اِبْنِ اَجْدابى، ابواسحاق ابراهيم بن اسماعيل لُواتى طرابلسى (سدة 6ق/12م)، اديب، لغت شناس و آشنا به علوم قرآن، فقه، كلام، هيأت و نجوم. گويا نياكان وي از قبايل بربري لواته بودند كه در اَدابيه، واقع در ميان بَرُقه و طرابلسِ غرب سكونت داشتند و به همين سبب وي به ابن اجدابى شهرت يافت (قس: الزاوي، 4). او در طرابلس غرب به دنيا آمد و در همين شهر علوم متداول عصر خويش را فراگرفت و ظاهراً هيچ گاه از اين شهر خارج نشد. تجانى (د 721ق/1321م) كه تقريباً منبعى است كه دربارة زندگانى ابن اجدابى اطلاعات نسبتاً مفصلى به دست مىدهد، در رحلة خود (ص 264) گويد: از ابن اجدابى پرسيدند: «تو كه هرگز براي كسب علم، پاي [از شهر] بيرون ننهادهاي اين علم تو را چگونه حاصل آمد؟» وي پاسخ داد: «من آن را از دو دروازة هُواره و زناته كسب كردهام». در آن زمان دانشمندانى از شرق و غرب طرابلس به آن شهر در مىآمدند و ابن اجدابى به ديدارشان مىرفت و كسب دانش مىكرد (همانجا؛ قس: الزاوي، 4- 5؛ مصراتى، 99). از زنگانى ابن اجدابى و نيز شاگردان، استادان و معاصران وي اطلاعى به دست ما نرسيده است، تنها مىدانيم كه وي با ابن هانش طرابلسى، قاضى طرابلس در سالهاي 444-477ق، معاصر بود (تجانى، 263). گويند روزي وي در مجلس قاضى ابن هانش حضور داشت. قاضى در باب قضيهاي، حكمى به خطا صادر كرد و چون ابواسحاق خطاي وي را آشكار ساخت، قاضى برآشفت و گفت: «خاموش باش اي احْوَل...» اين سخن سخت در ابن اجدابى مؤثر افتاد و به همين سبب رسالهاي به نام الحَوَل، به رشته تحرير درآورد (همانجا؛ مصراتى، 98؛ الزاوي، 193). از آنجا كه ابن اجدابى خطى خوش داشته، گويا به استنساخ كتاب نيز مىپرداخته است. گويند امير ابوزكرياي حفصى (625 -647ق/ 1228-1249م) به كتابهايى كه به خط وي نوشته شده بود، اشتياق بسيار داشت، چنانكه وقتى خبر يافت كتاب الفصيح به خط ابن اجدابى در طرابلس به فروش رفته است، پيكى به آنجا فرستاد تا كتاب را براي وي باز خرد (نك: تجانى، 263، 264). تاريخ ولادت او روشن نيست و سال مرگ او با اختلاف فاحش، 650 و پيش از 600ق ياد شده است، اما معاصر بودنش با قاضى ابن هانش نشان مىدهد كه در حدود نيمه دوم قرن 5ق/11م زنده بوده است (نك: 2 EII/541; S, GAL, I/375; ؛ GAL, كحاله، 1/13). ابن اجدابى در طرابلس درگذشت و در همانجا مدفون گرديد. تجانى كه آرامگاه او را ديده است، گويد: قبر معظمى است و مردم بسياري به زيارت آن مىروند (ص 262). آثار: ابن اجدابى آثار متعددي دارد، بدين قرار: الف -آثار چاپى: 1. كفايةالمتحفّظ و نهاية المتلفّظ (الزاوي، 4: بغية المتحفظ )، كتابى است مختصر در لغت كه 4 بار در قاهره (1285، 1287، 1313 و 1323ق) و يك بار در بيروت (1305ق) به چاپ رسيده است. همچنين در المجموعة اللغوية، به كوشش مصطفى الزرقا در حلب (1345ق) چاپ شده است. قسمتى از كفاية نيز در پايان كتاب فقه اللغة... ثعالبى در بيروت (1888م) به چاپ رسيده است. اين كتاب از آغاز تأليف تا زمان حاضر پيوسته مورد توجه دانشمندان قرار گرفته است و حتى گروهى آن را به نظم كشيدهاند كه از آن جملهاند: قاضى القضاة شهابالدين الخويى (صفدي، 2/138)، محمد بن احمد بن جابر (حاجىخليفه، 2/1500)، جمالالدينمحمدبنمالك طائى (نقشبندي، 4(1)/193). همچنين محمد بن عبدالله بن ابى بكر طبري (694ق/ 1294م) اين كتاب را براي الملك المظفر يوسف بن عمر با عنوان عمدة المتلفّظ به نظم درآورده است كه به قول مصراتى بر 300 ،1بيت بالغ مىشد (ص 93). شرحى بر اين كتاب توسط ابوعبدالله محمد بن طيب بن محمد الفاسى ، GAL,S) همانجا) نوشته شده است. از معاصرين نيز احمد الفقيه حسن اين كتاب را به نظم كشيده است ( مجلة المجمع...، 33(2)/350)؛ 2. كتاب الا´زمنة والا´نواء، در علم انواء (ه م). از مجموعه كتابهايى كه در اين علم از دير باز به رشتة تحرير درآمده، تنها اندكى باقى مانده است كه اثر ابن اجدابى يكى از آنهاست، اما او هم مانند بيشتر انواءنويسان، به روايات كهن استناد كرده و به نقل روايتِ مالك بن انس (179ق/795م) از طريق عبدالسلام بن سعيد بن سحنون (240ق/854م) پرداخته است (ابن اجدابى، 95- 98؛ قس: GAS, .(VII/339 عزت حسن كه كتاب الازمنة والانواء به كوشش او به چاپ رسيده، در مقدمه به ارزش اين كتاب از نظر علمى، ادبى، لغوي و تاريخى اشاره كرده و آن را بعد از الانواء ابن قتيبه (د 276ق/889م) و الازمنة والامكنة ابوعلى مرزوقى (د 421ق/1030م) سومين كتابى برشمرده كه در اين زمينه نوشته شده است (حسن، 18-19). ب - آثار منسوب: تجانى در رحلة (ص 262-264) به شماري از كتابهاي ابن اجدابى اشاره كرده است بدين قرار: 1. دو كتاب در علم عروض كه گويا به شيوه آن روزگار يكى مفصل و ديگري مختصر بوده است؛ 2. كتاب فى الرد على ابى حفص بن مكى فى تثقيف اللسان؛ 3. كتاب فى شرح ماآخره ياء مشددة من الاسماء و بيان اعتلال هذه الياء...؛ 4. المختصر فى علم الا´نساب؛ 5. رسالة الحول. تجانى مدعى است كه بيشتر اين تأليفات را به خط خود ابن اجدابى داشته است (ص 263). عزت حسن براينشمار، كتاب اختصارنسب قريشلابىعبدالله ابن زبير را مىافزايد (ص 22). اثر ديگري به نام كتاب البديع نيز به او منسوب است كه هيچ يك از منابع متقدم و متأخر به آن اشاره نكردهاند. اين كتاب ظاهراً يكى از مصادر تحرير التحبير ابن ابى اصبع (د 654ق/ 1256م) بوده است (قس: سزگين، 2(1)/170). ابن ابى اصبع در كتاب خود (ص 91) به البدايع ابن اجدابى توجه داشته و در مواضع مختلف وي را صاحب نظرياتى خاص معرفى مىكند (نك: مثلاًص 520، 522). مآخذ: ابن ابى اصبع، تحرير التحبير، به كوشش حفنى محمد شرف، قاهره، 1383ق؛ ابن اجدابى، ابراهيم، الازمنة و الانواء، به كوشش عزت حسن، دمشق، 1964م؛ تجانى، عبدالله، رحلة، به كوشش حسن حسنى عبدالوهاب، تونس، 1377ق/ 1958م؛ حاجى خليفه، كشف الظنون، استانبول، 1943م؛ حسن، عزت، مقدمة الازمنة و الانواء (نك: ابن اجدابى در همين مآخذ)؛ الزاوي، طاهراحمد، اعلام ليبيا، ليبى، 1381ق/1961م؛ سزگين، فؤاد، تاريخ التراث العربى، قاهره، 1403ق/ 1983م؛ صفدي، خليل، الوافى بالوفيات، به كوشش هلموت ريتر، ويسبادن، 1381ق/ 1961م؛ كحاله، عمررضا، معجم المؤلفين، بيروت، 1376ق/ 1957م؛ مجلة المجمع العلمى العربى، دمشق، 1377ق/ 1958م؛ مصراتى، على مصطفى، اعلام من طرابلس، ليبى، 1955م؛ نقشبندي، اسامة ناصر، «مخطوطات الخزانة الالوسية»، المورد، بغداد، 1395ق/ 1975م؛ نيز: EI 2 ; GAL; GAL, S; GAS. ايران ناز كاشيان تايپ مجدد و ن * 1 * زا ن * 2 * زا