responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : دانشنامه بزرگ اسلامی نویسنده : مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی    جلد : 2  صفحه : 862
ابن اجا
جلد: 2
     
شماره مقاله:862



اِبْن‌ِ اَجا، يا آجا، ابوعبدالله‌ محمد بن‌ محمود بن‌ خليل‌ الشّمس‌ قونَوي‌ّ الا´صل‌ِ حلبى‌ حنفى‌، قاضى‌ عسكر (820 -881ق‌/1417- 1476م‌)، پدر ابن‌ اجا محب‌ّ الدين‌ محمود (ه م‌). به‌ گفتة سخاوي‌ (10/43)، اَجا لقب‌ پدر ابوعبداللّه‌ بوده‌ است‌ كه‌ ابن‌ حنبلى‌ (2(1)/ 327) و برخى‌ از متأخّرين‌ آن‌ را آجا ثبت‌ كرده‌اند و گويا به‌ هر دو وجه‌ صحيح‌ است‌ (زركلى‌، 7/88).
وي‌ در حلب‌ زاده‌ شد و در آنجا قرآن‌ و كتابهايى‌ مانند القُدوري‌ و منار الانوار فى‌ اصول‌ الفقه‌ ابى‌ البركات‌ نَسَفى‌ را حفظ كرد و در نحو، كتاب‌ ضوء الدرر فى‌ شرح‌ الفية ابن‌ معط را فراگرفت‌ و فقه‌ راگويا نزد بدربن‌ سلامة آموخت‌ و از برهان‌ حلبى‌ حديث‌ شنيد و در شهر آمِد با ابن‌ حجر عسقلانى‌ ملاقات‌ كرد و بارديگر هنگامى‌ كه‌ با دايى‌ خود شهاب‌الدين‌ احمد بن‌ ابى‌ بكر مرعشى‌ در 843ق‌/1439م‌ به‌ قاهره‌ رفته‌ بود، از ابن‌ حجر و ابن‌ ديري‌ استماع‌ حديث‌ كرد (سخاوي‌، همانجا؛ جواد، 2/114).
او بارها به‌ قاهره‌ رفت‌ و با خطيب‌ مكه‌ ابوالفضل‌ معاشرت‌ كرد و مصاحب‌ امير ازبك‌ ظاهري‌ شد و مدتى‌ مقتداي‌ وي‌ بود و سپس‌ ترقى‌ يافت‌ و با دوادار كبير امير يَشْبَك‌ مِن‌ مهدي‌ معاشرت‌ و مصاحبت‌ نمود و آنگاه‌ از سوي‌ امير يشبك‌ و سلطان‌ وقت‌ مصر به‌ عنوان‌ مأمور به‌ روم‌ و تبريز و جز آنها مسافرت‌ كرد. ابن‌ اَجا دوبار جج‌ گزارد و بيت‌ المقدس‌ و الخليل‌ را بارها زيارت‌ نمود (سخاوي‌، همانجا). وي‌ در قاهره‌ به‌ جاي‌ النجم‌ القرمى‌ يا قرافى‌ به‌ عنوان‌ قاضى‌ عسكر منصوب‌ شد (همانجا؛ راغب‌، 5/291). در شوال‌ 875/ مارس‌ 1470، هنگامى‌ كه‌ امير يشبك‌ از سوي‌ قايتباي‌ ظاهري‌ (د 901ق‌/1495م‌) از ملوك‌ چركسى‌ مصر، براي‌ سركوبى‌ شورش‌ شاه‌ سوار فرزند امير سليمان‌ امير دلغادر و نايب‌ سلطان‌ مصر كه‌ عليه‌ حكومت‌ مصر شوريده‌ بود، عازم‌ قلعة عين‌ تاب‌ و دلغادريه‌ شد. ابن‌ اجا نيز در اين‌ سفر همراه‌ وي‌ بود و چگونگى‌ حركت‌ امير يشبك‌ از مصر و عبور از شهرها و كشورهاي‌ فلسطين‌ و سوريه‌ و ورود به‌ ناحية قلعة عين‌ تاب‌ و محاصره‌ و فتح‌ آن‌ قلعه‌ را در سفرنامة خود دقيقاً بيان‌ كرده‌ است‌ (ص‌ 65 - 95). ابن‌ اَجا به‌ نمايندگى‌ از امير يشبك‌ براي‌ شنيدن‌ سخنان‌ شاه‌ سوار كه‌ درخواست‌ اعزام‌ يك‌ نماينده‌ جهت‌ صلح‌ كرده‌ بود، با هدايايى‌ به‌ نزد شاه‌ سوار شتافت‌. و نيز به‌ نمايندگى‌ از جانب‌ امير يشبك‌ براي‌ ملاقات‌ با امير حسن‌ بك‌ (اوزون‌ حسن‌) امير عراقين‌ به‌ تبريز رفت‌ و پس‌ از رساندن‌ پيام‌ و گرفتن‌ جواب‌ به‌ نزد او بازگشت‌ و در قلعة سيس‌ به‌ وي‌ ملحق‌ شد (همو، 106، 137) و بار ديگر پس‌ از شكست‌ شاه‌ سوار از امير يشبك‌ و محاصرة وي‌ در قلعة زمنطوا به‌ نمايندگى‌ از سوي‌ امير يشبك‌ به‌ نزد شاه‌ سوار رفت‌ تا در مذاكرات‌ تسليم‌ وي‌ شركت‌ كند. آنگاه‌ به‌ قاهره‌ بازگشت‌ و هنگام‌ اعدام‌ شاه‌ سوار در اين‌ شهر بوده‌ است‌ و چگونگى‌ تسليم‌ واعدام‌ وي‌ را به‌ تفصيل‌ شرح‌ داده‌ است‌ (همو، 147-160).
ابن‌ اجا در اواخر عمر گويا از كارهاي‌ سياسى‌ كناره‌گيري‌ كرده‌ و به‌ گفتة سخاوي‌ به‌ شفاعت‌ كردن‌ [نزد سلطان‌ از مردم‌] پرداخت‌ و اين‌ كار او مورد ستايش‌ مردم‌ از جمله‌ خود سخاوي‌ واقع‌ شد. وي‌ مردي‌ عاقل‌، عارف‌، زيرك‌، متواضع‌ و طالب‌ِ دوستى‌ با مردم‌ بود (سخاوي‌، 10/43). ابن‌ اجا در كنار كارهاي‌ اجتماعى‌ به‌ تدريس‌ و حديث‌ كردن‌ كتاب‌ الشفاء ( الشّفا فى‌ تعريف‌ حقوق‌ المصطفى‌، لا´بى‌ الفضل‌ عياض‌ ابن‌ موسى‌ يحصبى‌) پرداخت‌ و كتاب‌ فتوح‌ الشام‌ واقدي‌ را در 12 هزار بيت‌ به‌ زبان‌ تركى‌ به‌ نظم‌ آورد (همانجا). ابن‌ حنبلى‌ به‌ نقل‌ از ابوذر مُحدّث‌ او را مردي‌ فاضل‌ دانسته‌ است‌ كه‌ به‌ حديث‌ توجه‌ داشته‌ است‌ (2(1)/328). وي‌ در اواخر عمر به‌ حلب‌ بازگشت‌ و در همانجا درگذشت‌ (سخاوي‌، همانجا) و گفته‌اند 40 هزار دينار و نيز اوقافى‌ بسيار به‌ جا گذاشت‌ (ابن‌ حنبلى‌، 2(1)/329). به‌ گفتة شيخ‌ ابوذر محدّث‌، او را پس‌ از مرگ‌ نزديك‌ تربت‌ دائيش‌ شهاب‌الدين‌ احمد بن‌ ابى‌ بكر در مغاره‌اي‌ گذاردند تا سپس‌ به‌ مقبره‌اي‌ كه‌ خود به‌ ساختن‌ آن‌ وصيّت‌ كرده‌ بود منتقل‌ كنند (همو، 2(1)/328).
آثار: تنها اثري‌ كه‌ از وي‌ به‌ جا مانده‌ است‌، سفرنامه‌اي‌ است‌ كه‌ به‌ نامهاي‌ مختلفى‌ از آن‌ ياد كرده‌اند: سخاوي‌ (همانجا) آن‌ را سفرة سوار ناميده‌ است‌. استنساخ‌ كنندة نسخة عكسى‌، آن‌ را رحلة سياسية نام‌ نهاده‌ است‌ و احمد تيمور اهدا كنندة كتاب‌ به‌ مجمع‌ اللغة العربية دمشق‌ آن‌ را رحلة الامير يشبك‌ نام‌ گذاري‌ كرده‌ است‌. محمد احمد دهمان‌ كه‌ آن‌ را به‌ چاپ‌ رسانده‌ و تحقيقات‌ ارزنده‌اي‌ از نصوص‌ تاريخى‌ بر آن‌ افزوده‌ است‌، نيز همين‌ نام‌ را انتخاب‌ كرده‌ است‌ (دهمان‌، 9-10)، ولى‌ عبدالقادر احمد طُليمات‌ آن‌ را تاريخ‌ الامير يشبك‌ الظاهري‌ ناميده‌ است‌ ( دليل‌ الكتاب‌ المصري‌، 83).
كتاب‌ مشتمل‌ بر دو بخش‌ نامساوي‌ است‌: بخش‌ اول‌ آن‌ ماجراي‌ حركت‌ و سفر نظامى‌ امير يشبك‌ و حملة سپاهيان‌ دولت‌ مماليك‌ مصر در آسيا صغير و ماوراي‌ آن‌ است‌. در اين‌ بخش‌ مؤلف‌ بيشتر كوشش‌ كرده‌ است‌ حالت‌ حركت‌ نظامى‌ سپاهيان‌ و مسائل‌ سياسى‌ اين‌ سفر و توصيف‌ آلات‌ و ادوات‌ نظامى‌ را بازگويد و به‌ شرح‌ مسائل‌ جغرافيايى‌ و اجتماعى‌ نپرداخته‌ است‌. در بخش‌ دوم‌ كه‌ سفرنامة او به‌ تبريز است‌، از مسائل‌ اجتماعى‌ و سياسى‌ و جغرافيايى‌ گفت‌ و گو كرده‌ و وضع‌ جغرافيايى‌ مناطق‌ و اماكنى‌ را كه‌ در مسير او تا تبريز بوده‌، بيان‌ داشته‌ است‌، مخصوصاً شهر تبريز و موقعيت‌ جغرافيايى‌ و زيباييهاي‌ شهر و اماكن‌ تاريخى‌ آن‌ را باز نموده‌ و شكوه‌ دربار اوزون‌ حسن‌ و چگونگى‌ مباحثات‌ علمى‌ و اجتماعى‌ در محفل‌ او را به‌ خوبى‌ توصيف‌ كرده‌ است‌ و نيز صفحاتى‌ را به‌ ستايش‌ امير يشبك‌ اختصاص‌ داده‌ است‌، و اينكه‌ سخاوي‌ گفته‌ است‌: در كتاب‌، ابن‌ اجا، «منكري‌» بزرگ‌ است‌، گويا ناظر به‌ همين‌ ستايشهاي‌ غلّوآميز است‌ (ابن‌ اجا، 65 -160؛ سخاوي‌، همانجا؛ جواد، 2/114-116).
محمد كردعلى‌ گزيده‌اي‌ از اين‌ كتاب‌ را در مجلة مجمع‌ العلمى‌ العربى‌ دمشق‌ (مجلد 5، جزء 7، حزيران‌ و تموز 1925م‌، ص‌ 316- 318) آورده‌ است‌. اين‌ كتاب‌ نخستين‌ بار به‌ كوشش‌ عبدالقادر احمد طُليمات‌ در قاهره‌ در 1973م‌ منتشر شد (منجد، 4/11) و سپس‌ به‌ كوشش‌ محمد احمد دهمان‌، به‌ ضميمة كتاب‌ العراك‌ بين‌ المماليك‌ و العثمانيين‌ الاتراك‌ به‌ چاپ‌ رسيد. اثر ديگر او طبقات‌ الحنفيّة است‌ در 3 جلد (ابن‌ حنبلى‌، 2(1)/328) و نيز چنانكه‌ اشاره‌ شد، كتاب‌ فتوح‌ الشام‌ يا فتوح‌ الامصار واقدي‌ را منظوم‌ ساخته‌ است‌. اين‌ دو كتاب‌ ظاهراً موجود نيست‌.
مآخذ: ابن‌ اجا، محمد، «رحلةالامير يشبك‌ من‌ الدوادار»، ضميمة العراك‌ بين‌ المماليك‌ و العثمانيّين‌ الا´تراك‌، به‌ كوشش‌ محمد احمد دهمان‌، دمشق‌ 1406ق‌/ 1986م‌؛ ابن‌ حنبلى‌، محمد، درّالحبب‌ فى‌ تاريخ‌ اعيان‌ حلب‌، به‌ كوشش‌ محمود حمد الفاخوري‌ و يحيى‌ زكريا عبّاره‌، دمشق‌، 1973م‌؛ جواد، مصطفى‌، «تواريخ‌ مصرية اغفال‌ و تعريف‌ بمؤلفيها»، مجلة المجمع‌ العلمى‌ العراق‌، بغداد، 1371ق‌/ 1951م‌؛ حاجى‌ خليفه‌، كشف‌ الظنون‌، استانبول‌، 1943م‌؛ دليل‌ الكتاب‌ المصري‌، قاهره‌، 1975م‌؛ دهمان‌، محمد احمد، العراك‌ بين‌ المماليك‌ و العثمانيين‌ الاتراك‌، دمشق‌، 1406ق‌/1986م‌؛ راغب‌، محمد، اعلام‌ النبلاء، حلب‌، 1344ق‌/1925م‌؛ زركلى‌، خيرالدين‌، الا´علام‌، بيروت‌، 1986م‌؛ سخاوي‌، محمد، الضوء اللامع‌، قاهره‌، 1355ق‌/ 1936م‌؛ منجد، صلاح‌الدين‌، معجم‌ المخطوطات‌ المطبوعة (1971- 1975م‌)، بيروت‌، 1398ق‌/1978م‌. على‌ رفيعى‌
تايپ‌ مجدد و ن‌ * 1 * زا
ن‌ * 2 * زا
 

نام کتاب : دانشنامه بزرگ اسلامی نویسنده : مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی    جلد : 2  صفحه : 862
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست