اِبْن‌ِ اَبى‌ يَعلى‌، ابوالحسين‌ محمد بن‌ محمد بن‌ حسين‌ بن‌ محمد بن‌ خلف‌ بن‌ فَرّاء (451-526ق‌/1059-1131م‌)، محدّث‌، اصولى‌، مورّخ‌، قاضى‌ و فقيه‌ حنبلى‌ بغدادي‌ (ابن‌ جوزي‌، مناقب‌، 529؛ صفدي‌، 1/159). ابن‌ عساكر (7/11، 282، 294 به‌ بعد) و يافعى‌ (3/251) در بسياري‌ از موارد او را ابن‌ الفرّاء ناميده‌اند. كلمة فَراء به‌ معناي‌ پوستين‌دوز است‌ و ظاهراً چنانكه‌ سمعانى‌ (10/153) اشاره‌ كرده‌ نياكان‌ وي‌ پوستين‌دوز يا پوستين‌ فروش‌ بوده‌اند.
ابن‌ ابى‌ يعلى‌ در بغداد متولد شد (ابن‌ جوزي‌، همانجا) و مقدمات‌ علوم‌ را در زادگاه‌ خويش‌ فراگرفت‌. به‌ نوشتة صفدي‌ در نوجوانى‌ از پدر خويش‌ ابويعلى‌ محمد (د 458ق‌)، نياي‌ مادريش‌ جابربن‌ ياسين‌، ابوجعفر محمد بن‌ مسلمه‌، عبدالصمد بن‌ مأمون‌ (صفدي‌، 1/160)، خطيب‌ بغدادي‌، ابوالحسين‌ بن‌ مهتدي‌ (ابن‌ جوزي‌، المنتظم‌، 10/29)، ابومظفر هنّاد نسفى‌ (ذهبى‌، سير، 19/601) و ديگران‌ حديث‌ شنيد. قرائت‌ را در بعضى‌ روايات‌ آن‌ نزد ابوبكر خياط فراگرفت‌ (ابن‌ رجب‌، 1/176) و فقه‌ را نزد شريف‌ ابوجعفر آموخت‌ (ابن‌ جوزي‌، مناقب‌، 529) و ابومحمد جوهري‌ به‌ وي‌ اجازة روايت‌ داد (ذهبى‌، همانجا). بسياري‌ نيز از وي‌ حديث‌ شنيده‌ و از او روايت‌ كرده‌اند كه‌ از جملة آنان‌ ابوالقاسم‌ على‌ بن‌ حسن‌ بن‌ عساكر (د 571ق‌/1175م‌)، ابوطاهر احمد ابن‌ محمد سِلَفى‌ اصفهانى‌ (د 576ق‌) (ذهبى‌، سير، 19/601)، عبدالله‌ ابن‌ احمد بن‌ خشاب‌ بغدادي‌ (د 567ق‌) و جمعى‌ ديگر را مى‌توان‌ نام‌ برد. ابن‌ عساكر در تاريخ‌ خود از او بسيار روايت‌ كرده‌ است‌. سمعانى‌ مى‌گويد: ابن‌ ابى‌ يعلى‌ در سالهاي‌ آخر عمر خود به‌ من‌ اجازة روايت‌ داد (10/155). ابوموسى‌ مدنى‌ و ابن‌ كليب‌ نيز با اجازه‌ از وي‌ روايت‌ كرده‌اند (ابن‌ رجب‌، 1/177).
او در علم‌ فقه‌ و مناظره‌ چيره‌ دست‌ بود و در مذهب‌ احمد بن‌ حنبل‌ فتوا مى‌داد (ذهبى‌، همانجا؛ سبط ابن‌ جوزي‌، 8(1)/145). در مذهب‌ خود سختگير و متعصب‌ و با اشاعره‌ سخت‌ مخالف‌ بود و بر ضد آنان‌ مجادله‌ مى‌كرده‌ و آنها را حقير مى‌شمرد (ذهبى‌، سير، 19/602؛ همو، العبر، 2/429). وي‌ متدين‌، ثقه‌، ثَبْت‌ و صدوق‌ بود (ذهبى‌، صفدي‌، همانجاها). او شاگردان‌ بسياري‌ تربيت‌ كرد و بسياري‌ نزد وي‌ قرائت‌ آموختند كه‌ عبدالمغيث‌ حربى‌ از جملة آنان‌ است‌ (ابن‌ رجب‌، 1/177).
با ابى‌ يعلى‌كه‌ به‌ گفته‌ برخى‌ مال‌ بسياري‌ در منزل‌ خود داشت‌، در شب‌ دهم‌ محرم‌ الحرام‌ به‌ دست‌ عده‌اي‌ از خادمان‌ خود كه‌ براي‌ دستبرد به‌ منزل‌ وي‌ واقع‌ در باب‌ المراتب‌ بغداد رفته‌ بودند، كشته‌ شد و قاتلان‌ او به‌ قتل‌ رسيدند (ابن‌ جوزي‌، المنتظم‌، 10/29؛ سبط ابن‌ جوزي‌، 8(1)/ 145؛ ابن‌ رجب‌، همانجا) و جنازة او در كنار آرامگاه‌ پدرش‌ در مقبرة باب‌ حرب‌ به‌ خاك‌ سپرده‌ شد (عليمى‌، 2/276؛ ابن‌ رجب‌، همانجا).
ابن‌ ابى‌ يعلى‌ داراي‌ تأليفات‌ و آثاري‌ در مذهب‌ حنبلى‌ است‌ كه‌ ابن‌ رجب‌ به‌ 11 اثر (1/177) و حاجى‌ خليفه‌ به‌ برخى‌ از آنها اشاره‌ كرده‌اند (ص‌ 1097، 1593). از اين‌ آثار، تنها كتاب‌ مهم‌ و معروف‌ وي‌ طبقات‌ الحنبلية ( طبقات‌ الاصحاب‌ ) به‌ چاپ‌ رسيده‌ است‌. اين‌ كتاب‌ اولين‌ تصنيف‌ در طبقات‌ِ حنبليّه‌ است‌ ( تذكرة النوادر، 98) و به‌ 6 طبقه‌ تقسيم‌ شده‌ است‌: طبقة اول‌ كه‌ در باب‌ اصحاب‌ احمد بن‌ حنبل‌ و طبقة دوم‌ كه‌ دربارة تابعين‌ احمد بن‌ حنبل‌ است‌ بر اساس‌ حروف‌ معجم‌ است‌، اما طبقات‌ چهارگانة ديگر براساس‌ سال‌ درگذشت‌ِ اشخاص‌ است‌ كه‌ به‌ 512ق‌/1118م‌ ختم‌ شده‌ است‌ (حاجى‌ خليفه‌، 1097؛ مقدمة طبقات‌ الحنابلة ). اين‌ كتاب‌ در 1371ق‌ به‌ كوشش‌ محمد حامد الفقى‌ در قاهره‌ در 2 جلد چاپ‌ شده‌ است‌ و شمس‌الدين‌ محمد بن‌ عبدالقادر نابلسى‌ (د 797ق‌) آن‌ را مختصر كرده‌ و احمد عبيد همين‌ مختصر را منتشر كرده‌ است‌ (ظاهريّه‌، 6/266). بعدها بر اين‌ كتاب‌ ذيلهايى‌ نوشته‌ شده‌ است‌ كه‌ از آن‌ جمله‌ ذيلهاي‌ زين‌الدين‌ عبدالرحمان‌ معروف‌ به‌ اين‌ نقيب‌ حنبلى‌ (د 795ق‌)، يوسف‌ بن‌ حسن‌ بن‌ احمد حنبلى‌ مقدسى‌ و تقى‌الدين‌ ابراهيم‌ ابن‌ محمد بن‌ مفلح‌ رامينى‌ مقدسى‌ (د 803ق‌) را مى‌توان‌ نام‌ برد (حاجى‌ خليفه‌، 1097).
از ابن‌ ابى‌ يعلى‌ دو اثر ديگر نيز در دست‌ است‌: 1. المسائل‌ التى‌ حلف‌ عليها الامام‌ احمد بن‌ حنبل‌ الشيبانى‌ وروي‌ عنه‌ ذلك‌، كه‌ نسخه‌اي‌ خطى‌ از آن‌ موجود است‌ (ظاهريه‌، مجاميع‌، 1/280)؛ 2. كتاب‌ الاعتقاد كه‌ نسخه‌اي‌ از آن‌ در ظاهرية دمشق‌ موجود است‌ (زركلى‌، 7/23). بروكلمان‌ I/557) S, كتابى‌ به‌ نام‌ الا´حكام‌ السّلطانية نيز به‌ ابن‌ ابى‌ يعلى‌ نسبت‌ داده‌ است‌ كه‌ از او نيست‌ بلكه‌ تأليف‌ پدر اوست‌.
مآخذ: ابن‌ ابى‌ يعلى‌، محمد، طبقات‌ الحنابلة، به‌ كوشش‌ محمدحامد الفقى‌، قاهره‌، 1371ق‌؛ ابن‌ جوزي‌، عبدالرحمان‌، مناقب‌ الامام‌ احمد بن‌ حنبل‌، به‌ كوشش‌ محمد امين‌ الخانجى‌ الكتبى‌، قاهره‌، 1349ق‌؛ همو، المنتظم‌، حيدرآباد دكن‌، 1358ق‌، ابن‌ رجب‌، عبدالرحمان‌، الذيل‌ على‌ طبقات‌ الحنابلة، به‌ كوشش‌ محمدحامد الفقى‌، قاهره‌، 1372ق‌/1952م‌؛ ابن‌ عساكر، على‌، تاريخ‌ مدينة دمشق‌، به‌ كوشش‌ عبدالغنى‌ الدقر، دمشق‌، 1405ق‌؛ تذكرة النوادر، به‌ كوشش‌ جمعية دائرة المعارف‌ العثمانية، حيدرآباد دكن‌، 1350ق‌؛ حاجى‌ خليفه‌، كشف‌ الظنون‌، استانبول‌، 1362ق‌؛ ذهبى‌، شمس‌الدين‌ محمد، سير اعلام‌ النبلاء، به‌ كوشش‌ شعيب‌ ارنؤوط، بيروت‌، 1405ق‌؛ همو، العبر، به‌ كوشش‌ ابوهاجر زغلول‌، بيروت‌، 1405ق‌؛ زركلى‌، خيرالدين‌، الاعلام‌، بيروت‌، 1396ق‌؛ سبط ابن‌ جوزي‌، يوسف‌ بن‌ قزاوغلى‌، مرا¸ة الزمان‌، حيدرآباد دكن‌، 1370ق‌؛ سمعانى‌، ابوسعد عبدالكريم‌، الانساب‌، به‌ كوشش‌ شرف‌الدين‌ احمد، حيدرآباد دكن‌، 1399ق‌؛ صفدي‌، خليل‌، الوافى‌ بالوفيات‌، به‌ كوشش‌ هلموت‌ ريتر، ويسبادن‌، 1381ق‌/1962م‌؛ ظاهريه‌، خطى‌ (تاريخ‌، المجاميع‌)؛ عليمى‌، عبدالرحمان‌، المنهج‌ الاحمد، به‌ كوشش‌ محمد محيى‌الدين‌ عبدالحميد و عادل‌ نويهض‌، بيروت‌، 1404ق‌؛ مشار، چاپى‌ عربى‌؛ يافعى‌، عبدالله‌، مرا¸ة الجنان‌، بيروت‌، 1390ق‌؛ نيز:
GAL, S. على‌ رفيعى‌
تايپ‌ مجدد و ن‌ * 1 * زا
ن‌ * 2 * زا