اَبْعادْ وَاَجْرام‌، كتابى‌ به‌ فارسى‌ در شناخت‌ فاصلة ستارگان‌ از مركز جهان‌ و اندازة جرم‌ آنها و شگفتيهاي‌ سرزمينها و شهرها، تأليف‌ نظم‌الدين‌ عبدالعلى‌ بن‌ محمد بن‌ حسين‌ بيرجندي‌ (د 934ق‌/1528م‌).
مؤلف‌ در مقدمة كتاب‌ آورده‌ است‌ كه‌ «معرفت‌ هيأت‌ اجسام‌ سفلى‌ و اوضاع‌ احرام‌ علوي‌ از اشرف‌ مطالب‌ و اعلى‌ مآرب‌ است‌ چه‌ غايت‌ آن‌ معرفت‌ قدرت‌ صانع‌» و «معرفت‌ مقادير اجرام‌ و ابعاد [و] عجايب‌ اقاليم‌ و بلاد را در اين‌ مطلوب‌... دخلى‌ بيشتر و فضيلتى‌ تمام‌تر است‌» (ص‌ 1). سپس‌ مى‌افزايد كه‌ حكما و ستاره‌شناسان‌ از پرداختن‌ به‌ مساحت‌ سطوح‌ افلاك‌ تغافل‌ كرده‌اند و او بر آن‌ شده‌ است‌ تا مختصري‌ در مساحت‌ سطوح‌ اجسام‌ و مقادير ابعاد و اجرام‌ و تحقيق‌ مبادي‌ اقاليم‌ و نهايت‌ آن‌ و بيان‌ مواضع‌ و شگفتيهاي‌ هر يك‌ تأليف‌ كند (همانجا). مؤلف‌ اين‌ اثر را به‌ نام‌ غياث‌الدين‌ خواجه‌ حبيب‌ الله‌ دستور اعظم‌ (وزيرهرات‌) مصدّر داشته‌ كه‌ خواندمير نيز بدان‌ اشارتى‌ دارد (4/615 -616).
بيرجندي‌ تأليف‌ اين‌ رساله‌ را در رجب‌ 930/مة 1524 به‌ پايان‌ رسانيده‌ و ماده‌ تاريخ‌ آن‌ را «تم‌ّ فى‌ رجب‌ بعون‌ الله‌» ياد كرده‌ است‌ و نيز دربارة تاريخ‌ تأليف‌ آن‌ در پايان‌ آن‌ نسخة موجود در آستان‌ قدس‌ رضوي‌ چنين‌ آمده‌ است‌: تاريخ‌ تأليفه‌ بالسِنين‌ اليَزَد جردّية «اَلَّفْتُه‌ُ اَنَا العَبد عَبدُالعَلى‌» (آستان‌ قدس‌، 8/4؛ آقا بزرگ‌، 1/71) و اين‌ ماده‌ تاريخ‌ برابر با 892 يزدگردي‌ است‌. اين‌ رساله‌ در يك‌ مقدمه‌، دو مقاله‌ و يك‌ خاتمه‌ تدوين‌ شده‌ است‌. در مقدمه‌ اصطلاحات‌ هندسى‌ سطح‌، سطح‌ مستوي‌، سطح‌ مستدير، وتر دايره‌، قطب‌، قطر، قاعده‌، محيط، قوس‌، جَيب‌، كُره‌ و طريق‌ به‌ دست‌ آوردن‌ مساحت‌ سطوح‌ را بيان‌ كرده‌ و در آن‌ به‌ نظريات‌ ارشميدس‌ و اقليدس‌ نيز اشاره‌ دارد (ص‌ 2-4). مقالة اول‌ در مقدار سطح‌ زمين‌ و تعيين‌ اقاليم‌ و مسائل‌ مربوط به‌ آنهاست‌. مؤلف‌ در اين‌ بخش‌ پس‌ از بيان‌ مساحت‌ هر اقليم‌، به‌ ذكر شهرها و شگفتيهاي‌ آنها مى‌پردازد. اين‌ مقاله‌ مفصل‌ترين‌ بخش‌ كتاب‌ است‌ كه‌ حدود 50 صفحه‌ به‌ آن‌ اختصاص‌ يافته‌ است‌. مقالة دوم‌ در 7 مقصد، مشتمل‌ بر معرفت‌ ابعاد سطوح‌ افلاك‌ از مركز عالم‌، معرفت‌ ثِخَن‌ (ضخامت‌) فلك‌، معرفت‌ سطوح‌ افلاك‌، معرفت‌ مقدار درجه‌ از دواير عظام‌ در هر فلك‌، معرفت‌ مقدار حركت‌ هر كوكبى‌ در يك‌ شبانه‌روز، معرفت‌ اقطار كواكب‌ و معرفت‌ اجرام‌ كواكب‌ (ص‌ 57 -64) است‌. خاتمه‌ در ملحقات‌ شامل‌ مسائلى‌ در علم‌ فروع‌ دين‌ است‌ كه‌ تحقيق‌ آن‌ بر عهدة علم‌ هيأت‌ و شامل‌ 4 مسأله‌ است‌: معرفت‌ نماز پيشين‌ (ظهر)، معرفت‌ سمت‌ قبله‌ در شهر هرات‌، معرفت‌ زمان‌ نيمه‌ شب‌ در هرات‌ و معرفت‌ وقت‌ دعا (ص‌ 65 -71).
از لحاظ علمى‌ اين‌ رساله‌ را در دو بخش‌ مى‌توان‌ ارزيابى‌ كرد: بخش‌ اول‌ يعنى‌ مقدمه‌ و بخش‌ آخر رساله‌ يعنى‌ مقالة دوم‌ و خاتمه‌ بر مبانى‌ علمى‌ هيأت‌ و رياضى‌ قديم‌ استوار است‌، اما قسمت‌ اعظم‌ رساله‌، يعنى‌ مقالة اول‌ هيچ‌ گونه‌ هماهنگى‌ با بخشهاي‌ اول‌ و آخر رساله‌ ندارد و نقل‌ شگفتيهايى‌ است‌ كه‌ به‌ شهرها و بلاد مختلف‌ نسبت‌ داده‌ شده‌ است‌. اين‌ بخش‌ بيش‌ از دو سوم‌ رساله‌ را تشكيل‌ مى‌دهد.
نسخه‌هاي‌ خطى‌ ابعاد و اجرام‌، در كتابخانه‌هاي‌ آستان‌ قدس‌ (آستان‌، 3/3، 8/4- 5)، شوراي‌ ملى‌ سابق‌ (شورا، 2/376، 19/418- 419)، سناي‌ سابق‌ (سنا، 1/164)، كتابخانة مركزي‌ دانشگاه‌ تهران‌ (مركزي‌، 17/133) گنج‌ بخش‌ پاكستان‌ (گنج‌ بخش‌، 1/163-164) موجود است‌ كه‌ نسخة آستان‌ قدس‌، شم 5234، مورخ‌ 961ق‌ و نسخة كتابخانة گنج‌ بخش‌، شم 179، مورخ‌ 996ق‌ از اهميت‌ بيشتري‌ برخوردارند. نسخة آستان‌ قدس‌ از موقوفات‌ شيخ‌ بهايى‌ و وقفنامة نسخه‌ به‌ خط خوداوست‌.
نسخة جديدي‌ از ابعاد و اجرام‌ نيز در موزة بريتانيا نگهداري‌ مى‌شود كه‌ ميكروفيلم‌ آن‌ در كتابخانه‌ مركزي‌ دانشگاه‌ تهران‌ موجود است‌ (مركزي‌، ميكروفيلمها، شم 1465).
مآخذ: آستان‌ قدس‌، فهرست‌؛ آقابزرگ‌، الذريعه‌؛ بيرجندي‌، عبدالعلى‌، ابعاد و اجرام‌، ميكروفيلم‌ كتابخانة مركزي‌ دانشگاه‌ تهران‌، شم 1465؛ حاجى‌ خليفه‌، كشف‌ الظنون‌، استانبول‌، 1141م‌/1360ق‌؛ خواندمير، حبيب‌ السير، تهران‌، 1362ش‌؛ سنا، خطى‌؛ شورا، خطى‌؛ گنج‌ بخش‌، خطى‌؛ مركزي‌، خطى‌؛ مركزي‌، ميكروفيلمها.
محمد آصف‌ فكرت‌
تايپ‌ مجدد و ن‌ * 1 * زا
ن‌ * 2 * زا