اِبْن‌ِ اَبى‌ الرِّجال‌، صفى‌ّ الدّين‌ احمد بن‌ صالح‌ يمنى‌ (1029- 1092ق‌/1620-1681م‌)، مورخ‌، فقيه‌، اديب‌، شاعر، قاضى‌ و خطيب‌ صنعاء و از عالمان‌ شيعى‌ زيدي‌ يمن‌. در «شَبّط» واقع‌ در اُهْنوم‌ (مغرب‌ صنعاء) متولد شد. گفته‌اند نسبش‌ به‌ خليفة دوم‌ عمربن‌ خطاب‌ مى‌رسد (شوكانى‌، 1/59). در شهرهاي‌ شِهاره‌ (اهنوم‌)، صَعده‌، تَعِز، اَب‌ّ، حَرجه‌ و صنعاء از عالمان‌ و فقيهان‌ و محدّثان‌ زيدي‌، مالكى‌ و شافعى‌ چون‌ امام‌ محمّد بن‌ قاسم‌، سيّد ابراهيم‌ بن‌ محمّد مؤيّدي‌، سيّد عزّالدّين‌ ابن‌ دُرَيب‌، سيّد محمّد بن‌ حسن‌ بن‌ قاسم‌، قاضى‌ احمد بن‌ سعدالدين‌ مستوري‌، قاضى‌ ابراهيم‌ بن‌ يحيى‌ سُحولى‌ و ديگران‌ حديث‌ و فقه‌ آموخت‌ ( 1 EI) و از برخى‌ از آنان‌ اجازة روايت‌ گرفت‌ و در صنعاء، شهارة و صعده‌ صاحب‌ حوزة درس‌ شد (شوكانى‌، 1/59؛ محبّى‌، 1/220). وي‌ آن‌ قدر شهرت‌ يافت‌ كه‌ امام‌ زيدي‌ متوكّل‌ على‌ الله‌ اسماعيل‌ بن‌ قاسم‌ (1019-1087ق‌/1610-1676م‌) او را به‌ خدمت‌ خود خواند و به‌ مقام‌ منشيگري‌ خويش‌ و خطيبى‌ صنعاء گماشت‌. ابن‌ ابى‌ الرّجال‌ تا پايان‌ زندگى‌ متوكّل‌ در اين‌ مقام‌ باقى‌ بود (محبّى‌، 1/220؛ سيّد، مصادر، 243؛ 2 EI).
ابن‌ ابى‌ رجال‌ از محقّقان‌ و نويسندگان‌ بنام‌ روزگار خويش‌ بود و آثار متنوّعى‌ در تاريخ‌، تفسير، كلام‌، ادب‌ و فقه‌ پديد آورده‌ است‌. با اينكه‌ تحصيل‌ و تخصص‌ عمدة او در فقه‌ و حديث‌ بود و از عالمان‌ دين‌ شمرده‌ مى‌شد، بيش‌ از همه‌ به‌ تاريخ‌ دلبستگى‌ داشته‌ و چند اثر در اين‌ زمينه‌ پديد آورده‌ است‌. مشهورترين‌ نوشتة او كه‌ ماية شهرت‌ وي‌ گرديده‌ كتاب‌ مطلع‌ البدور و مجمع‌ البحور در تاريخ‌ است‌. اين‌ كتاب‌ شرح‌ حال‌ بيش‌ از 1360 تن‌ از علما و ائمه‌ و رؤساي‌ يمن‌ را در بر دارد (محبى‌، 1/220؛ فهرس‌ الكتب‌ العربيّة، 8/241). ابن‌ اثر به‌ گفتة محبى‌ در 7 مجلد است‌ (همانجا) و به‌ گفتة شرف‌الدين‌ (4/241) از مهم‌ترين‌ تراجم‌ بزرگان‌ زيدي‌ است‌ و بسياري‌ از تاريخ‌ نگاران‌ اخير به‌ آن‌ استناد كرده‌اند. ظاهراً اين‌ كتاب‌ تاكنون‌ چاپ‌ نشده‌، اما نسخه‌هاي‌ خطى‌ آن‌ در كتابخانة جامع‌ كبير شهر صنعاً ( فهرست‌ مخطوطات‌ مكتبة الجامع‌ الكبير، 4/1810-1811) و موزة بريتانيا (ريو، و برخى‌ كتابخانه‌هاي‌ ديگر (سيد، فهرس‌ المخطوطات‌ المصوّرة، 2(3)/280) موجود است‌ و آقابزرگ‌ نسخه‌هاي‌ بخشهايى‌ از آن‌ را ديده‌ است‌ ( الذريعة، 21/153). كحاله‌ از كتاب‌ ديگر او با عنوان‌ معجم‌ فى‌ رجال‌ الزّيديّة ياد مى‌كند (1/253). كتاب‌ ديگر او در همين‌ زمينه‌ تيسير الاعلام‌ بتراجم‌ ائمة التفسير الاعلام‌ است‌ كه‌ در شرح‌ احوال‌ مفسّران‌ زيدي‌ است‌. اثر ديگر او شرحى‌ است‌ بر كتاب‌ المُشجَّر تأليف‌ ابن‌ جلال‌ كه‌ در تاريخ‌ امان‌ زيدي‌ است‌ و نسخه‌اي‌ از آن‌ در كتابخانة آمبروزيانا در ميلان‌ موجود است‌ (سيّد، مصادر، 224).
ابن‌ ابى‌ الرّجال‌ آثار ديگري‌ نيز دارد كه‌ از جملة آنهاست‌: اعلام‌ المُوالى‌ بكلام‌ ساداته‌ الاعلام‌ المَوالى‌؛ تفسير (تيسير) الشريعة لوارد الشريعة كه‌ نسخة خطى‌ آن‌ در در موزة بريتانياست‌ (ريو، 140 ,139 )؛ الرياض‌ النديّة فى‌ ان‌ّ الفرقة الناجية هم‌ الزّيديّة، كه‌ نسخة خطى‌ آن‌ در كتابخانة آمبروزيانا موجود است‌ ( 2 EI)؛ الموازين‌ الرّجيحة للبراهين‌ الصحيحة كه‌ شرحى‌ بر كتاب‌ العقيدة الصحيحة تأليف‌ امام‌ متوكل‌ اسماعيل‌ است‌ و نسخه‌اي‌ از آن‌ در كتابخانة آمبروزياناست‌ (همان‌)؛ مجالس‌ التفهيم‌ ( فهرست‌ مخطوطات‌ مكتبة الجامع‌ الكبير، 2/727)؛ حياة الروح‌ فى‌ الاستدلال‌ بشهادة النَبّى‌ (همان‌، 2/604)؛ مجاز من‌ اراد الحقيقة من‌ مراد حماة الحقيقة II/561) S, )؛ GAL, نبذة فى‌ تراجم‌ مختصرة لبعض‌ المؤلفين‌ من‌ ائمة الزيديّة... (سيد، مصادر، 244).
مآخذ: آقابزرگ‌، الذريعة؛ سيد، فؤاد. فهرست‌ المخطوطات‌ المصورة، قاهره‌، 1959م‌؛ همو، مصادر تاريخ‌ اليمن‌، قاهره‌، 1974م‌؛ شرف‌الدين‌، احمد حسين‌، تاريخ‌ اليمن‌ التقافى‌، قاهره‌، 1967م‌؛ شوكانى‌، محمد، البدر الطالع‌، قاهره‌، 1348ق‌؛ فهرس‌ الكتب‌ العربية التى‌ وردت‌ للدار، 1930-1937، قاهره‌، 1942م‌؛ فهرست‌ مخطوطات‌ مكتبة الجامع‌ الكبير، به‌ كوشش‌ احمد عبدالرزاق‌ رقيحى‌ و ديگران‌، يمن‌، 1984م‌؛ كحاله‌، عمررضا، معجم‌ المؤلفين‌، بيروت‌، داراحياء التراث‌ العربى‌؛ محبى‌، محمد امين‌، خلاصة الاثر فى‌ اعيان‌ القرن‌ الحادي‌ عشر، بيروت‌، دارصادر؛ منجّد، صلاح‌الدين‌، فهرست‌ المخطوطات‌ العربية بمكتبة الامبروزيانا بميلانو، بيروت‌، 1980م‌؛ نيز:
EI 1 ; EI 2 ; GAL, S; Rieu, Charles, Supplement to the Catalogue of the Arabic Manuscripts in the British Museum, London, 1894.
حسن‌ يوسفى‌ اشكوري‌
تايپ‌ مجدد و ن‌ * 1 * زا
ن‌ * 2 * زا