اِبْن‌ِ اَبى‌ سَمّال‌، عنوان‌ دو تن‌ از محدثان‌ شيعى‌ در سدة 2ق‌/8م‌ به‌ نامهاي‌ ابراهيم‌ و اسماعيل‌، فرزندان‌ ابوبكر محمد بن‌ ربيع‌ بن‌ سِمْعان‌ بن‌ هُبَيْرة بن‌ مُساحق‌ِ اَزْدي‌ِ اسدي‌. سلسله‌ نسب‌ اين‌ خاندان‌ به‌ قبيلة بنى‌ اسد مى‌رسد (ابى‌ حزم‌، 194- 195). اين‌ خاندان‌ در كوفه‌ از كهن‌ترين‌ خاندانهاي‌ شيعى‌ بوده‌ و در سده‌هاي‌ نخستين‌ اسلامى‌ راويان‌ و مؤلفان‌ چندي‌ از آن‌ برخاسته‌اند (بحرالعلوم‌، 2/32). سمعان‌ نياي‌ ابراهيم‌ و اسماعيل‌ به‌ ابوسمّال‌ معروف‌ بود كه‌ يعقوبى‌ (1/268) او را شِمعان‌ آورده‌ است‌. به‌ نظر مى‌رسد كه‌ به‌ همين‌ دليل‌ آن‌ دو به‌ ابن‌ ابى‌ سّمال‌ شهرت‌ يافته‌اند و همين‌ شخص‌ بوده‌ است‌ كه‌ در روزگار امام‌ على‌ (ع‌) در كوفه‌ مى‌زيست‌ و احتمالاً از ياران‌ و شيعيان‌ آن‌ حضرت‌ بوده‌ است‌. از برخى‌ روايات‌ تاريخى‌ چنين‌ برمى‌آيد كه‌ او چندان‌ پاي‌ بند مسائل‌ دينى‌ نبوده‌ است‌. گفته‌ شده‌ است‌ كه‌ سمعان‌ يك‌ بار در ماه‌ رمضان‌ به‌ روزه‌ خواري‌ و باده‌گساري‌ نشست‌ و هنگامى‌ كه‌ على‌ (ع‌) وي‌ را فراخواند، گريخت‌ (ابن‌ قتيبه‌، الشعر والشعرا، 1/246-247).
او اديب‌ و شاعر بود (ابن‌ ماكولا، 4/354) و تا آنجا در اين‌ فن‌ شهرت‌ يافت‌ كه‌ يعقوبى‌ (همانجا) او را از شاعران‌ به‌ شمار آورده‌ است‌. بعضى‌ از منابع‌ كهن‌ ابوسمّال‌ را ابوسمّاك‌ نوشته‌اند (طوسى‌، 9؛ ابن‌ قتيبه‌، عيون‌ الاخبار، 2/382؛ علاّمة حِلّى‌، 2) كه‌ احتمالاً درست‌ نيست‌.
ابراهيم‌ و اسماعيل‌ در روزگار امام‌ موسى‌ كاظم‌ (ع‌) مى‌زيسته‌ و از وي‌ روايت‌ كرده‌اند. ابراهيم‌ به‌ وسيلة رجال‌ شناسان‌ شيعى‌ توثيق‌ شده‌ است‌ (نجاشى‌، 21)، اما در وثاقت‌ اسماعيل‌ ترديد كرده‌اند (مامقانى‌، 1/129)، در عين‌ حال‌ منابع‌ رجالى‌ قديم‌ غالباً آن‌ دو را واقفى‌ (نك: واقفيه‌) دانسته‌اند (نجاشى‌، همانجا)، ولى‌ چنين‌ نسبتى‌ قطعى‌ به‌ نظر نمى‌رسد (مامقانى‌، 1/10). كسانى‌ كه‌ از ابراهيم‌ روايت‌ كرده‌اند، اينانند: عُثيم‌ (ابن‌ بابويه‌، 4/64)، على‌ بن‌ فضّال‌ (طوسى‌، همانجا)، محمد بن‌ حَسّان‌ (كاظمى‌، 9)، ابوالقاسم‌ معاويه‌، موسى‌ بن‌ قاسم‌، معاوية بن‌ عمار، عبدالله‌ بن‌ حماد و على‌ بن‌ مُعَلّى‌ (اردبيلى‌، 1/71). گفته‌اند كه‌ ابراهيم‌ داراي‌ كتابى‌ نيز بوده‌ كه‌ نام‌ و موضوع‌ آن‌ دقيقاً روشن‌ نيست‌، ولى‌ ابن‌ بابويه‌ (6/46) و نجاشى‌ (همانجا) عنوان‌ آن‌ را نوادر ذكر كرده‌اند.
مآخذ: ابن‌ بابويه‌، محمد، من‌ لايحضره‌ الفقيه‌، به‌ كوشش‌ حسن‌ موسوي‌ خِرسان‌، بيروت‌، 1981م‌؛ ابن‌ حزم‌، على‌، جمهرة انساب‌ العرب‌، قاهره‌، 1948م‌؛ ابن‌ قتيبه‌، عبدالله‌، الشعر و الشعراء، به‌ كوشش‌ احمد محمد شاكر، بيروت‌، 1964م‌؛ همو، عيون‌ الاخبار، به‌ كوشش‌ يوسف‌ على‌ طويل‌، بيروت‌، 1986م‌؛ ابن‌ ماكولا، على‌، الاكمال‌، به‌ كوشش‌ عبدالرحمان‌ بن‌ يحيى‌ المعلمى‌ اليمانى‌، حيدرآباد دكن‌، 1384ق‌/1965م‌؛ اردبيلى‌، محمد، جامع‌ الرواة، بيروت‌، 1403ق‌/1983م‌؛ بحرالعلوم‌ محمد مهدي‌، رجال‌، به‌ كوشش‌ صادق‌ و حسين‌ بحرالعلوم‌، نجف‌، 1363ش‌؛ طوسى‌، محمد، الفهرست‌، به‌ كوشش‌ محمود راميار، مشهد، 1351ش‌؛ علامه‌ حِلى‌، حسن‌ بن‌ يوسف‌، ايضاح‌ الاشتباه‌ فى‌ اسماء الرواة، تهران‌، 1319ق‌/1901م‌؛ كاظمى‌، محمد امين‌، هداية المَحدثّين‌، به‌ كوشش‌ مهدي‌ رجايى‌، قم‌، 1405ق‌/1985م‌؛ مامقانى‌، عبدالله‌، تتقيح‌ المقال‌، نجف‌، 1352ق‌/1933م‌؛ نجاشى‌، احمد، رجال‌، بمبئى‌، 1317ق‌/1899م‌؛ يعقوبى‌، احمد، تاريخ‌، بيروت‌، 1379ق‌/1960م‌.
حسن‌ يوسفى‌ اشكوري‌
تايپ‌ مجدد و ن‌ * 1 * زا
ن‌ * 2 * زا