اَبالیش، زردشتی مسلمان شده‌ای که در قرن 3ق/9م می‌زیسته و در نزد مأمون خلیفۀ عباسی (خلافت: 198 تا 218ق/814-833م) و با حضور قاضی و وزیر اعظم او با آذرَ فَرْنْبَغ پسر فرخزاد که پیشوای زردشتیان در آن زمان بوده، مناظرۀ دینی کرده است. شرح این مناظره در رسالۀ کوچکی به زبان پهلوی (فارسی میانه) به نام گُجَسْتَگ ابالیش به روایت زردشتیان نقل شده و اطلاعات مربوط به ابالیش منحصراً مأخوذ از این رساله است. به علت ابهام الفبای پهلوی، صورت درست این نام را نمی‌دانیم. از آنجا که ابالیش با لقب گجستگ (ملعون) ذکر شده، باید این اسم نام وی پس از گرویدن به اسلام باشد و احتمالاً صورت صحیح آن عبداللـه است که تسمیۀ نو مسلمانان بدان معمول بوده است (دو مناش، 11). به تصریح گُجستگ ابالیش (چاچا، 12)، وی پیش از گرویدن به اسلام دَیْ اوهْرْمَزْد (دَی هُرمزد) نام داشته و بنا به روایت همین رساله از اهالی استخر فارس و مردی روحانی (روان دوست) بوده است (همان، 11). دربارۀ علت برگشتن او از دین زردشتی اطلاع دقیقی در متن داده نشده و تنها بهانه‌ای برای آن ذکر گردیده است: روزی ابالیش گرسنه و تشنه به آتشگاهی رفت و درخواست کرد که در مراسم «باج» که از آیینهای دینی زردشتی است و پس از اتمام آن شرکت‌کنندگان در غذایِ دعا خوانده سهیم می‌شوند، شرکت کند، اما ظاهراً روحانیان آتشکده که وی را نمی‌شناختند و از مقام روحانی او آگاه نبودند، بدو اجازۀ داخل شدن به آتشکده را ندادند. ابالیش آزرده خاطر از آنجا دور شد و در راه به مردی برخورد که به وی گفت: چرا باید به دینی اعتقاد داشته باشی که مردی چون تو را در مراسم «باج» آن راه ندهند و تو را خوار دارند (همان، 12). ابالیش با این سخنان از دین زردشتی روی گردانید و با همۀ دانایان زردشتی و یهودی و مسیحی فارس به معارضۀ دینی پرداخت و به روایت گجستک ابالیش همه را مغلوب گردانید. سرانجام راه بغداد و دربار مأمون را پیش گرفت.
ابالیش در حضور مأمون با آذرفرنبغ به معارضه پرداخت. هفت سوال را مطرح ساخت و آذرفرنبغ به هریک از آنها پاسخ داد. این سؤاللات مربوط به اصول عقاید زردشتی، مانند ثنویت، (همان، 13-17، پرسشهای 1، 2، 3) و آیینها و مراسم دینی، مانند آداب تطهیر (همان، 17-23، پرسش 7) است. آذرفرنبغ به همۀ سؤالات اعتراض‌آمیز ابالیش پاسخ داد و بنا به روایت گجستگ ابالیش، موردپ سند خلیفه قرار گرفت و سرانجام ابالیش از دربار رانده شد (همان، 25-26).
از سؤالات مطرح شدۀ ابالیش چنین برمی‌آید که وی به خوبی از دین زردشتی آگاه بوده و در جدل و مناظرۀ دینی دستی داشته و به احتمال قریب به یقین خود از روحانیان این دین بوده است، زیرا بعید می‌نماید که فرد زردشتی معمولی از چنین اطلاعاتی برخوردار بوده باشد.
زمان تألیف گجستگ ابالیش و تدوین کنندۀ آن معلوم نیست، اما احتمالاً از آثار قرن 3ق/9م است. قدیم‌ترین نسخۀ پهلوی آن متعلق به قرن 14م (8ق) است.
مآخذ: هدایت، صادق، «گجسته ابالیش»، نوشته‌های پراکندۀ صادق هدایت، تهران، 1334ش، صص 330-343؛ نیز:
Barthélemy, A, Gujastak Abalish, Paris, 1887; Chacha, Homi F., Gajastak Abâlish, Bombay, 1936; De Menasce J. P., Une Encyclopédie Mazdéenne, le Dēnkart, Paris, 1958.
احمد تفضلی