اِب‌ّ، يا أَب‌ّ (برخى‌ از منابع‌ از اِب‌ّ به‌ مثابة دو منطقه‌ ياد كرده‌اند)، نام‌ شهر و استانى‌ در جمهوري‌ عربى‌ يمن‌، واقع‌ در 45 طول‌ شرقى‌ و 15 عرض‌ شمالى‌ («اطلس‌ بزرگ‌ جهان‌1»، .(72 اب‌ در اواسطة سدة 6ق‌/12م‌ يكى‌ از «حصن‌»هاي‌ يمن‌ محسوب‌ مى‌شده‌ (همدانى‌، 240) و در سدة 7ق‌/13م‌ يكى‌ از قراءذي‌ جِبْلة به‌ شمار مى‌رفته‌ است‌ (ياقوت‌، 1/78). در روزگار استيلاي‌ عثمانيان‌، مركز شهرستان‌ (قضاي‌) اب‌ در استان‌ (لِواي‌) تِعِزّ بود و امروزه‌ در تقسيمات‌ اداري‌ جمهوري‌ يمن‌، استان‌ (محافظة يا لواي‌) مستقلى‌ است‌ شامل‌ شهرستان‌ اب‌، بِريم‌، العُدين‌، النادرة، و ذي‌ سفال‌ (ترسيسى‌، 203، 205) كه‌ بر سر راه‌ اصلى‌ صنعا به‌ تَعِز واقع‌ است‌. شهراب‌ با ارتفاع‌ 705 ،6فوت‌ (40/057 ،2متر) از سطح‌ دريا (ريحانى‌، 1/118، حاشيه‌) به‌ سبب‌ موقعيت‌ طبيعى‌ و حجم‌ زياد باران‌ كه‌ از 800 تا 500 ،1ميلى‌متر در تغيير است‌ (جمال‌ آغا، 35؛ قس‌: ربع‌ قرن‌ من‌ التنمية الزراعية، 16) و با دماي‌ 15 تا 30 سانتى‌گراد (ترسيسى‌، 139) از حاصل‌خيزترين‌ و معتدل‌ترين‌ مناطق‌ يمن‌ به‌ شمار مى‌آيد و از همين‌ رو به‌ «اللواء الاخضر» (استان‌ سرسبز) مشهور گشته‌ و از روزگار كهن‌ جزء «العربية السعيدة» محسوب‌ مى‌شده‌ است‌ (همو، 141، 205). سلسله‌ جبال‌ مركزي‌ يمن‌ از اب‌ در جنوب‌ تا مرزهاي‌ يمن‌ و عربستان‌ سعودي‌ در شمال‌ امتداد دارد و بلندترين‌ قلة آن‌ به‌ نام‌ النبى‌ شعيب‌ با ارتفاع‌ 760 ،3متر ميان‌ اب‌ و صنعا سر برافراشته‌ است‌ (فاضل‌ السعدي‌، 55).
گرداگرد شهراب‌ را كه‌ در ارتفاعات‌ منطقه‌ واقع‌ است‌، بارويى‌ كه‌ گويا براي‌ دفاع‌ در برابر مهاجمان‌ ساخته‌ شده‌ فرا گرفته‌ است‌. بر فراز كوه‌ بلندي‌ به‌ نام‌ بعدان‌ كه‌ قسمتى‌ از شهراب‌ بر دامنة آن‌ ساخته‌ شده‌ است‌، دژي‌ از ساخته‌هاي‌ طغتاكين‌ بن‌ ايوب‌ (د 593ق‌/1197م‌) امير ايوبى‌ يمن‌ قرار داشته‌ كه‌ امروزه‌ ويرانه‌هاي‌ آن‌ برجاست‌ (وصفى‌ زكريا، 173، 174). در درون‌ شهر نيز مساجد زياد از جمله‌ مسجد بزرگى‌ هست‌ كه‌ گفته‌اند به‌ دستور عمربن‌ خطاب‌ ساخته‌ شده‌ است‌. آب‌ شهر سابقاً از كوه‌ بعدان‌ تأمين‌ مى‌شد (نيبور، و امروزه‌ دو سد به‌ نامهاي‌ «جبل‌ حجاج‌» و «حرف‌» مجموعاً 49 هكتار از زمينهاي‌ كشاورزي‌ استان‌ را زير پوشش‌ آبياري‌ خود قرار مى‌دهند، و در 1987م‌ طرح‌ نهايى‌ تأسيس‌ 6 سد ديگر در منطقة اب‌ و تعز آماده‌ شده‌ ( ربع‌ قرن‌ من‌ التنمية الزراعية، 64، 67) و طرحهاي‌ جديد آبياري‌ به‌ مرحلة اجرا در آمده‌ است‌ ( ربع‌ قرن‌ من‌ المجد الثوري‌، 112). حاصل‌خيزي‌ اب‌ و وجود آب‌ فراوان‌، موجبات‌ شكوفايى‌ اقتصاد كشاورزي‌ منطقه‌ را كه‌ بر اساس‌ باغداري‌ و زراعت‌ استوار است‌، فراهم‌ آورده‌ است‌. محصولات‌ متنوعى‌ چون‌ زيتون‌، انگور، سيب‌، موز، انار، گندم‌، جو، لوبيا و به‌ ويژه‌ ذرت‌ و بالاخره‌ قهوه‌ اين‌ سرزمين‌ را ارزشى‌ ويژه‌ بخشيده‌ است‌ (وصفى‌ زكريا، 136، 168، 174). با اينهمه‌، اب‌ از قحطى‌ بزرگى‌ كه‌ در 1322ق‌/1904م‌ يمن‌ را فرا گرفت‌، مصون‌ نماند (عرشى‌، 85).
مسافرانى‌ كه‌ در اواخر سدة پيشين‌ قمري‌ از منطقه‌ ديدار كردند، به‌ رغم‌ توصيف‌ زيبايى‌ آن‌، از عقب‌ ماندگى‌ شديد فرهنگى‌ مردم‌ و شيوع‌ بيماريهايى‌ چون‌ آبله‌ و انواع‌ تب‌ در آنجا ياد كرده‌اند (وصفى‌ زكريا، 168؛ ريحانى‌، 1/108). در 1911م‌ بر اساس‌ طرح‌ بنيتون‌2 قرار بود كه‌ اب‌ يكى‌ از ايستگاههاي‌ راه‌ آهن‌ حُدَيده‌ به‌ تعز باشد، ولى‌ طرح‌ مذكور به‌ مرحلة اجرا در نيامد ( 2 و امروزه‌ راههاي‌ شوسه‌ و اسفالته‌، اب‌ را به‌ مناطق‌ اطراف‌ متصل‌ ساخته‌ است‌ ( ربع‌ قرن‌ من‌ المجد الثوري‌، 113).
متوسط تراكم‌ جمعيت‌ در اب‌، حداكثر تا 76 نفر در كم2 است‌ (فاضل‌ السعدي‌، 42) و بر اساس‌ اطلاعات‌ منتشر شده‌ در 1964م‌ جمعيت‌ استان‌ اب‌ 650 هزار نفر و شهراب‌ 125 هزار نفر بوده‌ است‌ (ترسيسى‌، 205).
اب‌ از قديم‌ الايام‌ به‌ سبب‌ فقيهان‌ و قاضيان‌ و محدثانى‌ كه‌ از آنجا برخاسته‌اند، شهرت‌ داشته‌ است‌ (عرشى‌، 144) و به‌ نظر مى‌رسد كه‌ از مراكز مهم‌ علمى‌ يمن‌ بوده‌ است‌ و طالبان‌ علم‌ همواره‌ به‌ آنجا مى‌رفته‌ و رحل‌ اقامت‌ مى‌افكندند (ابن‌ سمرة الجعدي‌، 98، 111، 171، 180؛ بريهى‌، 36، 60؛ خزرجى‌، 2/41).
از جمله‌ عالمان‌ منسوب‌ به‌ اب‌ مى‌توان‌ از قاضى‌ على‌ بن‌ ابراهيم‌ المجاهد الابى‌، و ابومحمد عبدالله‌ بن‌ حسن‌ بن‌ فياض‌ هاشمى‌ نام‌ برد (شوكانى‌، 2/153؛ خوري‌، 1/18).
مآخذ: ابن‌ سمرة الجعدي‌، عمر، طبقات‌ فقهاء اليمن‌، به‌ كوشش‌ فؤاد سيد، قاهره‌، 1957م‌؛ بريهى‌، عبدالوهاب‌، طبقات‌ صلحاء اليمن‌، به‌ كوشش‌ عبدالله‌ محمد الحبشى‌، بيروت‌، 1403ق‌/1983م‌؛ ترسيسى‌، عدنان‌، اليمن‌ و حضارة العرب‌، بيروت‌. 1964م‌؛ جمال‌ آغا، شاهِر، «الاقاليم‌ الطبيعة فى‌ اليمن‌»، دراسات‌ اليمنية، صنعا، شم 10، 1982م‌؛ خزرجى‌، على‌، العقود اللؤلؤية، به‌ كوشش‌ محمدبن‌ على‌ الاكوع‌، صنعا، 1983م‌؛ خوري‌، سليم‌ جبرائيل‌ و سليم‌ ميخائيل‌ شحاده‌، آثار الادهار، بيروت‌، 1875م‌؛ ربع‌ قرن‌ من‌ التنمية الزراعية، وزارة الزراعة و الثروة السمكية، صنعا، 1987م‌؛ ربع‌ قرن‌ من‌ المجد الثوري‌، وزارة الاعلام‌ و الثقافة، صنعا، 1987م‌؛ ريحانى‌، امين‌، ملوك‌ العرب‌، بيروت‌، 1967م‌؛ شوكانى‌، محمد، البدر الطالع‌، قاهره‌، 1348- 1350ق‌؛ عرشى‌، حسين‌، بلوغ‌ المرام‌ فى‌ شرح‌ مسك‌ الختام‌، به‌ كوشش‌ انستاس‌ ماري‌ كرملى‌، قاهره‌، 1939م‌؛ فاضل‌ السعدي‌، عباس‌، «السكان‌ و توزيعهم‌ حسب‌ الاقاليم‌ الطبيعية فى‌ اليمن‌»، دراسات‌ اليمنية، صنعا، شم 10، 1982م‌؛ وصفى‌ زكريا، احمد، رحلتى‌ الى‌ اليمن‌، دمشق‌، 1964م‌؛ همدانى‌، حسين‌، الصليحيون‌ و الحركة الفاطمية فى‌ اليمن‌، به‌ كوشش‌ حسين‌ سليمان‌ محمد الجهنى‌، قاهره‌، 1955م‌؛ ياقوت‌، معجم‌ البلدان‌، به‌ كوشش‌ فرديناند ووستنفلد، لايپزيگ‌، 1866-1870؛ نيز:
EI 2 ; Great World Atlas, London, The Reader's Digest Association, 1981; Niebuhr, Carsten, Beschreibung von Arabien, Graz, reprint, 1969.
صادق‌ سجادي‌ (ز) تايپ‌ مجدد - 4/5/77 (ز) ن‌ 1- 13/5/77