اِبْن‌ِ اَبى‌ حاتِم‌، عبدالرحمان‌ بن‌ محمد بن‌ ادريس‌ بن‌ منذِرِ تميمى‌ حنظلى‌ رازي‌ (240-327ق‌/854 - 938م‌)، مفسر، متكلم‌، فقيه‌ و محدث‌ بنام‌ اسلامى‌. ظاهراً وي‌ در ري‌ زاده‌ شد و سالهاي‌ نخستين‌ زندگيش‌ را در همين‌ شهر گذراند و از پدر خود ابوحاتم‌ و ابوزُرْعة رازي‌ دانش‌ و حديث‌ آموخت‌ و نيز از فضل‌ بن‌ شاذان‌ نيشابوري‌ قرائت‌ قرآن‌ فراگرفت‌. ابن‌ ابى‌ حاتم‌ يك‌ بار در 255ق‌/869م‌ و بار ديگر در 260ق‌ همراه‌ پدر به‌ حج‌ رفت‌. سپس‌ خود در 262ق‌ به‌ طلب‌ علم‌ رهسپار شام‌ و مصر گرديد و 7 ماه‌ در مصر اقامت‌ گزيد و از عالمان‌ و فقيهان‌ و محدّثان‌ آن‌ ديار فقه‌ و حديث‌ آموخت‌. آنگاه‌ در 264ق‌/ عازم‌ اصفهان‌ شد (ذهبى‌، 3/829 -831). روشن‌ نيست‌ كه‌ در چه‌ زمانى‌ از اين‌ سفرها به‌ ري‌ بازگشته‌، اما قطعى‌ است‌ كه‌ در ري‌ درگذشته‌ است‌ (عامري‌، 285). از قراين‌ چنين‌ بر مى‌آيد كه‌ وي‌ در عراق‌ و بغداد، كه‌ در آن‌ روزگار كانون‌ فقه‌ و حديث‌ بود، از شهرت‌ و منزلت‌ علمى‌ بسيار برخوردار بوده‌ است‌ (ابن‌ حجر، 1/265-266).
ابن‌ ابى‌ حاتم‌ افزون‌ بر پدرش‌ و ابوزرعه‌ و فضل‌ بن‌ شاذان‌، نزد كسان‌ ديگري‌ فقه‌ و حديث‌ آموخت‌ كه‌ بنام‌ترين‌ آنان‌ عبارتند از: جعفربن‌ منير رازي‌ (ابن‌ حجر، 2/16)، احمد بن‌ سنان‌ قَطّان‌، احمد بن‌ منصور رمادي‌، يونس‌ بن‌ حبيب‌ اصفهانى‌ (عليمى‌، 2/23)، ابوالحسين‌ احمد بن‌ محمد بن‌ ابى‌ سلم‌ رازي‌ (كريمان‌، 2/283)، ابوبكر محمد بن‌ فضل‌ موسى‌ قسطانى‌ رازي‌ (خطيب‌ بغدادي‌، 3/152)، ابو سعيد اَشَج‌ّ، على‌ ابن‌ منذر طريقى‌، حسن‌ بن‌ عرفه‌، يونس‌ بن‌ عبدالاعلى‌، محمد اسماعيل‌ اَحمسى‌، حجاج‌ بن‌ شاعر، محمد بن‌ حسان‌ ازرق‌، محمد بن‌ عبدالملك‌ ابن‌ زنجويه‌، محمد بن‌ مسلم‌ بن‌ وارة (ذهبى‌، 3/829 -830)، صالح‌ بن‌ احمد بن‌ حنبل‌، احمد بن‌ اصرم‌ (ابن‌ ابى‌ يعلى‌، 2/55). على‌ بن‌ جنيد و مسلم‌ بن‌ حجاج‌ (ابن‌ ابى‌ حاتم‌، «ه»). راويان‌ چندي‌ نيز از ابن‌ ابى‌ حاتم‌ روايت‌ كرده‌اند كه‌ اسامى‌ برخى‌ از آنان‌ بدين‌ قرار است‌: حسينك‌ تميمى‌، يوسف‌ ميانجى‌، ابوالشيخ‌ عبدالله‌ بن‌ محمد بن‌ حيان‌ اصفهانى‌، ابواحمد الحاكم‌، احمد بن‌ محمد بن‌ بصير، عبدالله‌ بن‌ محمد اسد، حمد ابن‌ عبدالله‌ اصفهانى‌، ابراهيم‌ و احمد دو فرزند محمد بن‌ يزداد، ابراهيم‌ ابن‌ محمد نصرآبادي‌، على‌ بن‌ قصّار (ذهبى‌، همانجا)، على‌ بن‌ عبدالعزيز ابن‌ مدرك‌ و ابو حاتم‌ بن‌ حبان‌ بستى‌ (ابن‌ ابى‌ حاتم‌، «و»).
ابن‌ ابى‌ حاتم‌ را حافظ، ناقد، شيخ‌ الاسلام‌ و ثقه‌ خوانده‌اند (سيوطى‌، 364-347). از فضايل‌ اخلاقى‌ و معنوي‌ و زهد و پارسايى‌ او بسيار ياد شده‌ است‌ (ابن‌ كثير، 11/191). پدرش‌ دربارة او گفته‌ كه‌ در عبادت‌ كسى‌ را برتر از او نديده‌ و حتى‌ گناهى‌ از او سر نزده‌ است‌ (ذهبى‌، همانجا).
گرچه‌ مذهب‌ فقهى‌ و كلامى‌ وي‌ آشكارا ياد نشده‌، اما عَبّادي‌ او را از فقيهان‌ شافعى‌ دانسته‌ است‌ (ص‌ 29). همچنين‌ وي‌ از محققان‌ و نويسندگان‌ بنام‌ اسلامى‌ در روزگار خود بوده‌ كه‌ آثاري‌ در حديث‌، فقه‌، كلام‌ و رجال‌شناسى‌ پديد آورده‌ است‌. برخى‌ از اين‌ آثار كه‌ جزو منابع‌ مهم‌ علمى‌ در موضوع‌ خود به‌ شمار مى‌آيند، اينهاست‌: آداب‌ الشافعى‌ و مناقبه‌، قاهره‌، 1372ق‌/1935م‌؛ تفسير القرآن‌، (ظاهريه‌، 3/114؛ كحاله‌، 119)؛ الجرح‌ و التعديل‌، حيدرآباد دكن‌، 1360-1372ق‌/ 1941-1953م‌، در 9 جلد؛ زهد الثمانية من‌ التابعين‌، (ظاهريه‌، 2/653)؛ علل‌ الاحاديث‌، در دو جلد، قاهره‌، 1926؛ المراسيل‌، حيدرآباد دكن‌، 1341ق‌؛ اصل‌ السنّة و اعتقاد الدين‌، خطى‌ I/179) )؛ GAS, ثواب‌ الاعمال‌ (ابن‌ ابى‌ حاتم‌، «ز»)؛ الرد على‌ الجَهْميّة (سيوطى‌، 347)؛ العلل‌ المبوبّة على‌ ابواب‌ الفقه‌ (حاجى‌ خليفه‌، 2/1440)؛ فضائل‌ امامنا احمد (عليمى‌، 2/23)؛ الوائد الكبري‌، الكنى‌، الزهد (بغدادي‌، ايضاح‌ المكنون‌، 2/206، 209، 301، 325)؛ المزال‌ و المفسد (حاجى‌ خليفه‌، 2/1458)؛ المسائل‌ بغدادي‌، هديةالعارفين‌، 1/513)؛ المسند فى‌ الحديث‌، در 6 جلد I/278) S, .(GAL, در ميان‌ اينها الجرح‌ و التعديل‌ مشهورترين‌ اثر ابن‌ ابى‌ حاتم‌ است‌ كه‌ بارها چاپ‌ شده‌ است‌. اين‌ كتاب‌ از يك‌ سو مهارت‌ نويسنده‌ را در رجال‌ شناسى‌ مى‌نماياند و از سوي‌ ديگر، با توجه‌ به‌ تاريخ‌ تأليف‌ آن‌ و نيز مطالبى‌ كه‌ در آن‌ دربارة نقد و جرح‌ و تعديل‌ راويان‌ حديث‌ و احوال‌ گروهى‌ از صحابه‌ و تابعين‌ آمده‌، از اهميت‌ ويژه‌اي‌ برخوردار است‌.
مآخذ: ابن‌ ابى‌ حاتم‌ ، رازي‌، عبدالرحمان‌، الجرح‌ و التعديل‌، حيدرآباد دكن‌، 1371ق‌/1952م‌؛ ابن‌ ابى‌ يعلى‌، محمد، طبقات‌ الحنابلة، قاهره‌، 1371ق‌/1952م‌؛ ابن‌ حجر، احمد، لسان‌ الميزان‌، حيدر آباد دكن‌، 1329-1331ق‌؛ ابن‌ كثير، البداية و النهاية، قاهره‌، 1351- 1358ق‌؛ بغدادي‌، اسماعيل‌ پاشا، ايضاح‌ المكنون‌، استانبول‌، 1947م‌؛ همو، هدية العارفين‌، استانبول‌، 1951م‌؛ حاجى‌ خليفه‌، كشف‌الظنون‌، استانبول‌، 1941م‌؛ خطيب‌ بغدادي‌، احمد بن‌ على‌، تاريخ‌ بغداد، بيروت‌، دارالكتاب‌ العربى‌؛ ذهبى‌، شمس‌الدين‌ محمد، تذكرة الحفاظ، حيدرآباد دكن‌، 1390ق‌/1970م‌؛ سيوطى‌، جلال‌الدين‌، طبقات‌ الحفاظ، بيروت‌، 1983م‌؛ عامري‌، محمد، غربال‌ الزمان‌، به‌ كوشش‌ محمد ناجى‌ زعبى‌ العمر، دمشق‌، 1985م‌؛ عَبّادي‌، محمد، طبقات‌ فقهاء الشافعية، به‌ كوشش‌ گستاو وِتستام‌، ليدن‌، 1964م‌؛ عليمى‌، عبدالرحمان‌، المنهج‌، به‌ كوشش‌ محمد محيى‌الدين‌ عبدالحميد، بيروت‌، 1984م‌؛ كحاله‌، عمررضا، المنتخب‌ من‌ مخطوطات‌ المدينة المنورة، دمشق‌ 1393ق‌/1973م‌؛ كريمان‌، حسين‌، ري‌ باستان‌، تهران‌، 1354ش‌؛ كوپريلى‌، خطى‌؛ نيز:
GAL, S; GAS.
حسن‌ يوسفى‌ اشكوري‌
تايپ‌ مجدد و ن‌ * 1 * زا