة فى‌ ذكر الصحابة و انباء الصحابة، 6. فضايل‌ شعبان‌، 7. طرق‌ خبر الحسن‌ بن‌ عرفة، 8. مشيخة.
مآخذ: ابن‌ دبيثى‌، محمد، المختصر، بيروت‌، 1405ق‌/1985م‌؛ ابن‌ رجب‌، عبدالرحمان‌، ذيل‌ طبقات‌ الحنابلة، قاهره‌، 1372ق‌/1953م‌؛ ابن‌ عماد، عبدالحى‌، شذرات‌ الذهب‌، قاهره‌، 1350ق‌/1931م‌؛ ذهبى‌، شمس‌الدين‌ محمد، تذكرة الحفاظ، حيدرآباد دكن‌، 1333-1334ق‌؛ همو، سير العلام‌ النبلاء، به‌ كوشش‌ بشار عواد معروف‌ و محيى‌ هلال‌ السرحان‌، بيروت‌، 1405ق‌/1985م‌؛ منذري‌، عبدالعظيم‌، التكملة لوفيات‌ النقلة، به‌ كوشش‌ بشار عواد معروف‌، بيروت‌، 1405ق‌/1984م‌؛ ياقوت‌، بلدان‌. حسن‌ يوسفى‌ اشكوري‌
تايپ‌ مجدد