اِبْن‌ِ اَبى‌ ذِئب‌، ابوحارث‌، محمد بن‌ عبدالرحمان‌ بن‌ مغيرة بن‌ حارث‌ بن‌ ابى‌ ذئب‌ (80 -159ق‌/699 -776م‌)، محدث‌، فقيه‌ و قاضى‌ مدنى‌. وي‌ از طائفة قريش‌ بود و مادرش‌ بُرَيْهَة بنت‌ عبدالرحمان‌ بن‌ حارث‌ بود (خطيب‌ بغدادي‌، 2/296-297). به‌ گفتة ابن‌ خلكان‌ ابن‌ ابى‌ ذئب‌ از جمله‌ مشاهير و راويان‌ حديث‌ هم‌ عصر مالك‌ بن‌ انس‌ بود و بين‌ آن‌ دو الفت‌ و مودت‌ زيادي‌ وجود داشت‌ (4/183). احمد بن‌ حنبل‌ او را مردي‌ صالح‌، صدوق‌، ثقه‌، آمر به‌ معروف‌ و همانند سعيد بن‌ مُسَيّب‌ و افضل‌ از مالك‌ بن‌ انس‌ دانسته‌ است‌ (خطيب‌ بغدادي‌، 2/298). ابن‌ ابى‌ ذئب‌ در برخورد با خلفاي‌ زمان‌ صريح‌ و در گفتن‌ سخن‌ِ حق‌ شجاع‌ بود (همانجا؛ نووي‌، 1/86؛ ذهبى‌، تدكرة الحفاظ، 1/192؛ ابن‌ حبان‌، 7/390-391).
او از فقهاي‌ شهر مدينه‌ بود و در مسائل‌ دينى‌ فتوا مى‌داد (همانجا؛ خطيب‌ بغدادي‌، 2/301- 305؛ نووي‌، همانجا) و مدتى‌ هم‌ منصب‌ قضا داشت‌ (ابن‌ نديم‌، 225).
ابن‌ ابى‌ ذئب‌ از افرادي‌ نظير حارث‌ بن‌ عبدالرحمان‌ (دايى‌ خود)، شُعبه‌ مولى‌ ابن‌ عباس‌، مُغيره‌ (برادر خودش‌)، سعيد مَقُبري‌، زُهْري‌، صالح‌ بن‌ كثير، عجلان‌ مولى‌ المشمعل‌، ابا جابر بياضى‌، محمد بن‌ قيس‌، شُرَحبيل‌ بن‌ سعد و صالح‌ بن‌ نبهان‌ حديث‌ نقل‌ كرده‌ است‌ (ابن‌ حجر، 9/303-304؛ مزي‌، 16/442-443). همچنين‌ راويانى‌ چون‌ ابن‌ مبارك‌، يحيى‌ بن‌ سعيد قَطّان‌، احمد بن‌ يونس‌ يَرْبوعى‌، ابن‌ ابى‌ فُدَيْك‌، شَبابة بن‌ سَوّار و ابو نُعَيْم‌ از او احاديثى‌ را روايت‌ كرده‌اند (ذهبى‌، سيراعلام‌ النبلاء، 7/140؛ نووي‌، 1/86).
برخى‌ او را قَدَري‌ دانسته‌اند. ابن‌ حبان‌ مى‌نويسد مالك‌ به‌ سبب‌ قَدَري‌ بودن‌ او از وي‌ دوري‌ مى‌جست‌ (7/391). ذهبى‌ نيز نوشته‌ است‌ كه‌ سليمانى‌ او را از قَدَريان‌ شمرده‌، در حالى‌ كه‌، واقدي‌ و ديگران‌ اين‌ امر را انكار كرده‌اند ( ميزان‌ الاعتدال‌، 3/620).
از جمله‌ ويژگيهاي‌ ابن‌ ابى‌ ذئب‌ اين‌ بود كه‌ روايات‌ و احاديث‌ را حفظ مى‌كرد و كتاب‌ و دفتر يادداشتى‌ نداشت‌ (ابن‌ معين‌، 2/52).
دربارة ابن‌ ابى‌ ذئب‌ كتابى‌ به‌ نام‌ اخبار ابن‌ ابى‌ ذئب‌ در دست‌ است‌ كه‌ سليمان‌ ربعى‌ (د 379ق‌/989م‌) آن‌ را جمع‌آوري‌ نموده‌ است‌ (العش‌، 219؛ I(1)/204 .(GAS, نيز كتابى‌ به‌ نام‌ السنن‌ مشتمل‌ بر مسائل‌ فقهى‌ نظيرِ صلات‌، صيام‌ و زكات‌ به‌ وي‌ منسوب‌ است‌ (ابن‌ نديم‌، 225).
ابن‌ ابى‌ ذئب‌ در زمان‌ خلافت‌ مهدي‌ عباسى‌ در 79 سالگى‌ در حالى‌ كه‌ از بغداد عازم‌ مدينه‌ بود، در حيره‌ درگذشت‌، و در كوفه‌ به‌ خاك‌ سپرده‌ شد (خطيب‌ بغدادي‌، 2/304- 305).
مآخذ: ابن‌ حبان‌، محمد، الثقات‌، حيدر آباد دكن‌، 1401ق‌/1981م‌؛ ابن‌ حجر، احمد، تهذيب‌ التهذيب‌، حيدر آباد دكن‌، 1326ق‌/1908م‌؛ خطيب‌ بغدادي‌، احمد، تاريخ‌ بغداد، بيروت‌، دارالكتب‌ العربى‌؛ ابن‌ خلكان‌، وفيات‌ الاعيان‌، به‌ كوشش‌ احسان‌ عباس‌، بيروت‌، 1968م‌؛ ابن‌ معين‌، يحيى‌، معرفة الرجال‌، به‌ كوشش‌ محمد مطيع‌ الحافظ، دمشق‌، 1405ق‌/1985م‌؛ ابن‌ نديم‌، الفهرست‌، به‌ كوشش‌ فلوگل‌، لايپزيگ‌، 1871م‌؛ ذهبى‌، شمس‌الدين‌ محمد، تذكرةالحفاظ، حيدرآباد دكن‌، 1333-1334ق‌؛ همو، سير اعلام‌ النبلاء، به‌ كوشش‌ شعيب‌ ارنؤوط و على‌ ابوزيد، بيروت‌، 1405ق‌/ 1985م‌؛ همو، ميزان‌ الاعتدال‌، به‌ كوشش‌ على‌ محمد بجاوي‌، قاهره‌، 1382ق‌/ 1962م‌؛ العش‌، يوسف‌، فهرس‌ مخطوطات‌ دارالكتب‌ الظاهرية، دمشق‌، 1366ق‌/ 1947م‌؛ مزي‌، يوسف‌، تهذيب‌ الكمال‌، نسخة عكسى‌؛ نووي‌، محيى‌الدين‌، تهذيب‌ الاسماء و اللغات‌، قاهره‌، ادارةالطباعة المنيرية؛ نيز:
GAS.
اكبر يحيى‌آبادي‌
تايپ‌ مجدد و ن‌ * 1 * زا
ن‌ * 2 * زا