responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : دانشنامه بزرگ اسلامی نویسنده : مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی    جلد : 2  صفحه : 838
ابن ابی عتيق
جلد: 2
     
شماره مقاله:838



اِبْن‌ِ اَبى‌ عَتيق‌، عبدالله‌ بن‌ محمد بن‌ عبدالرحمان‌ بن‌ ابى‌ بكر، از ظرفاي‌ سدة 1ق‌/7م‌ در مدينه‌. شهرت‌ او به‌ ابن‌ ابى‌ عتيق‌ از باب‌ انتساب‌ به‌ نياي‌ بزرگش‌ خليفه‌ ابوبكر است‌ كه‌ عَتيق‌ لقب‌ داشت‌ و پدرش‌ محمد نيز ابوعتيق‌ خوانده‌ مى‌شد (زيبري‌، 278؛ ابن‌ اثير، مرصع‌، 62 -63) و در توجيه‌ اين‌ انتساب‌ گفته‌اند كه‌ نوادگان‌ ابوبكر، بيشتر از باب‌ فخرفروشى‌، چنين‌ نامهايى‌ بر خويش‌ اطلاق‌ مى‌كردند (ابن‌ قتيبه‌، معارف‌، 174؛ قس‌: ابن‌ خلكان‌، 3/70). از آنجا كه‌ ابن‌ ابى‌ عتيق‌ در شمار شريف‌ ترين‌ مردان‌ مدينه‌ بود، با زنان‌ اصيل‌ زادة مشهوري‌ چون‌ ام‌ّاسحق‌ دختر طلحه‌ كه‌ نخست‌ همسر امام‌ حسن‌ (ع‌) و سپس‌ همسر امام‌ حسين‌ (ع‌) بود، ازدواج‌ كرد و از او صاحب‌ فرزندي‌ به‌ نام‌ اُمَيّه‌ شد (ابن‌ حبيب‌، 66، 442؛ ابن‌ قتيبه‌، معارف‌، 233). زن‌ ديگر او عاتكه‌ دختر عبدالرحمان‌ بود كه‌ به‌ سبب‌ دو بيتى‌ كه‌ در هجاي‌ شوهر سرود، در كتابهاي‌ ادب‌ شهرت‌ يافت‌ (جاحظ، التّاج‌، 133؛ ابن‌ عبدربه‌، 2/470؛ مسعودي‌، 5/285). از زندگى‌ ابن‌ ابى‌ عتيق‌ اطلاع‌ چندانى‌ در دست‌ نيست‌، حتى‌ تاريخ‌ مرگ‌ او را نمى‌دانيم‌ و در انبوه‌ داستانهاي‌ نكته‌آميزي‌ كه‌ دربارة وي‌ آورده‌اند، هيچ‌ اشاره‌اي‌ به‌ پايان‌ زندگى‌ او نشده‌ است‌، اما همين‌ داستانها كه‌ احتمالاً بخشى‌ از آنها ساختگى‌ است‌، شخصيت‌ شگفت‌ او را كه‌ نمونة بارز برخى‌ طبقات‌ مرفّه‌ و اشرافى‌ مدينه‌ است‌، به‌ روشنى‌ تمام‌ نمايش‌ مى‌دهد (دربارة زندگى‌ اشرافى‌ حجاز در آن‌ روزگار و برخى‌ داستانهاي‌ مربوط به‌ ابن‌ ابى‌ عتيق‌، نك: آذرنوش‌، 145-160).
دراين‌ داستانها وي‌ مردي‌ نيك‌ نفس‌ و مورد احترام‌ جلوه‌ مى‌كند كه‌ در عين‌ شوخ‌ چشمى‌ و سبك‌ سري‌، حدّ ادب‌ را نيك‌ مى‌شناسد. هيچ‌ يك‌ از بزرگانى‌ كه‌ وي‌ را با آنان‌ ماجرايى‌ و حديثى‌ بوده‌ است‌، چون‌ عايشه‌، عبدالله‌ پسر عمر، و حتى‌ - اگر روايات‌ ساختگى‌ نباشند - حضرت‌ امام‌ حسن‌ و امام‌ حسين‌ (ع‌) از وي‌ دل‌ آزرده‌ نشده‌ و سرزنشش‌ نكرده‌اند. ارتباط او با زنان‌ خواننده‌ و مجالس‌ غزل‌ سرايان‌ مدينه‌، كه‌ گويى‌ در دوران‌ بنى‌ اميّه‌ چندان‌ مذموم‌ نبود، پيوسته‌ در مرز گناه‌ متوقف‌ مى‌گرديد و او، از بيم‌ همسانى‌ با شاعران‌ بى‌بند و باري‌ چون‌ عمر بن‌ ابى‌ ربيعه‌، هرگز پاي‌ از آن‌ حد فراتر نمى‌نهاد.
به‌ همين‌ جهت‌ است‌ كه‌ گروهى‌ وي‌ را، على‌رغم‌ شوخ‌ طبعى‌ و فساد ظاهري‌، «صالح‌» و «اهل‌ طهارت‌ و عفاف‌» مى‌پنداشتند (زبيري‌، 278؛ جاحظ، الحيوان‌ 2/83 -84) و حتى‌ ابن‌ قسيرانى‌ (2/617) نام‌ او را در شمار رجال‌ حديث‌ نهاده‌ است‌، اما برخى‌ از نويسندگان‌ روايات‌ ناپسندي‌ را هم‌ كه‌ دربارة او نقل‌ شده‌، ذكر كرده‌اند. مثلاً ابن‌ عبدربه‌ (2/470) وي‌ را صاحب‌ «هزل‌ و لهو» (و نه‌ «غزل‌ و لهو» كه‌ در ديگر منابع‌ ديده‌ مى‌شود) توصيف‌ كرده‌، گويد زن‌ وي‌ كنيزكانى‌ داشت‌ كه‌ در جشنهاي‌ دامادي‌ و مراسم‌ سوگ‌، آنان‌ را به‌ آوازخوانى‌ و نوحه‌سرايى‌ مى‌فرستاد.
ابن‌ نديم‌ به‌ دو كتاب‌ كه‌ هر دو كتاب‌ ابن‌ ابى‌ عتيق‌ نام‌ دارند، اشاره‌ مى‌كند: يكى‌ را در شمار آثار مداينى‌ دربارة «نسب‌ قريش‌» ذكر كرده‌ (ص‌ 148) و ديگري‌ را در آثار ابوايّوب‌ مدينى‌ كه‌ خود از ظرفا و ادبا و موسيقى‌شناسان‌ مدينه‌ بوده‌ و چندين‌ كتاب‌ در همين‌ موضوعها نوشته‌، آورده‌ است‌ (ص‌ 211-212).
همچنانكه‌ بِلاّ حدس‌ مى‌زند III/682) , 2 EI)، انتساب‌ كتاب‌ اول‌ به‌ مداينى‌ غريب‌ است‌، اما مى‌توان‌ گفت‌ كه‌ كتاب‌ دوم‌ به‌ راستى‌ وجود داشته‌ و منبع‌ بسياري‌ از داستانهاي‌ مربوط به‌ ابن‌ ابى‌ عتيق‌ بوده‌ است‌. شايد همه‌ يا بخشى‌ از داستانهايى‌ كه‌ اينك‌ در دست‌ داريم‌ (بيشتر در اغانى‌ و اندكى‌ در منابع‌ ديگر)، از همان‌ كتاب‌ اخذ شده‌ باشد. به‌ خصوص‌ كه‌ حجم‌ داستانهاي‌ موجود آن‌ قدر هست‌ كه‌ بتوان‌ كتابى‌ شايستة اين‌ گونه‌ آثار از آنها فراهم‌ آورد. اينك‌ براي‌ پژوهشهاي‌ بيشتر، مجموعة نكته‌هاي‌ مربوط به‌ ابن‌ ابى‌ عتيق‌ را به‌ شرح‌ زير طبقه‌بندي‌ مى‌كنيم‌:
1. رابطة او با عايشه‌ (ابن‌ سعد، 8/76: عايشه‌ عمة پدرش‌ بود)، در دامن‌ عايشه‌ (ابن‌ عبدربه‌، 6/20)، مزاح‌ با عايشه‌ و بر حذر داشتن‌ او از «يوم‌ البغل‌» (ابن‌ خلكان‌، 3/17)، حضور در مراسم‌ تدفين‌ او (ابن‌ اثير، اسد الغابة، 5/504)، در دربار مروان‌ بن‌ حكم‌ (ابن‌ خلكان‌، 2/67)، در كنار عبدالله‌ بن‌ زبير (ابوالفرج‌، 6/169؛ زبيري‌، 393)، چندبار در خدمت‌ امام‌ حسن‌ (ع‌) (بلاذري‌، 23؛ ابوالفرج‌ 8/134؛ ابن‌ خلكان‌، همانجا)، در خدمت‌ امام‌ حسين‌ (ع‌) (ابوالفرج‌، همانجا)، در مجلس‌ عبدالله‌ بن‌ جعفر (ابن‌ عبدربه‌، 6/22)، مزاح‌ با عبدالله‌ بن‌ عمر (جاحظ، تاج‌، 133؛ ابن‌ عبدربه‌، 2/470-471؛ مسعودي‌، 5/285؛ صنعانى‌، 132)، در دربار عبدالملك‌ (ابن‌ عبدربه‌، همانجا).
2. رابطة او با شاعران‌ از جمله‌: عمر بن‌ ابى‌ ربيعة (ابوالفرج‌، 1/20-91 و فهرست‌ آن‌)، حارث‌ بن‌ خالد (همو، 1/91؛ قس‌: حصري‌، 1/251)، نُصيب‌ (ابوالفرج‌، 1/145-146؛ مرزبانى‌، 173)، قيس‌ بن‌ خَطيم‌ (ابوالفرج‌، 2/159)، احوَص‌ (همو، 4/44، 7/133)، قيس‌ بن‌ الرُّقيّات‌ (همو، 4/162، 166)، كُثَيَّر (همو، 4/166، 8/30، 14/80؛ نيز قس‌: ابن‌ عبدربه‌، 6/21؛ مرزبانى‌، 136)، عروة بن‌ أُذينه‌ (ابوالفرج‌، 6/131، 21/171)، عروة بن‌ حِزام‌ (همو، 20/156)، حزين‌ (همو، 8/30، 14/80 -81)، قيس‌ بن‌ ذَريح‌ و معشوق‌ او لُبْنى‌ (همو، 8/131، 134).
3. رابطة او با موسيقى‌دانان‌ و آوازخوانان‌ از جمله‌: جَميله‌ (همو، 7/133، 134)، دَلال‌ (همو، 4/62، 70)، سَلامة القس‌ (همو، 8/10)، عزّة المَيْلاء (همو، 11/38، 16/14، 19، 20)، سُرَيْج‌ (همو، 1/109، 8/58)، معبد (همو، 8/58)، ابن‌ عايشه‌ (همو، 2/63)، غَريض‌ (همو، 2/133)، مَعاذِ مغنّى‌ (ابن‌ عبدربه‌، 6/21). علاوه‌ برآنچه‌ ذكر شد، نكته‌هاي‌ ظريف‌ ديگري‌ نيز به‌ او نسبت‌ داده‌اند كه‌ شايد برخى‌ از آنها ساختگى‌ باشد از جمله‌: مزاح‌ با اشعب‌ (ابن‌ قتيبه‌، عيون‌، 3/12)، مزاح‌ با ابوسائب‌ (ابن‌ عبدربه‌، 6/24)، مزاح‌ با همسايه‌ (ابن‌ قتيبه‌، عيون‌ 1/236)، مزاح‌ با رهگذر و سگ‌ او (همان‌، 2/39).
با آنچه‌ برشمرديم‌ و آنچه‌ احتمالاً اين‌ سوي‌ و آن‌ سوي‌ يافت‌ خواهد شد، مى‌توان‌ كتاب‌ ابن‌ ابى‌ العتيق‌ را بازسازي‌ كرد.
مآخذ: ابن‌ اثير، على‌، اسد الغابة، بيروت‌، داراحياء التراث‌ العربى‌؛ ابن‌ اثير، مبارك‌، المرصّع‌، به‌ كوشش‌ ابراهيم‌ سامرائى‌، بغداد، 1391ق‌/1971م‌؛ ابن‌ حبيب‌، محمد، المحبّر، به‌ كوشش‌ ايلزء ليشتن‌ اشتيتر، حيدرآباد دكن‌، 1361ق‌/ 1942م‌؛ ابن‌ خلكان‌، وفيات‌ الاعيان‌، به‌ كوشش‌ احسان‌ عباس‌، بيروت‌، 1968- 1972م‌؛ ابن‌ سعد، محمد، الطبقات‌ الكبري‌، به‌ كوشش‌ احسان‌ عباس‌، قاهره‌، 1358ق‌؛ ابن‌ عبدربه‌، احمد، العقد الفريد، به‌ كوشش‌ احمد امين‌ و ديگران‌، قاهره‌، 1375ق‌/1956م‌؛ ابن‌ قتيبة، عبدالله‌، عيون‌ الاخبار، قاهره‌، 1343ق‌/ 1925م‌؛ همو، المعارف‌، به‌ كوشش‌ ثروت‌ عكاشه‌، قاهره‌، 1388ق‌/1969م‌؛ ابن‌ قيسرانى‌، محمد، كتاب‌ الجمع‌ بين‌ رجال‌ الصحيحين‌، حيدرآباد دكن‌، 1323ق‌/ 1905م‌؛ ابن‌ نديم‌، الفهرست‌، بيروت‌، 1398ق‌/1978م‌؛ ابوالفرج‌ اصفهانى‌، على‌، الاغانى‌، قاهره‌، 1923-1974م‌؛ بلاذري‌، احمد، انساب‌ الاشراف‌، به‌ كوشش‌ محمدباقر محمودي‌، بيروت‌، 1397ق‌/1977م‌؛ جاحظ، عمرو، التاج‌ فى‌ اخلاق‌ الملوك‌، به‌ كوشش‌ فوزي‌ عطوي‌، بيروت‌، 1970م‌؛ همو، الحيوان‌، به‌ كوشش‌ عبدالسلام‌ هارون‌، قاهره‌، 1385ق‌/1965م‌؛ حصري‌، ابراهيم‌، زهر الاداب‌ و ثمر الالباب‌، به‌ كوشش‌ محمد محيى‌الدين‌ عبدالحميد، قاهره‌، 1372ق‌/ 1953م‌؛ زبيري‌، مصعب‌، نسب‌ قريش‌، به‌ كوشش‌ لوي‌ پرووانسال‌، قاهره‌، 1354ق‌/1953م‌؛ صنعانى‌، محمد، مسالك‌ الابصار فى‌ ممالك‌ الامصار، به‌ كوشش‌ اكوع‌ الجوالى‌، صنعا، 1405ق‌/1985م‌؛ مرزبانى‌، محمد، الموشح‌، به‌ كوشش‌ مُحِب‌ّالدّين‌ خطيب‌، قاهره‌، 1385ق‌/1965م‌؛ مسعودي‌، على‌، مروج‌ الذهب‌، به‌ كوشش‌ باربيه‌ دومنار، پاريس‌، 1861-1871م‌؛ نيز:
EI 2 . آذرتاش‌ آذرنوش‌ - ابوالفتح‌ حكيميان‌
تايپ‌ مجدد و ن‌ * 1 * زا
ن‌ * 2 * زا
 

نام کتاب : دانشنامه بزرگ اسلامی نویسنده : مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی    جلد : 2  صفحه : 838
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست