اِبْراهیمْ اَدْهَمْ پاشا (1233-1310ق/1818-1893م)، رجل سیاسی و صدراعظم عثمانی در
روزگار سلطان عبدالحمید دوم (حک 1872-1909م) در جزیرۀ ساقز (یونانی: خیوس، کیوس )
از جزایر دریای اﮊه، در خانوادهای روستایی دیده به جهان گشود. در جریان قیام مردم
جزیره بر ضدّ سلطۀ عثمانی، پدر و مادر خویش را از دست داد و خود در حالی که کودکی
بیش نبود، به اسارت درآمد. ابتدا به ازمیر و آنگاه به استانبول آورده شد. حاج احمد
افندی یکی از افراد خسروپاشا قپودان دریا (دریادار) او را به عنوان غلام برای پاشا
خرید (کوتای، X/6217؛ کارال، VIII/278). خسروپاشا که فرزندی نداشت، چند کودک
بیسرپرست را به فرزندی پذیرفته بود که غیر از ادهم پاشا، کسانی چون اسماعیل پاشا
حکیمباشی و جاوید پاشا از آن جملهاند (کوتای، همانجا). ابراهیم تحصیلات مقدّماتی
را نزد معلّمان و استادانی که به خانۀ خسروپاشا رفت و آمد داشتند، فرا گرفت. پس از
آن برای ادامۀ تحصیل به کشور فرانسه اعزام شد (کارال، همانجا) و در انستیتوی باربه
که لویی پاستور نیز یکی از دانشآموزان آنجا بود به تحصیل پرداخت (TA؛ کوتای،
همانجا). سپس وارد مدرسۀ مهندسی معدن شد و در 1839م فارغالتحصیل گردید و پس از
مدتی کارآموزی در معادن بلﮊیک و سویس، در همان سال به استانبول بازگشت و با درجۀ
سرهنگی (میرِآلای) به عضویت دارالشّورای عسکری منصوب و به این ترتیب وارد خدمات
دولتی شد. تا 1849م که با درجۀ سرتیپی (میرِلوا) وارد خدمت دربار عثمانی گردید، سر
مهندسی معادن مس آناتولی را برعهده داشت و چندی نیز در ستاد لشکر خدمت کرد و به
سلطان عبدالمجید و عبدالحمید زبان فرانسه آموخت (TA؛ کارال، همانجا؛ عثمانلی
پادشاهلاری آنسیکلوپدیسی ، III/2104). آنگاه به عضویت «مجلس تنظیمات» برگزیده شد.
در میان سالهای 1856-1876م در مقامهای وزارت خارجه، وزارت تجارت، وزارت معارف،
فواید عامه، وزارت دیوان احکام عدلیه (دادگستری) (کارال، همانجا؛ اوزتونا،
X/381-382)، استانداری ایالات ترحاله و یانیا (TA) و همچنین عضویت در شورای دولتی
خدمت کرد. پس از آن به سفارت عثمانی در برلین تعیین شد. در 1877م، نمایندگی دولت
عثمانی در کنفرانس استانبول را که برای حلّ مسألۀ بالکان و با فشار دولت روسیّه
برگزار شده بود، به عهده گرفت و مقاومت سرسختانۀ او در برابر درخواستهای نمایندگان
دولتهای روسیه، انگلیس، اتریش، آلمان، فرانسه و ایتالیا (کارال، VIII/28) موجب جلب
اعتماد سلطان عبدالحمید گردید و به ریاست شورای دولتی منصوب شد (EI2). ابراهیم ادهم
به دنبال عزل و تبعید مدحت پاشا، در 21 محرم 1294ق/5 فوریۀ 1877م به فرمان سلطان
عبدالحمید و با 500 سکۀ طلا حقوق ماهانه به صدارت برگزیده شد و تا 7 محرم 1295ق/11
ﮊانویه 1878م که از سمت خود معزول گردید، این مقام را برعهده داشت (کارال،
VIII/302؛ کوتای، X/6220؛ اوزتونا، VIII/423؛ کاینار، 321). مجلس شورای عمومی
عثمانی در زمان صدارت او در 5 ربیعالاول 1294ق/20 مارس 1877م گشایش یافت (کارال،
VIII/232). به دنبال ردّ مقاولهنامۀ لندن از جانب دولت عثمانی، دولت روسیه در 5
ربیعالآخر 1294ق/19 آوریل 1877م طیّ اعلامیّهای آغاز جنگ با عثمانی را به آگاهی
دولتهای اروپایی رساند (همو، 40). دولت روس در مدتی کوتاه بخش وسیعی از اراضی شمال
شرقی آناتولی و اطراف دانوب را اشغال و موجبات شکست دولت عثمانی را فراهم کرد. با
تشدید بحران، مجلس عثمانی که ادهم پاشا مسبّب این شکست میدانست، عزل او را از
پادشاه خواستار شد و عبدالحمید نیز به منظور جلوگیری از پیشروی روسیه و فراهم کردن
شرایط صلح، او را معزول، و حمدی پاشا را به جای ری منصوب کرد (کوتای، XIII/779). پس
از مدتی کنارهگیری از سیاست، در 9 ربیعالاول 1296ق/3 مارس 1879م به سفارت عثمانی
در اتریش تعیین شد (TA) و مدتی نیز وزارت داخله (کشور) کابینۀ سعید پاشا را برعهده
گرفت (اوزتونا، XIII/386). سرانجام در 2 رمضان 1310ق/20 مارس 1893م در استانبول
درگذشت و در جوار مسجد مهر ماه سلطان واقع در اسکدار به خاک سپرده شد (EI2). گرچه
در مقایسه با سایر صدراعظمهای عثمانی، ادهم پاشا از نظر سیاسی موفقیت چندانی نداشت
و دوران صدارت کوتاه مدت او یکی از پرآشوبترین ادوار تاریخ عثمانی بود، اما وی را
فردی ترقیخواه، وطنپرست و آشنا به اصول دیپلماسی توصیف کردهاند. او در زمینۀ
علمی نیز فعالیت داشت که تدریس علوم طبیعی در دارالفنون، عضویّت در انجمن دانش، نشر
مقالات متعدد در زمینۀ علوم طبیعی در مجلۀ فنون ، از آن جملهاند تأسیس «مطبعۀ
عامره» در نزدیکی توپ قاپی نیز ازوست (TA).
مآخذ:
Cevdet Paşa, Tezakir, ed., Cavid Baysun, Ankara, 1986; EI2; Karal, Enver Ziya,
Osmanli Tarihi, Ankara, 1983; Kaynar, Resat, Mustafa Resid Paşa ve Tenzimat,
Ankara, 1985; Kutay, Cemal, Türkiye Istiklal ve Hürriyet Mücadeleleri Tarihi,
Istanbul, 1981; Osmanli Padişahlari Ansiklopedisi; Oztuna, yilmaz, Büyük Türkiye
Tarihi, Istanbul, 1983; TA.
علیاکبر دیانت